Чэрвеньская дэпартацыя 1941 году

70 гадоў першай масавай дэпартацыі бэсарабцаў, 1941—2011 гг. Марка Малдовы, 2011 г.

Чэрвеньская дэпартацыя — сэрыя дэпартацый, арганізаваных уладамі СССР з 22 траўня па 20 чэрвеня 1941 году з заходніх прыгранічных тэрыторыяў краіны — далучаных у выніку «польскага паходу РККА» ў верасьні 1939-га году і акупацыі прыбалтыйскіх рэспублік.^[1]

Агульная колькасьць высланых і арыштаваных склала паводле зьвестак таварыства Мэмарыял ад 200 да 300 тысячаў чалавек ^[2]. Многія з дэпартаваных загінулі ^[3]^[4]^[5].

Дэпартацыі закранулі насельніцтва Эстоніі (10 тыс. чал.), Латвіі (15,5 тыс. чал.), Летувы, Беларусі, Украіны і Малдовы (29,8 тыс. чал).

Высяленьне адбывалася ў межах кампаніі савецкіх уладаў, афіцыйна названай «ачысткай» ад «антысавецкага, крымінальнага і сацыяльна небясьпечнага элемэнту» і сваякоў іх сем’яў ^[6]. На думку сучасных гісторыкаў краінаў Балтыі, гэта высяленьне зьяўлялася злачынствам супраць чалавецтва ў выглядзе «шырокамаштабнага і сыстэматычнага нападу на любых грамадзянскіх асоб, калі такое напад зьдзяйсьняецца сьвядома» ^[7]^[8] альбо трактуецца імі як акт генацыду ^[9].

Агульны плян

Дэпартацыя адбывалася ў адпаведнасьці з «Дырэктывай НКВД СССР аб высяленьні сацыяльна-чужога элемэнта з рэспублік Прыбалтыкі, Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі і Малдовы», падпісанай Народным камісарам ўнутраных спраў СССР Лаўрэнцім Берыяй ^[1].

Высяленьню падлягалі наступныя катэгорыі асобаў (згодна савецкім дакумэнтам) ^[1]:

Удзельнікі контррэвалюцыйных партыяў і антысавецкіх нацыяналістычных арганізацыяў;
Былыя жандары, ахоўнікі, кіруючы склад паліцыі, турмаў, а таксама шараговыя паліцэйскія і турэмшчыкі пры наяўнасьці кампраметуючых дакумэнтаў;
Памешчыкі, буйныя гандляры, фабрыканты і чыноўнікі буржуазных дзяржаўных апаратаў;
Былыя афіцэры і белагвардзейцы, у тым ліку афіцэры царскай арміі і афіцэры, якія служылі ў тэрытарыяльных карпусах Чырвонай Арміі (створаных з частак і злучэньняў былых нацыянальных армій незалежных дзяржаваў Летувы, Латвіі і Эстоніі пасьля іх уключэньня ў склад СССР);
Крымінальнікі;
Прастытуткі, зарэгістраваныя ў паліцыі, якія працягвалі займацца ранейшай дзейнасьцю;
Сваякі сем’яў асобаў, ўлічаных па пунктах 1-4;
Сваякі сем’яў удзельэікаў контррэвалюцыйных нацыяналістычных арганізацыяў, кіраўнікі якіх асуджаныя да вышэйшай меры сацыяльнай абароны альбо хаваюцца і перайшлі на нелегальнае становішча;
Тыя, хто бег з былой Польшчы і якія адмовіліся прымаць савецкае грамадзянства;
Асобы, якія прыбылі зь Нямеччыны ў парадку рэпатрыяцыі, а таксама немцы, зарэгістраваныя на выезд і адмаўляючыеся выехаць у Нямеччыну.

Агульнадзяржаўны дакумэнт, на падставе якога адбываліся дэпартацыі, гісторыкамі пакуль ня знойдзены. Выяўлена толькі сумеснае Пастанова ЦК ВКП (б) і Савет народных камісараў СССР № 1299—526сс ад 14 мая 1941 году «Аб выйманьні контррэвалюцыйных арганізацый у заходніх абласьцях УССР», якое тычыцца барацьбы з АУН ў Заходняй Украіне ^[1].

Памяць

Цяпер у Эстоніі, Латвіі і Летуве дзень 14 чэрвеня абвешчаны Днём нацыянальнай жалобы^[10]^[11]

Дэпартацыя з Заходняй Беларусі

Дэпартацыі зь Беларусі праводзіліся ў 4 этапы:

23 лютага 1940 году ў аддаленыя раёны СССР было адпраўлена 33749 асаднікаў і 17561 служачы лясной аховы.
13 красавіка 1940 году з заходніх абласьцей БССР было выселена 26777 чалавек, у асноўным паліцыянтаў, настаўнікаў, сьвятароў, сябраў некамуністычных партыяў.
29 чэрвеня 1940 году прайшла наступная хваля дэпартацыі ў колькасьці 22879 чалавек, якія былі адпраўленыя ў Сыбір. Пад гэтую чыстку патрапілі ў тым ліку ўцекачы з цэнтральных абласьцей Польшчы, пераважна жыды.
Нарэшце ў чэрвені 1941 году з рэспублік была прымусова вывезена 22353 чалавекі.

Высяленьні праводзіліся незалежна ад нацыянальнага паходжаньня. Аднак арышты і дэпартацыі праводзіліся па прыкмеце калектыўнай адказнасьці, асабістыя погляды і дзеяньні чалавека не ўлічваліся ^[12].

Дэпартацыя з Латвіі

14 чэрвеня 1941 году ворганы ўнутраных спраў СССР пры падтрымцы Чырвонай Арміі і камуністычных актывістаў дэпартавалі з Латвіі 15 424 чалавек ці 0,79% насельніцтва. 10 161 чалавек былі пераселены, а 5263 — арыштаваныя. 46,5% дэпартаваных складалі жанчыны, 15% — дзеці да 10 гадоў ^[3]. Агульная колькасьць памерлых ахвяраў дэпартацыі склала 4884 чалавек (34% ад агульнай колькасьці), зь іх расстраляна 341 чалавек.^[13] Паводле ацэнкі, расейскага гісторыка А. Дзюкава, 81,27% дэпартаваных складалі латышы, 11,70% жыды, 5,29% расейцы ^[14].

Па савецкіх крыніцах часоў перабудовы, выслана было 9926 чалавек (5520 сем’яў), арыштавана 4550^[15]

Крыніцы

^ ^а ^б ^в ^г Маштабы дэпартацыі насельніцтва ў глыб СССР у траўні-чэрвені 1941 г.
^ Колькасьць высланых у траўні-чэрвені 1941 году
^ ^а ^б Ритварс Янсонс. Рэпрэсіўныя дзеяньні камуністычнага рэжыму і іх наступствы ў Латвіі
^ Штейман І. Латвійскія габрэі ў Савецкім Саюзе і ўзброеных сілах СССР // Габрэі Латвіі і Савецкая ўлада. 1928-1953. — Рыга: Інстытут філязоофіі і сацыялёгіі Латвійскага унівэрсытэту, 2009 г.. — С. 227. — 344 с. — ISBN 978-9984-624-80-8
^ Антон Вайс-Вендт. [http: //eja.pri.ee/history/Weiss -Wendt_rus.pdf Савецкая акупацыя Эстоніі ў 1940-41 і габрэі] // Holocaust and Genocide Studies. — 1998. — В. 2.
^ Дзюкаў А . Р. Міф аб генацыдзе
^ Справаздача Міжнароднай камісіі па злачынствах супраць чалавечнасьці пры прэзыдэнце Эстоніі
^ Савецкія масавыя дэпартацыі з Латвіі
^ «Белая кнізга», Март Лаар
^ Дзяржаўная канцэлярыя Дзяржаўныя сьвяты і выбітныя даты. Дэпартамэнт дзяржінфасыстэмы. Праверана 2014-6-28 г.
^ Алексей Филиппов (2016-06-14) В Литве проходят мероприятия в честь Дня скорби и надежды Праверана 2016-11-06 г.
^ Юры Грыбоўскі Савецкія рэпрэсіі ў Заходняй Беларусі (кастрычнік 1939 - чэрвень 1941) (бел.) // Басін Я. З. Рэпрэсіўная палітыка савецкай улады ў Беларусі : навуковы зборнік. — Менск: Мэмарыял, 2007. — В. 2. — С. 262 -263.
^ ČETRDESMITO GADU DEPORTĀCIJAS. STRUKTŪRANALĪZE (лат.)
^ Дзюкаў А. Р. Дэпартацыя чэрвеня 1941 г. з Латвіі: статыстычныя дадзеныя
^ Каралюн В. Аб перамяшчэньні праціўнікаў Савецкай улады, капіталістычных і дэклясаваных элемэнтаў 14 чэрвеня 1941 году //Латвія на мяжы эпох II. Рыга: Авотс, 1988. ISBN 5-401-00286-6

Літаратура

Küüditamine Eestist Venemaale. Deportation from Estonia to Russia (6. osa). Juuniküüditamine 1941 ja küüditamised 1940—1953. Koostanud Leo Õispuu. Toimetanud Ülo Ojatalu. 896 lk, eesti ja inglise keeles. Tallinn: Memento 2001. ISBN 9985-9096-5-8.
Küüditatud 1941: üldnimestik Tartu Instituudi arhiivis ja arhiivraamatukogus (Torontos) ning Eesti Represseeritute Registri Büroos (Tallinnas) leiduva andmestiku põhjal seisuga 24. veebruar 1993. Koostanud Vello Salo. Toronto : Maarjamaa, 1993.
Rudolf Sirge. «Maa ja rahvas.» Romaan. (Suurtalu peremehe küüditamise episood.) Tallinn, Eesti Riiklik Kirjastus 1956. Järgnevad trükid vt.: [1](недаступная спасылка)
Valge raamat eesti rahva kaotustest okupatsioonide läbi 1940—1991. (Teos on valminud Okupatsioonide Repressiivpoliitika Uurimise Riikliku Komisjoni töö tulemusena ning Riigikogu, Eesti Vabariigi valitsuse ja Justiitsministeeriumi toetusel. Komisjoni esimees: Vello Salo. Autorid: Jaak Kangilaski, Virve Kask, Kalev Kukk, Jaan Laas, Heino Noor, Aigi Rahi-Tamm, Rein Ratas, Anto Raukas, Enn Sarv, Peep Varju. Peatoimetaja Vello Salo. Toimetajad Ülo Ennuste, Erast Parmasto, Peep Varju (Okupatsioonide Repressiivpoliitika Uurimise Riikliku Komisjoni tegevesimees). Tallinn: Eesti Entsüklopeediakirjastus 2005 ISBN 9985-70-194-1 [2]
Александр Дюков: «Миф о геноциде: Репрессии Советских властей в Эстонии (1940—1953)», Москва 2007, ISBN 978-5-903588-05-3 (Aleksandr Djukovi monograafia «Müüt genotsiidist: nõukogude võimude repressioonid Eestis 1940—1953») [3]
Aleksandr Djukov: Deporteerimised Eestis. Kuidas see toimus tegelikult. Nõukogude võimude repressioonidest Eestis 1940—1953, Tallinn: Tarbeinfo 2009, ISBN 978-9985-9721-9-9
Toivo Miljan. Historical Dictionary of Estonia. — Scarecrow Press, 2004. — 624 p.. — ISBN 9780810865716
Olev Ott, «Deportationerna i Estland 1941», Stockholm [4]
Елена Замура. Умеем ли мы хранить память? 70-летие первой волны депортаций в Молдове.

Вонкавыя спасылкі

Эстонскі нацыянальны музэй: Дэпартацыі. «14 чэрвеня 41-га. Няма чалавека — няма праблем»
14. juuni 1941 massioperatsiooni ohvrite koondnimekiri (на эстонскай)
«Direktiiv sotsiaalselt võõra elemendi väljasaatmise kohta Balti liiduvabariikidest» [5](недаступная спасылка)
Statistiline ülevaade [6] (эст.)
Александр Дюков: Июньская депортация 1941 года. Версия эстонских историков
Aleksandr Djukov: Koopiad Eesti NKVD ettekanded NSVL NKVD-e (küüditatute arvudega) scepsis.ru
Juuniküüditamine määras saatuse — Järva Teataja, 12. juuni 2008 (эст.)
Lauri Mälksoo, 14. juuni 1941.a küüditamine ja rahvusvaheline õigus: mõtteid vastutusest (эст.)

Успаміны дэпартаваных

Metsa vari ei unune — Maaleht, 14. juuni 2001 (эст.)
Tapivagunist välja heidetud jumalagajätt jõudis pojani 12 aastat hiljem(недаступная спасылка) — Õhtuleht, 14. juuni 2001 (эст.)
Harry Kõlar küüditati Kirovisse koos saksofoni ja fotoaparaadiga(недаступная спасылка) — Õhtuleht, 15. juuni 2001 (эст.)
Küüditatu: «Stalini surm oli tõeline pidupäev!» — Õhtuleht, 14. juuni 2002 (эст.)
Kirovi oblasti Nagorski rajooni neljas spetsposjolok — Oma Saar, 24. august 2007 (эст.)
Kiri Siberist — Eesti Päevaleht, 22. veebruar 2008 (эст.)

Падрабязнасьці пра дэпартацыю прэзыдэнта першай Эстонскай Рэспублікі

Vabariigi President eesti rahva leinapäeval Sakala kultuurikeskuses 14. juunil 1993 (эст.)
Vabariigi Presidendi, Riigikogu esimehe ja peaministri pöördumine Leinapäeval 14. juunil 1998(недаступная спасылка) (эст.)
Vabariigi Presidendi, Riigikogu esimehe ja peaministri ühisavaldus Leinapäeval 14. juunil 1999(недаступная спасылка) (эст.)
Vabariigi Presidendi ajaloomälestuste võistlus(недаступная спасылка) (эст.)
Vabariigi President Valgu Kroogi talus 10. juunil 2001 (эст.)

[memo-1] а ^б ^в ^г Маштабы дэпартацыі насельніцтва ў глыб СССР у траўні-чэрвені 1941 г.

[2] Колькасьць высланых у траўні-чэрвені 1941 году

[lat1-3] а ^б Ритварс Янсонс. Рэпрэсіўныя дзеяньні камуністычнага рэжыму і іх наступствы ў Латвіі

[4] Штейман І. Латвійскія габрэі ў Савецкім Саюзе і ўзброеных сілах СССР // Габрэі Латвіі і Савецкая ўлада. 1928-1953. — Рыга: Інстытут філязоофіі і сацыялёгіі Латвійскага унівэрсытэту, 2009 г.. — С. 227. — 344 с. — ISBN 978-9984-624-80-8

[avv2-5] Антон Вайс-Вендт. [http: //eja.pri.ee/history/Weiss -Wendt_rus.pdf Савецкая акупацыя Эстоніі ў 1940-41 і габрэі] // Holocaust and Genocide Studies. — 1998. — В. 2.

[6] Дзюкаў А . Р. Міф аб генацыдзе

[7] Справаздача Міжнароднай камісіі па злачынствах супраць чалавечнасьці пры прэзыдэнце Эстоніі

[8] Савецкія масавыя дэпартацыі з Латвіі

[9] «Белая кнізга», Март Лаар

[10] Дзяржаўная канцэлярыя Дзяржаўныя сьвяты і выбітныя даты. Дэпартамэнт дзяржінфасыстэмы. Праверана 2014-6-28 г.

[11] Алексей Филиппов (2016-06-14) В Литве проходят мероприятия в честь Дня скорби и надежды Праверана 2016-11-06 г.

[12] Юры Грыбоўскі Савецкія рэпрэсіі ў Заходняй Беларусі (кастрычнік 1939 - чэрвень 1941) (бел.) // Басін Я. З. Рэпрэсіўная палітыка савецкай улады ў Беларусі : навуковы зборнік. — Менск: Мэмарыял, 2007. — В. 2. — С. 262 -263.

[SAB-13] ČETRDESMITO GADU DEPORTĀCIJAS. STRUKTŪRANALĪZE (лат.)

[14] Дзюкаў А. Р. Дэпартацыя чэрвеня 1941 г. з Латвіі: статыстычныя дадзеныя

[15] Каралюн В. Аб перамяшчэньні праціўнікаў Савецкай улады, капіталістычных і дэклясаваных элемэнтаў 14 чэрвеня 1941 году //Латвія на мяжы эпох II. Рыга: Авотс, 1988. ISBN 5-401-00286-6

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

п а р Рэпрэсіі ў СССР
Грамадзянская вайна	Чырвоны тэрор Расстрэл імпэратарскай сям’і Здушэньне тамбоўскага паўстаньня «Філязофскі карабель»
Сталінскія рэпрэсіі	ГУЛаг Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі Раскулачваньне Расказачваньне Калектывізацыя Масавы голад Галадамор ва Ўкраіне Голад у Беларусі Голад у Казахстане Закон пра тры каласкі Назінская трагедыя Голад 1946—1947 Вораг народу Чалец сям’і здрадніка Радзімы Вялікі тэрор Загад НКУС №00447 Працэс «Зьвязу вызваленьня Беларусі» Працэс «Польскай вайсковай арганізацыі» Працэс «Зьвязу вызваленьня Ўкраіны» Расстралянае адраджэньне Польская апэрацыя НКУС Віньніцкая трагедыя Курапаты Чорная ноч Катынскі расстрэл Масавыя расстрэлы вязьняў НКУС Грэцкая апэрацыя НКУС
Дэпартацыі народаў	Крымскія татары Фіны Карэйцы Пантыйскія грэкі Чачэнцы й інгушы Немцы Карачаеўцы Балкарцы Калмыкі Туркі-мэсхэтынцы Чэрвеньская дэпартацыя 1941 году Частковыя высяленьні Балтыйскія народы Летувісы Малдаўцы Украінцы Масавыя зьнішчэньні Хайбах
Паваенны пэрыяд	Спэцгрупы НКУС Апэрацыя «Вісла» Справа лекараў Справа Жыдоўскага антыфашысцкага камітэту Новачаркаскі расстрэл Русіфікацыя у Беларусі ва Ўкраіне Барацьба з рэлігіяй Апэрацыя «Поўнач» Карная псыхіятрыя
Палітычныя забойствы і замахі	Сымон Пятлюра (1926) Чжан Цзалінь (1928) Яўген Канавалец (1938) Леў Троцкі (1940) Тэадор (Ромжа) (1947) Саламон Міхоэлс (1948) Сьцяпан Бандэра (1959)