Станьчык (карціна Яна Матэйкі)
| Станьчык | |
 | |
| Польская мова: Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony wobec straconego Smoleńska | |
| Мастак | Ян Матэйка |
|---|---|
| Год | 1862 |
| Тып | алей, палатно |
| Памеры | 88 × 122 |
| Месцазнаходжаньне | Нацыянальны музэй, Варшава |
«Станьчык», альбо больш дакладна «Станьчык падчас балю на двары каралевы Боны па страце Смаленску» (па-польску: Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony wobec straconego Smoleńska) — карціна Яна Матэйкі, намаляваная ў 1862 годзе. З 1924 карціна знаходзіцца ў зборы Нацыянальнага музэя ў Варшаве[1].
Апісаньне
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Фігура вельмі добра асьветлена. Знаходзіцца ў аддаленьні ад гоману й мітусьні баляваньня, якое разгортваецца ў каралеўскіх пакоях. Твар блазна — гэта аўтапартрэт аўтара (Яна Матэйкі). На ім намалявана турбота, нібыта Станьчык прадбачыў лёс сваёй радзімы. Ягоныя сплеценыя рукі выражаюць неадабрэньне дзейнасьці ўладароў. За вакном бачны вежы й камэта, якая сымбальізуе зьнішчэньне Польшчы.
Кантрастам, а таксама фонам палымяна-чырвонай вопраткі блазна зьяўляюцца дэкараваныя тканінай сьцены палаца. У дадзеным выпадку яны маюць цёмназялёнае адценьне.
На другім пляне бачны прыдворныя, якія прыйшлі на баль. Уважлівы глядач можа разглядзець шчасьлівыя твары гасьцей. Карціна намалявана ў вузкай зацемненай каляровай гаме, зь якой выдзяляецца гарачая чырвань, у асноўным гэта розныя адцені карычневага, цёмназялёнага й галоўным чынам чорнага. Кампазыцыя карціны статычная, фігура блазна здаецца нерухомай, нібыта яна знаходзіцца ў смутку й меланхоліі, вечнай задуменнасьці. Эфэкт працягласьці часа аўтар атрымаў тым, што ўставіў у карціну частку сьвяточнай весялосьці.
На карціне, на стале ляжыць ліст з датай 1514, у якім паведамляецца аб страце Смаленска ВКЛ. Смаленск быў важнейшай крэпасьцю, якая ахоўвала ўсходнія межы дзяржавы Ягелонаў. 31 ліпеня 1514 горад быў захоплены войскам Вялікага Княства Маскоўскага. У гісторыі гэтая падзея азначала пачатак маскоўскага (а потым расейскага) наступленьня на польска-літоўскія землі. Першую сапраўды значную страту ад раней недаацэненага ворага. Гэты працэс прывёў, у выніку, да заняпаду й зьнікненьня Рэчы Паспалітай.
На першым пляне твора знаходзіцца блазан Станьчык. Бачна, што ён над нечым задумаўся. На падставе назвы ’’Станьчык падчас балю ў палацы каралевы Боны, калі прыйшла вестка аб страце Смаленска’’, можна здагадацца, што Станьчык разважае аб будучыні Польшчы.
Твар блазна — гэта твар самога Матэйкі. Станьчыка Матэйка намаляваў яшчэ некалькі разоў за час сваёй творчасьці, між іншым на творах Пруская дань і Усталяваньне звону Жыгімонта і на ўсіх гэтых карцінах, пасьлядоўна, твар Станьчыка зьяўляецца аўтапартрэтам мастака.
Твор быў набыты для Нацыянальнага музэя ў Варшаве за кошт сродкаў паходзячых зь бюджэту сталічнага горада Варшавы[2]. У 1944 годзе карціна была вывезена ў СССР і вернута Польшчы ў 1956.
Гістарычны фон
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Я. Матэйка памыліўся ў назьве, паколькі адлюстраваны мастаком выпадак датычыцца падзеньня Смаленска 30 ліпеня 1514 г., калі з-за адсутнасьці дапамогі і падгаворваньняў Міхала Глінскага смаленскі ваявода Юры Салагуб капітуляваў перад войскамі Вялікага Княства Маскоўскага пад началам вялікага князя маскоўскага Васіля ІІІ (падчас вайны літоўска-маскоўскай, 1512—1522.) У той час Каралевай Польскай і Вялікай Княгіняй літоўскай была Барбара Заполья, першая жонка Жыгімонта Старога, якая памерла 2 кастрычніка 1515. Каралева Бона выйшла замуж за караля Жыгімонта й была каранавана Каралевай Польшчы 18 красавіка 1518. вайна 1522 г. скончылася вяртаньнем шматлікіх земляў у склад ВКЛ, але Смаленск застаўся у Масквы. За наступныя паў стагодзьдзі расейцы павыселялі мясцовае насельніцтва й замянілі яго на сваіх вернападаных, перарабіўшы горад у моцную цьверджу. Вяртаньне Смаленска адбылося пад час Смуты, але пасьля Патопу ен быў старчаны для ВКЛ назаўсёды.