Прыстаўкі эспэранта
Эспэранта / граматыка / словаўтварэньне / прыстаўкі эспэранта
Прыстаўкі ў эспэранта служаць пашырэньню слоўніка. Напрыклад, амаль усе антонімы створаны пры дапамозе прыстаўкі mal-, а не з выкарыстаньнем новых каранёў.
bo
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Прыстаўка bo- паказвае на роднасьць праз шлюб.
- patrino = маці — bopatrino = цешча, сьвякруха
- boedziĝi = брацца шлюбам з жонкай брата, які сканаў не пакінуўшы дзяцей
ĉef
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Прыстаўка ĉef- абазначае найгалоўнейшы, найважнейшы.
- episkopo = біскуп — ĉefepiskopo = арцыбіскуп
- urbo = горад — ĉefurbo = сталіца, urbestro = галава горада, бурмістр
- ĉefo = шэф, начальнік, галава
dis
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Прыстаўка dis- паказвае на разьдзяленьне ці раз'яднаньне.
- doni = даваць — disdoni = раздаваць
- haki = рубіць — dishaki = разрубіць
- volvi = згортваць, абгортваць — disvolvi = разгортваць, разьвіваць
- disigi = раз'яднаць
ek
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Прыстаўка ek- паказвае на пачатак, вокамгненасьць ці аднаразовасьць дзеяньня.
- paroli = гаварыць — ekparoli = загаварыць
- krii = крычаць — ekkrii = ускрыкнуць
- vidi = бачыць — ekvidi = убачыць
- ek! = ну до! давай! (заклік да пачатку дзеяньня ці працы)
eks
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Прыстаўка eks- азначае экс-, былы, у адстаўцы.
- ministro = міністар — eksministro = эксміністар
- oficiro = афіцэр — eksoficiro = афіцэр у адстаўцы
- edzo = муж — eksedzo = былы муж
- porko = сьвіньня, парсюк — eksporko = бораў, кастрыраваны вяпрук
- eksa = былы
ge
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Прыстаўка ge- ўжываецца для паказу асоб абодвух палоў (і таму назоўнікі з гэтай прыстаўкай звычайна стаяць у множным ліку).
- mastro = гаспадар — gemastroj = гаспадары (гаспадар і гаспадыня)
- filo = дзіцё — gefiloj = дзеці (сын і дачка ці сыны і дачкі)
- kolego = калега — gekolegoj = калегі
- gepatra = бацькоўскі
mal
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Прыстаўка mal- ўтварае антонім, слова з процілеглым значэньнем.
- bona = добры — malbona = дрэнны
- fermi = зачыняць — malfermi = адчыняць
- amiko = сябра — malamiko = вораг
- frue = рана — malfrue = позна
- mala = супрацьлеглы
mis
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Прыстаўка mis- паказвае на памылковасьць, хібнасьць.
- skribi = пісаць — misskribo = апіска, абдрук
- gluti = глытаць — misgluti = удавіцца, папярхнуцца
- trafi = пацэліць — mistrafi = прамахнуцца
- misa = памылковы
pra
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Прыстаўка pra- паказвае на аддаленасьць у часе або па роднасьці.
- avo = дзед — praavo = прадзед
- knalo = выбух — la Praknalo = "Вялікі выбух" (падзея, зь якой пачалося існаваньне нашага Сусьвету)
- homo = чалавек — prahomo = першабытны чалавек
- praa = першабытны, дагістарычны
re
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Прыстаўка re- абазначае паўторнае дзеяньне.
- veni = прыходзіць — reveni = вяртацца
- legi = чытаць — relegi = перачытваць
- naskiĝo = народзіны — renaskiĝo = уваскрашэньне
- ree = зноў
псэўда-прыстаўкі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Некаторыя словы часам ужываюцца ў якасьці прыставак.
fi
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Выклічнік fi ужываецца для абазначэньня суб'ектыўнай непрыхільнасьці. (Гл. -aĉ-)
- fiŝerco = непрыстойны жарт
- fiherbo = пустазельле
fin
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Слова fino (канец) ужываецца для абазначэньня закончанага дзеяньня.
- finlabori = дарабіць
- finvenko = канчатковая перамога
kelk
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Слова kelke (некалькі) ужываецца зь лічэбнікамі для абазначэньня неадзачанага мноства.
- kelkdek = колькідзесят (некалькі дзясяткаў)
- dekkelk = наццаць (ад 11 да 19)
mem
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Займеньнік mem (сам) у якасьці прыстаўкі абазначае самастойна, без дапамогі і сябе, для сябе (Гл. sin-).
- memlerninto = самавук
- memkompreneble = само сабой зразумела
- memofero = самаахваря
- memmortigo = самазабойства
ne
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Слова ne (не) абазначае недастатковасьць, адсутнасьць.
- negranda = невялікі (malgranda = дробны)
- nejudo = гой, чалавек, які ня ёсьць жыд
sin
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Займеньнік sin (сябе) абазначае сябе самога (Гл. mem-).
- sindefendo = (абараняць сябе) самаабарона
- singarda = (берагчы сябе) асьцярожны
vic
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Слова vico (чарга, шэраг) ужываецца для абазначэньня намесьніка, ці сваяцтва праз паўторны шлюб.
- vicprezidento = віцэ-прэзідэнт
- vicpatrino = мачаха
vir
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Слова viro (мужчына) ужываецца для абазначэньня самца, мужчынскую асобу ці жывёлу. (Гл. -in-)
- virbovo = бык
- virprezidanto = прэзыдэнт (не прэзыдэнтка)
Прыназоўнікі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Многія прыназоўнікі таксама могуць ужывацца ў якасьці прыставак.
- aldoni = дадаць
- antaŭpago = перадаплата
- enhavo = зьмест
- interŝanĝi = абменьвацца
- kromedzino = каханка
- subaĉeti = падкупіць (фігуральны сэнс)
- supersigno = дыякрытычны знак (над літарай)
- transdoni = перадаць
Прыназоўнік el у якасьці прыстаўкі акрамя свайго нармальнага сэнсу (з, знутры: elkuri = выбегчы) можа азначаць і да канца, да гатоўнасьці.
- ellerni = вывучыць
- elkreski = вырасьці
- elpensi = выдумаць
Прыстаўкі el- і fin- — спроба перадаць закончанае трываньне дзеясловаў.
У якасьці прыстаўкі прыназоўнік pri пазначае дзеяньне, неяк зьвязанае з асноўным сэнсам дзяслова. Звычайна перакладаецца прыстаўкаю аб-:
- prilumi = асьвятляць
- prirabi = абрабаваць
- priserĉi = абшукаць