Суфіксы эспэранта
Эспэранта / граматыка / словаўтварэньне / суфіксы эспэранта
Суфіксы ў эспэранта служаць пашырэньню слоўніка, дазваляючы з адносна невялікай колькасьці слоў стварыць шмат новых.
aĉ
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -aĉ- паказвае дрэнную якасьць, зьняважлівыя ці пагардлівыя адносіны.
- domo = дом — domaĉo = халупа
- ĉevalo = конь — ĉevalaĉo = кляча
- aĉaĵo = брыдота
ad
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -ad- паказвае паўторнасьць, працягласьць дзеяньня, а таксама ўтварае назвы дзеяньняў ад назоўных слоў.
- viziti = наведаць — vizitadi = наведваць (неаднаразова)
- pafo = стрэл — pafado = страляніна, стральба
- lerni = вучыць — lernado = вучоба
- broso = шчотка — brosado = дзеяньне чысьціць шчоткай
- ade = працягла, доўга
aĵ
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -aĵ- = нешта канкрэтнае, абазначае рэч ці прадмэт, які мае ўласьцівасьці, якасьці або зроблены з матэрыялу, згаданага ў корані слова.
- dolĉa = салодкі — dolĉaĵo = прысмак, ласунак
- nova = новы — novaĵo = навіна
- fino = канец — finaĵo = канчатак
- trinki = піць — trinkaĵo = напой
- konstruo = будова, будаваньне (дзеяньне) — konstruaĵo = пабудова, будынак
- araneo = павук — araneaĵo = павуціньне
- ŝafo = баран — ŝafaĵo = бараніна
- aĵo = рэч, прадмет
an
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -an- абазначае ўдзельніка нейкага калектыву, жыхара мясцовасьці, пасьлядоўніка ці прыхільніка.
- ŝipo = карабель — ŝipano = чалавек, які працуе на караблі
- familio = сям’я — familiano = сямейнік
- Eŭropo = Эўропа — eŭropano = эўрапеец
- urbo = горад — urbano = гараджанін
- Kristo = Хрыстос — kristano = хрысьціянін
- ano = сябра
ar
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -ar- паказвае сукупнасьць аднародных прадметаў.
- vorto = слова — vortaro = слоўнік
- arbo = дрэва — arbaro = лес
- tendo = намёт — tendaro = летнік, намётавы лягер
- regi = кіраваць — registaro = урад (сукупнасьць урадоўцаў)
- besto = жывёла — bestaro = статак, зграя
- aro = мноства, група, сукупнасьць
ĉj
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -ĉj- выкарыстоўваецца для ўтварэньня памяншальных мужчынскіх імёнаў. Пры гэтым магчымае адкіданьне некалькіх літар на канцы кораню.
- Petro = Пётар — Pecĵo = Пеценька
- patro = тата — paĉjo = татачка
ebl
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -ebl- абазначае магчымасьць ці прыдатнасьць. (Гл. -end-, -ind-).
- manĝi = есьці — manĝebla = ядомы, прыдатны для ежы
- legi = чытаць — legebla = чытэльны
- kompreni = разумець — kompreneble = зразумела
- ebla = магчымы
- ebligi = умагчыміць
ec
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -ec- паказвае на абстрактны стан, якасьць ці ўласьцівасьць.
- bela = прыгожы — beleco = прыгажосьць
- juna = малады — juneco = маладосьць
- amiko = сябра — amikeco = сяброўства
- unu = адзін — unueco = адзінства
- alto = вышыня (фізычная велічыня) — alteco = высокасьць (якасьць)
- eco = уласьцівасьць, якасьць
eg
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -eg- абазначае больш вялікую ступень, велічыню, уласьцівасьць. (Гл. -et-).
- domo = дом — domego = даміна
- vento = вецер — ventego = бура
- granda = вялікі — grandega = агромністы
- rigi = сьмяяцца — ridegi = рагатаць
- ega = велізарны, гіганцкі
ej
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -ej- паказвае на месца з пэўнай уласьцівасьцю ці прызначэньнем. (Гл. -ing-, -uj-).
- lerni = вучыцца — lernejo = школа
- herbo = трава — herbejo = луг
- ĉevalo = конь — ĉevalejo = канюшня, стайня
- libera = вольны — malliberejo = вязьніца
- ejo = памяшканьне
em
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -em- паказвае на схільнасьць ці звычку.
- babili = балбатаць — babilema = балбатлівы
- postuli = патрабаваць — postulema = патрабавальны
- inventi = вынаходзіць — inventema = вынаходлівы
- gasto = госьць — gastema = гасьцінны
- la sama sekso = той жа пол — samseksema = гомасэксуальны
- emo = схільнасьць, прыхільнасьць, цяга
end
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -end- абазначае неабходнасьць, абавязковасьць чаго-небудзь, тое што павінна быць зроблена. (Гл. -ebl-, -ind-).
- pagi = плаціць — pagenda = такі, які павінны быць аплочаны
- legi = чытаць — legenda = такі, які павінны быць прачытаны
- enda = абавязковы
er
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -er- абазначае дробную састаўную часьцінку чагосьці.
- sablo = пясок — sablero = пясчынка
- polvo = пыл — polvero = пылінка
- pluvo = дождж — pluvero = кропля дажджу
- mono = грошы — monero = манэта
- ero = часьцінка
estr
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -estr- = начальнік, кіраўнік. (Гл. ĉef-).
- ŝipo = карабель — ŝipestro = капітан
- urbo = горад — urbestro = мэр, бурмістар
- cent = сто — centestro = сотнік
- estro = начальнік, шэф.
et
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -et- абазначае памяньшэньне велічыні, ступені, якасьці. (Гл. -eg-).
- vojo = шлях — vojeto = сьцяжынка
- ridi = сьмяяцца — rideti = усьміхацца
- knabino = дзяўчынка — knabineto = дзяўчо
- etfingro = мезенец.
- eta = дробны, маленькі
id
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -id- абазначае дзіця, нашчадка.
- koko = певень — kokido = кураня
- kato = кот — katido = кацяня
- reĝo = кароль — reĝido = каралевіч
- Latino = лацінская мова — latinida lingvo = раманская мова, якая паходзіць ад лаціны
- Rahvalodo = Рагвалод — Rahvalodidoj = Рагвалодавічы
- ido = дзіця, нашчадак.
ig
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -ig- абазначае рабіць якім-небудзь, прымусіць рабіць. Тое, што стаіць перад суфіксам, паказвае вынік дзеяньня. (Гл. -iĝ-).
- akra = востры — akrigi = вастрыць
- bela = прыгожы — beligi = упрыгожваць
- ridi = сьмяяцца — ridigi = сьмяшыць
- edzo = муж — edzigi = жаніць
- unu = адзін — unuigi = аб’яднаць
- sen vesto = бяз вопраткі — senvestigi = распрануць
- igi = прымусіць
- forigi = прыбраць, выдаліць
- troigi = перабольшваць
iĝ
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -iĝ- абазначае рабіцца або стаць якімсьці, пераход у новы стан. Тое, што стаіць перад суфіксам, паказвае вынік зьмены. (Гл. -ig-).
- bela = прыгожы — beliĝi = папрыгажэць
- pala = бледны — paliĝi = пабляднець
- sidi = сядзець — sidiĝi = сесьці, садзіцца
- naski = нараджаць — naskiĝi = нарадзіцца
- komenci = пачынаць — komenciĝi = пачынацца
- en (la) lito = у ложку — enlitiĝi = пакласьціся спаць
- iĝi = зрабіцца
- aliĝi = далучыцца
il
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -il- азначае прылада, інструмант, сродак.
- tranĉi = рэзаць — tranĉilo = нож
- flugi = лётаць — flugilo = крыло
- plugi = араць — plugilo = плуг
- sonori = зьвінець — sonorilo = званок, звон
- komputi = лічыць — komputilo = кампутар
- kuraci = лекаваць — kuracilo = лекі
- ilo = прылада, інструмант, сродак
in
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -in- абазначае істоту жаночага полу (Гл. vir-).
- viro = мужчына — virino = жанчына
- koko = певень — kokino = курыца
- profesoro = — profesorino =
- fraŭlo = халасьцяк — fraŭlino = незамужняя жанчына
- ina = жаночы
ind
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -ind- абазначае які варты, заслугоўвае чагосьці. (Гл. -ebl-, -end-).
- legi = чытаць — leginda = варты прачытаньня
- vidi = бачыць — vidinda = варты, каб на яго паглядзець
- miri = зьдзіўляцца — mirinda = дзіўны
- bedaŭri = шкадаваць — bedaŭrinde = шкада
- ridi = сьмяяцца — ridinda = сьмешны
- inda = варты
ing
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -ing- абазначае рэч, у якую нешта (часткова) ўстаўляюць. (Гл. -uj-, -uj-).
- kandelo = сьвечка — kandelingo = падсьвечнік
- glavo = меч — glavingo = похвы
- fingro = палец — fingringo = напарстак
ism
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -ism- абазначае вучэньне, палітычную дактрыну ці сыстэму, рэлігійную догму ці напрамак у навуцы, мастацтве.
- Kristano = хрысьціянін — Kristanismo, Kristismo = хрысьціянства
- vegetara = вэгетарыянскі — vegetarismo = вэгетарыянства
- kapitalo = капітал — kapitalismo = капіталізм
- rusa lingvo = расейская мова — rusismo = расеізм
ist
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -ist- абазначае прафэсію ці занятак, альбо прыналежнасьць да якога-небудзь руху ці цячэньня.
- kanti = сьпяваць — kantisto = сьпявак
- Esperanto = эспэранта — esperantisto = эспэрантыст
- kapitalo = капітал — kapitalisto = капіталіст
- komunismo = камунізм — komunisto, komunismano = камуніст
nj
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -nj- выкарыстоўваецца для ўтварэньня памяншальных жаночых імёнаў. Пры гэтым магчымае адкіданьне некалькіх літар на канцы кораню.
- patrino = маці — panjo = маманька
- Maria = Марыя — Manjo = Маня
obl
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -obl- ужываецца для стварэньня кратных лічэбнікаў.
- dua = другі — duobla = двайны
- tri = тры — trioble = тройчы
- multe = шмат — multobligi = памножыць
- oble = памножаны на
on
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -on- ужываецца для стварэньня дробавых лічэбнікаў.
- tri = тры — triono = траціна
- du = два — duone = напалову
- cent = сто — centono = сотая частка, адсотак
- one = падзелены на
op
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -op- ужываецца для стварэньня зборных лічэбнікаў.
- du = два — duope = удваіх
- tri = тры — triopo = тройня
- ope = калектыўна, гуртом
uj
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -uj- мае тры значэньні:
- ёмістасьць для чагосьці
- mono = грошы — monujo = кашалёк, партманэтка
- pipro = перац — piprujo = перачніца
- расьліна па пладах
- pomo = яблык — pomujo = яблыня
- rozo = ружа — rozujo = разарыюм, градка руж
Каб адрозьніваць ад вазы, што зьмяшчае фрукты, ягады ці кветкі, часта ўжываюць больш дакладныя словазлучэньні: pomarbo, rozbendo.
- краіна па народзе
- Franco = француз — Francujo = францыя
- patro = бацька — Patrujo = Бацькаўшчына
Апошнім часам для ўтварэньня назвы краіны ўжываюць слова lando ці неафіцыйны суфікс -i-
- Polujo, Polio, Pollando = Польшча.
ul
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -ul- абазначае асобу, якая валодае якасьцю, паказанай у корані.
- bela = прыгожы — belulo = прыгажун, belulino = прыгажуня
- antaŭ = перад — antaŭulo = папярэднік
- timi = баяцца — timulo = баязьлівец
- ĉi tie = тут — ĉi-tieulo = тутэйшы
- rampi = поўзаць — rampuloj = паўзуны
- ulo = пэрсона (не абавязкова мужчынскага полу)
um
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Суфікс -um- не мае акрэсьленага значэньня, ён прызначаны для стварэньня слоў, якія неяк зьвязаны з тым, што стаіць перад ім. Кожнае слова, утворанае пры дапамозе гэтага суфікса, трэба вучыць асобна.
- aero = паветра — aerumi = праветрываць
- folio = ліст — foliumi = гартаць
- kolo = шыя — kolumo = каўнер
- kruco = крыж — krucumi = укрыжаваць
- mastro = гаспадар — mastrumi = гаспадарнічаць, mastrumo = гаспадарка
- dek = дзесяць — dekuma nombrosistemo = дзесятковая сыстэма зьлічэньня
- umi = рабіць нешта неакрэсьленае, дзіўнае, непрыстойнае. займацца гэтым.