Рэінкарнацыя

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Ілюстрацыя рэінкарнацыі ў індуісцкім мастацтве.

Рэінкарнацыя, таксама перараджэньне або трансьміграцыя — філязофская або рэлігійная канцэпцыя, паводле якой нефізычная сутнасьць жывой істоты пачынае новае жыцьцё ў іншай фізычнай форме альбо целе пасьля біялягічнай сьмерці[1][2]. У большасьці вераваньняў, зьвязаных з рэінкарнацыяй, душа чалавека лічыцца бесьсьмяротнай, і яна не зьнікае пасьля загібелі фізычнага цела. Пасьля сьмерці душа проста перасяляецца ў нованароджанага дзіцяці або жывёлу, каб працягнуць сваё бесьсьмяротнае жыцьцё. Тэрмін трансьміграцыі азначае пераход душы з аднаго цела ў іншае па сьмерці.

Рэінкарнацыя ёсьць цэнтральным прынцыпам індыйскіх рэлігіяў, як то індуізм, будызм, джайнізм і сыкхізм, але існуе шэраг групаў, якія ня вераць у рэінкарнацыю, а замест гэтага вераць у замагільнае жыцьцё[2][3][4]. У розных формах перараджэньне сустракаецца як эзатэрычная вера ў многіх плынях юдаізму, некаторых паганскіх рэлігіях, уключана зь вікай, і некаторых вераваньнях карэнных народаў Амэрыкі[5] і тубыльцаў Аўстраліі, але большасьць зь іх верыць у замагільнае жыцьцё або сьвет духа. Пэўную ступеню веры ў перараджэньне або перасяленьне душы выказвалі некаторыя старажытнагрэцкія мысьляры, як то Пітагор, Сакрат і Плятон[6].

Не зважаючы на тое, што большасьць канфэсіяў хрысьціянства і ісламу ня вераць у тое, што людзі здольныя пераўвасабляцца, аднак пэўныя групы гэтых рэлігіяў спасылаюцца на рэінкарнацыю. Прадстаўнікамі такіх групаў ёсьць катары, алавіты, друзы[7] і разэнкрэйцэры[8].

У рэлігіях[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Індуізм[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Індуісты вераць, што існуе душа (атман), якая зьмяняе фізычнае цела пакуль яна не дасягне мокшы.

Згодна з індуісцкімі традыцыямі, цела памірае, але душа працягвае існаваць, бо лічыцца адвечнай і незьнішчальнай рэчавітасьцю і асалодай[9]. У многіх індуісцкіх плынях лічыцца, што ўсё ў сьвеце мае повязь адно з адным ды набывае цыклічны характар, бо ўсе жывыя істоты складаюцца зь дзьвюх рэчаў: душы і цела альбо матэрыі[10]. Атман не зьмяняецца і ня можа зьмяніцца праз сваю наданую прыроду[10]. Цяперашняя карма ўплывае на будучыя абставіны жыцьця душы, а таксама на будучыя формы жыцьця[11]. Добрыя намеры і ўчынкі вядуць да добрай будучыні, а кепскія намеры і ўчынкі вядуць да дрэннай будучыні, уплываючы на тое, як чалавек пераўвасобіцца, паводле індуісцкага погляду на існаваньне[12].

У большасьці індуісцкіх плынях не існуе сталага раю або пекла[13]. У замагільным сьвеце, зыходзячы з кармы, душа адраджаецца як іншая істота на небе, у пекле альбо жывая істота на зямлі[13]. Багі таксама паміраюць, як толькі скончацца іхныя мінулыя кармічныя заслугі, як і тыя, хто зараз месьціцца ў пекле, могуць вярнуцца на Зямлю, атрымаўшы яшчэ адзін шанец. Гэтае пераўвасабленьне цягнецца бясконца ў цыклі, пакуль чалавек не запачаткуе духоўны пошук і не ўсьвядоміць самапазнаньне. Толькі такім чынам істота можа здабыць мокшу, то бок канчатковае вызваленьне з цыкляў рэінкарнацыі[14]. Лічыцца, што гэта вызваленьне ёсьць станам поўнай асалоды, які, паводле індуісцкіх традыцыяў, зьвязаны з Брагманам або ідэнтычны яму. Гэта стан нязьменнай рэчаіснасьці, якая існавала да стварэньня Сусьвету, працягвае існаваць і будзе існаваць па ім[15][16][17][18][19].

Старажытнаіндыйскія трактаты Ўпанішады галоўным чынам засяроджваецца на вызваленьні ад рэінкарнацыі[20][21]. Яны прапануюць вельмі аптымістычны погляд на дасканаласьць чалавечай прыроды, а мэтай чалавечых намаганьняў паводле тэкстаў ёсьць бесьперапыннае падарожжа да самаўдасканаленьня і самапазнаньня, каб пакласьці канец сансары — бясконцаму цыклю адраджэньня і паўторнай сьмерці[22]. Мэтай духоўных пошукаў у традыцыях Упанішадаў ёсьць пошук сапраўднага «я» ўнутры і спазнаньне сваёй душы, вынікам чаго будзе дасягненьне стану, які, як сьцьвярджаецца, вядзе да шчаслівага стану свабоды[22]. Бгагавад-гіта разглядае розныя шляхі да вызваленьня[9].

Будызм[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

На гэтай 8-мэтровай будысцкай скульптуры, зробленай паміж 1177 і 1249 гадамі ды разьмешчанай у Кітаі, дэман Мара трымае кола рэінкарнацыі, якое акрэсьлівае будыйскі цыкль рэінкарнацыі.

Згодна з рознымі будыйскімі пісаньнямі, Гаўтама Буда верыў у існаваньне замагільнага жыцьця ў іншым сьвеце і ў рэінкарнацыю. Буда таксама сьцьвярджаў, што карма ўплывае на перараджэньне і што цыклі паўторных нараджэньняў і сьмерцяў ёсьць бясконцымі[23][24][25][26]. Да нараджэньня Буды старажытнаіндыйскія навукоўцы распрацавалі розныя тэорыі існаваньня замагільнага жыцьця, у тым ліку матэрыялістычную школу Чарвака[27], паводле якой сьмерць ёсьць сканчэньнем усяго, бо, на думку пасьлядоўнікаў гэтае плыні, не існуе замагільнага жыцьця, душы, адраджэньня і кармы, а жывая істота па сьмерці цалкам зьнішчаецца. Буда адхіліў гэтую тэорыю і падтрымаў альтэрнатыўныя існыя тэорыі аб перараджэньні, крытыкуючы матэрыялістычныя школы, якія адмаўлялі перараджэньне і карму[28]. Буда сьцьвярджаў, што перакананьні аб адмаўленьні перараджэньня ёсьць недарэчнымі і небясьпечнымі, бо такія погляды анігіляцыянізму заахвочваюць маральную безадказнасьць і матэрыяльны геданізм[29]. Такім чынам, Буда павязаў маральную адказнасьць з адраджэньнем[23][24][25][28].

Не зважаючы на тое, што ў папулярнай будыйскай літаратуры і фальклоры можна нярэдка сустрэць апавяданьні і развагі аб перасяленьні душаў, будыйская філязофія агулам адмаўляе існаваньне душы, атмана, «найвышэйшага Я», таму фактычна не прызнае рэінкарнацыі. Аднак у будызьме існуе панятак сантана, што ёсьць працягласьцю сьвядомасьці, за якой не стаіць аніякага індывідуальнага альбо абсалютнага апірышча. Сантана ўяўляе сабой плынь імгненных мэнтальных станаў (дгармаў), кожны зь якіх абумоўлены зьнікненьнем папярэдняга і абумоўлівае ўзьнікненьне наступнага[30]. Сантана зьвязаная з сталымі зьменамі, падобна кадрам кінастужкі, і ўтвораная мяшаньнем дгармаў паводле закону ўзаемазалежнага паходжаньня. Гэты працэс, як сьцьвярджаецца ў будызьме, падобны да таго, як полымя згаслай сьвечкі запальвае іншую[31][32]. Сьвядомасьць нованароджанага не ідэнтычная, але і ня цалкам адрозьніваецца ад сьвядомасьці памерлага, яны разам утвараюць кантынуўм альбо прычыннасьць. На трансьміграцыю ўплывае карма папярэдняй істоты. Першапрычынай адраджэньня, як сьцьвярджаецца, ёсьць знаходжаньне сьвядомасьці ў стане няведаньні аб прыродзе рэчаіснасьці. Адраджэньне спыняецца, як толькі гэтае няведаньне зьнікае[33].

Будыйскія традыцыі таксама адрозьніваюцца сваімі дэталямі мэханізму перараджэньня. Большасьць будыстаў школы Тгэравады сьцьвярджаюць, што адраджэньне адбываецца неадкладна, у той час як тыбэцкая традыцыя ды большасьць кітайскіх і японскіх школаў прытрымліваюцца панятку прамежкавага стану бардо, які можа доўжыцца да 49 дзён[34]. Канцэпцыя адраджэньня бардо тыбэцкага будызму першапачаткова зьявілася ў Індыі, але распаўсюдзілася ў Тыбэт ды іншыя будысцкія краіны[35]. Гэтыя ідэі прывялі да стварэньня мапы кармы і апісаньня формаў адраджэньня, якія прымае чалавек па сьмерці. Гэтыя ідэі выказваліся ў тэкстах «Тыбэцкай кнігі мёртвых»[36]. Асноўныя будыйскія традыцыі прымаюць факт таго, што рэінкарнацыя істоты залежыць ад мінулай кармы і назапашаных заслугаў ці заганы. Яны зважаюць, што існуюць шэсьць сфэраў існаваньня, у якіх можа адбыцца перараджэньне пасьля кожнай сьмерці[37][38].

Джайнізм[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Малюнак на тканіне XVII стагодзьдзя, які адлюстроўвае сем узроўняў джайнскага пекла паводле джайнскай касмалёгіі.

У джайнізьме дактрына рэінкарнацыі поруч з тэорыямі сансары і кармы займае цэнтральнае месца ў багаслоўскіх традыцыях, пра што сьведчыць шматлікая літаратура і трактаты на гэтыя тэмы з раньніх часоў зараджэньня рэлігіі[39][40]. Рэінкарнацыя ў сучасных традыцыях джайнізму ёсьць вера ў тое, што людзкае жыцьцё характарызуецца бесьперапыннымі перараджэньнямі і пакутамі ў розных формах існаваньня[41][40][42].

Карма ёсьць цэнтральнай і фундамэнтальнай часткай джайнскай веры. Яна павязаная зь іншымі філязофскімі паняткамі, як то трансьміграцыя, рэінкарнацыя, вызваленьне, антыгвалту (агімса) і адсутнасьць прывязанасьці. Дзеяньні ў джайнізьме маюць наступствы, некаторыя неадкладна, але некаторыя адкладзеныя ў часе, нават у будучых увасабленьнях. Такім чынам, дактрына кармы не абмяжоўваецца толькі аднім жыцьцём, але мае распаўсюд у будучых увасабленьнях. Утарадгіяна сьцьвярджае, што душа часам перараджаецца ў сьвеце багоў, часам у пекле, часам яна набывае цела дэмана, але ўсё гэта адбываецца з прычыны ейнае кармы. Гэтак душа можа перарадзіцца ў абліччы чарвяка, мураша ці іншага вусяка. Далей у тэксьце гаворыцца, што карма ёсьць коранем нараджэньня і сьмерці. Душы, павязаныя з кармай, круцяцца ў цыклі існаваньня.

Дзеяньні і эмоцыі ў цяперашнім жыцьці ўплываюць на будучыя ўвасабленьні ў залежнасьці ад характару канкрэтнай кармы. Напрыклад, добрае і дабрадзейнае жыцьцё паказвае на схаванае жаданьне перажыць добрае жыцьцё. Такім чынам, такая асоба паляпшае карму, якая гарантуе, што ягоныя будучыя нараджэньні дазволяць яму бесьперашкодна адчуваць і праяўляць свае даброты. У гэтым выпадку душы могуць перарадзіцца на нябёсах або ў заможнай і дабрадзейнай чалавечай сям’і. Зь іншага боку, чалавек, які займаўся амаральнымі ўчынкамі або меў жорсткі нораў, можа перарадзіцца ў пекле або ў ніжэйшых формах жыцьця. Такім чынам, у джайнізьме Бог ня гуляе аніякай ролі ў лёсе чалавека, бо асабісты лёс разглядаецца ня як сьледзтва якой-небудзь сыстэмы ўзнагароджаньня або пакараньня, а хутчэй як вынік ягонай уласнай асабістай кармы. Кожная душа нясе адказнасьць за сваё цяжкае становішча, а таксама за сваё ўласнае збаўленьне. Назапашаная карма ўяўляе сабой сукупнасьць усіх нязьдзейсьненых жаданьняў, схільнасьцяў і памкненьняў душы.

Сыкхізм[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Заснаваўшы ў 15 стагодзьдзі рэлігію, Гуру Нанак меў выбар паміж канцэпцыяй цыклічнага пераўвасабленьня старажытных індыйскіх рэлігіяў ці лінейнай канцэпцыяй ісламу. У выніку стваральнік сыкхізму абраў цыклічную канцэпцыю часу[43][44]. Сыкхізм трымаецца тэорыі рэінкарнацыі, падобнай да аналягічнай тэорыі ў індуізьме, але зь некаторымі адрозьненьнямі ад традыцыйных дактрынаў[45]. Тэорыі сыкхскага адраджэньня аб прыродзе існаваньня падобныя да ідэяў, якія разьвіліся за час руху Бгакці, увасобіўшыся ў некаторых вайшнаўскіх традыцыях, якія вызначаюць вызваленьне як стан еднасьці з Богам, дасягнуты праз ласку Бога[46][47][48].

Дактрыны сыкхізму вучаць, што душа існуе і пераходзіць ад аднаго цела да іншага ў бясконцых цыклях сансары да вызваленьня ад цыкла сьмерці і адраджэньня. Кожнае нараджэньне пачынаецца з кармы, якая ўплывае на будучыя перараджэньні, і гэта Боская ласка можа вызваліць ад цыклю сьмерці і адраджэньня[45]. Выхад з цыклю рэінкарнацыі, як сьцьвярджаецца ў сыкхізьме, палягае ў этычным жыцьці, прысьвячэньні сябе Богу і сталай памяці пра імя Бога[45].

Навука[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Далай-лама XIV лічыць, што навуцы будзе цяжка абвергнуць тэорыю перараджэньня.

Не зважаючы на тое, што не існуе навуковага пацьверджаньня фізычнай сапраўднасьці рэінкарнацыі, ёсьць пытаньні аб тым, як перакананьні аб існаваньні гэтай зьявы могуць быць пацьверджаныя ў рамках дыскурсу навукі і рэлігіі. Некаторыя прыхільнікі акадэмічнай парапсыхалёгіі сьцьвярджаюць, што ў іх ёсьць навуковыя доказы існаваньня рэінкарнацыі, але іхныя праціўнікі абвінавачваюць іх у ілжэнавуцы[49][50]. Скептык Карл Саган запытаў Далай-ламу, што б ён зрабіў, калі б гэты фундамэнтальны прынцып ягонай рэлігіі быў канчаткова абвергнуты навукай. Далай-лама адказаў, што калі навука можа абвергнуць рэінкарнацыю, тыбэцкі будызм адрокся б ад гэтае ідэі, але навуцы, на думку лідэра, будзе вельмі цяжка яе абвергнуць. Саган лічыў сьцьвярджэньні аб наяўнасьці ўспамінаў аб мінулых жыцьцях вартымі дасьледаваньня, але і зважаў рэінкарнацыю малаверагодным тлумачэньнем гэтага.

Сьведчаньні мінулых жыцьцяў[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Цягам 40 гадоў псыхіятр Ен Стывэнсан зь Вірджынскага ўнівэрсытэту занатоўваў словы маленькіх дзяцей, якія сьцьвярджалі, што памятаюць мінулыя жыцьці. Ён апублікаваў дванаццаць кнігаў, у тым ліку «Дваццаць выпадкаў, якія ўказваюць на рэінкарнацыю», «Рэінкарнацыя і біялёгія: Унёсак у этыялёгію радзімых плямаў і прыроджаных дэфектаў» (манаграфія зь дзьвюх частак), «Эўрапейскія выпадкі тыпаў рэінкарнацыі» і «Дзе рэінкарнацыя і біялёгія перасякаюцца». У дасьледваньнях доктар паведамляў пра заявы дзіцяці і сьведчаньні іхных родзічаў ды іншых асобаў, часта разам зь зьвесткамі тых памерлых людзей, якіх дасьледнік лічыў карэлятамі, якія ў пэўным сэнсе адпавядалі памяці дзіцяці. Стывэнсан таксама дасьледаваў выпадкі, калі ён лічыў, што радзімыя плямы і прыроджаныя дэфэкты, здавалася, супадаюць з ранамі і шнарамі на нябожчыках. Часам у ягоныя запісы ўключаліся мэдычныя зьвесткі[51]. Паколькі такія ўспаміны лёгка прыдумаць і падмануць аўтара, Стывэнсан чакаў скептычных меркаваньняў на адрас ягоных перакананьнях. Стывэнсан адзначаў, што шукаў абвяргаючыя доказы і альтэрнатыўныя тлумачэньні занатаваных выпадкаў, але аўтар звычайна прыйходзіў да высновы, што бракуе звычайных пераканаўчых тлумачэньняў такім зьвявам[52].

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ McClelland 2010. С. 24—29.
  2. ^ а б Juergensmeyer & Roof 2011. С. 271—272.
  3. ^ Laumakis, Stephen J. (2008). «An Introduction to Buddhist Philosophy». Cambridge University Press. — С. 90—99. — ISBN 978-1-139-46966-1.
  4. ^ Rita M. Gross (1993). «Buddhism After Patriarchy: A Feminist History, Analysis, and Reconstruction of Buddhism». State University of New York Press. — С. 148. — ISBN 978-1-4384-0513-1.
  5. ^ Obeyesekere, Gananath (2002). «Imagining Karma: Ethical Transformation in Amerindian, Buddhist, and Greek Rebirth». University of California Press. — С. 15.
  6. ^ Taliaferro, Charles; Draper, Paul; Quinn, Philip L. (2010). «A Companion to Philosophy of Religion». John Wiley and Sons. — С. 640. — ISBN 978-1-4051-6357-6.
  7. ^ Hitti, Philip K (2007) [1924]. «Origins of the Druze People and Religion, with Extracts from their Sacred Writings» (New Edition). Columbia University Oriental Studies. 28. London: Saqi. — С. 13—14. — ISBN 0-86356-690-1.
  8. ^ Heindel, Max (1985) [1939, 1908] «The Rosicrucian Christianity Lectures (Collected Works): The Riddle of Life and Death». Oceanside, California. 4th edition. — ISBN 0-911274-84-7
  9. ^ а б Juergensmeyer & Roof 2011. С. 272.
  10. ^ а б Fowler 1997. С. 10.
  11. ^ Christopher Chapple (1986). «Karma and creativity». State University of New York Press. — С. 60—64. — ISBN 0-88706-251-2.
  12. ^ Fowler 1997. С. 11.
  13. ^ а б Lipner 2012. С. 263—265.
  14. ^ Jacobsen, Knut (2009). «Three Functions of Hell in the Hindu Traditions». Numen. 56 (2-3): 385—400. — doi:10.1163/156852709X405071.
  15. ^ Lipner 2012. С. 251—252.
  16. ^ Lipner 2012. С. 283.
  17. ^ Lipner 2012. С. 366—369.
  18. ^ Perrett, Roy W. (1998). «Hindu Ethics: A Philosophical Study». University of Hawaii Press. — С. 53—54. — ISBN 978-0-8248-2085-5.
  19. ^ Sullivan, Bruce M. (2001). «The A to Z of Hinduism». Rowman & Littlefield. — С. 137. — ISBN 978-0-8108-4070-6.
  20. ^ Fowler 1997. С. 111—112.
  21. ^ Kim, Yong Choon; Freeman, David H. (1981). «Oriental Thought: An Introduction to the Philosophical and Religious Thought of Asia». Rowman & Littlefield. — С. 15—17. — ISBN 978-0-8226-0365-8.
  22. ^ а б Coward, Harold (2008). «The Perfectibility of Human Nature in Eastern and Western Thought: The Central Story». State University of New York Press. — С. 129. — ISBN 978-0-7914-7336-8.
  23. ^ а б Harvey 2012. С. 32—33.
  24. ^ а б Harvey 2012. С. 38—39.
  25. ^ а б Harvey 2012. С. 46—49.
  26. ^ Neufeldt, Ronald Wesley (1986). «Karma and Rebirth: Post Classical Developments». State University of New York Press. — С. 123—131. — ISBN 978-0-87395-990-2.
  27. ^ Billington, Ray (2002). «Understanding Eastern Philosophy». Routledge. — С. 60. — ISBN 978-1-134-79348-8.
  28. ^ а б Keown, Damien (2004). «A Dictionary of Buddhism». Oxford University Press. — С. 80. — ISBN 978-0-19-860560-7.
  29. ^ McClelland 2010. С. 21.
  30. ^ Лысенко В. Г. Сантана // Философия буддизма: Энциклопедия / под ред. М. Т. Степанянц. — М.: Восточная литература, 2011. — С. 607—608. — ISBN 978-5-02-036492-1.
  31. ^ Kalupahana, David J. (1975). «Causality: The Central Philosophy of Buddhism». University Press of Hawaii. — С. 83. — ISBN 978-0-8248-0298-1.
  32. ^ Swatos, William H.; Kivisto, Peter (1998). «Encyclopedia of Religion and Society». Rowman Altamira. — С. 66. — ISBN 978-0-7619-8956-1.
  33. ^ Harvey, Peter (1995). «The Selfless Mind». Curzon Press. — С. 247.
  34. ^ Robert E. Buswell Jr.; Donald S. Lopez Jr. (2013). «The Princeton Dictionary of Buddhism». Princeton University Press. — С. 49—50, 708—709. — ISBN 978-1-4008-4805-8.
  35. ^ Karma-gliṅ-pa; Trungpa, Chogyam; Fremantle, Francesca (2000). «The Tibetan Book of the Dead: The Great Liberation Through Hearing in the Bardo». Shambhala Publications. — С. xi, xvii-xxiii. — ISBN 978-1-57062-747-7.
  36. ^ Trainor 2004. С. 210—211.
  37. ^ Trainor 2004. С. 62—63.
  38. ^ Fowler, Merv (1999). «Buddhism: Beliefs and Practices». Sussex Academic Press. — С. 65. — ISBN 978-1-898723-66-0.
  39. ^ Jaini 1980. С. 217—236.
  40. ^ а б Dundas, Paul (2003). «The Jains». Routledge. — С. 14—16, 102—105. — ISBN 978-0-415-26605-5.
  41. ^ Jaini 1980. С. 226—228.
  42. ^ Sethia, Tara (2004). «Ahimsā, Anekānta, and Jainism». Motilal Banarsidass. — С. 30—31. — ISBN 978-81-208-2036-4.
  43. ^ Cole, W.O.; Sambhi, Piara Singh (2016). «Sikhism and Christianity: A Comparative Study». Springer. — С. 13—14. — ISBN 978-1-349-23049-5.
  44. ^ Mandair 2013. С. 176.
  45. ^ а б в Mandair 2013. С. 145—147.
  46. ^ Melton, John Gordon; Baumann, Martin (2002). «Religions of the world: a comprehensive encyclopedia of beliefs and practices». Vol. 2. ABC-CLIO. — С. 632. — ISBN 978-1-57607-223-3.
  47. ^ Lott, Eric J. (1988). «Vision, Tradition, Interpretation: Theology, Religion, and the Study of Religion». Walter de Gruyter. — С. 49—53. — ISBN 978-3-11-009761-0.
  48. ^ Flood, Gavin (1996). «An introduction to Hinduism». Cambridge University Press. — С. 137. — ISBN 978-0-521-43878-0.
  49. ^ Grant, John (2015). «Spooky Science: Debunking the Pseudoscience of the Afterlife». Sterling Publishing Company, Incorporated. — ISBN 978-1-4549-1654-3.
  50. ^ Edwards, Paul (1996). «Reincarnation: a critical examination». Amherst, N.Y.: Prometheus Books. — ISBN 978-1-57392-005-6.
  51. ^ Cadoret, Remi J. (04.2005). «European Cases of the Reincarnation Type». American Journal of Psychiatry. 162 (4): 823—824. — doi:10.1176/appi.ajp.162.4.823.
  52. ^ Shroder, Tom (11.02.2007). «Ian Stevenson; Sought To Document Memories Of Past Lives in Children». The Washington Post.

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Рэінкарнацыя&oldid=2466430»