Эдуард Доўвэс Дэкер

Эдуард Доўвэс Дэкер
Eduard Douwes Dekker (Multatuli)
Асабістыя зьвесткі
Псэўданімы	Multatuli
Нарадзіўся	2 сакавіка 1820 Амстэрдам
Памёр	19 лютага 1887 (66 гадоў) Нідэр-Інгельгайм
Пахаваны	Вестэрвельд[d]
Сужэнец	Everdine Hubertine van Wijnbergen[d] і Mimi Hamminck Schepel[d]
Дзеці	Pieter Jan Constant Eduard Douwes Dekker[d] і Elisabeth Agnes Everdina Douwes Dekker[d]
Літаратурная дзейнасьць
Род дзейнасьці	пісьменьнік
Мова	нідэрляндзкая
Значныя творы	«Макс Гавэлаар»
[[::nl:s:Eduard_Douwes_Dekker|Творы]] ў Вікікрыніцах
Эдуард Доўвэс Дэкер у Вікісховішчы

Эдуард Доўвэс Дэкер (па-нідэрляндзку: Eduard Douwes Dekker; 2 сакавіка 1820, Амстэрдам — 19 лютага 1887, Нідэр-Інгельгайм), які пісаў пад псэўданімам Мультатулі (лац. Multatuli, «я многа вытрываў») — адзін з найбуйнейшых прадстаўнікоў нідэрляндзкай літаратуры.

З 19 гадоў знаходзіўся на дзяржаўнай службе ў Нідэрляндзкай Ост-Індыі, сучаснай Інданэзіі. На аснове таго, што ўбачыў, ён напісаў свой галоўны раман «Макс Гавэлаар» (па-нідэрляндзку: Max Havelaar), які фактычна стаўся выкрывальніцкім для каланіяльнае палітыкі Нідэрляндаў. У 2002 годзе Таварыства нідэрляндзкай літаратуры абвясьціла раман найвялікшым творам усіх часоў, напісаным на нідэрляндзкай мове, а імя галоўнага пэрсанажа раману, Макса Гавэлаара, зьяўляецца ў Нідэрляндах агульным. Існуе гандлёвая марка «Макс Гавэлаар», якая выкарыстоўваецца для сельскагаспадарчых прадуктаў (у асноўным кавы), якія імпартуюцца з краінаў трэцяга сьвету на выгодных для іх умовах.

Біяграфія

Нарадзіўся ў сям’і капітана дальняга плаваньня і хатняй гаспадыні, чацьвёрты зь пяці дзяцей. У 1838 годзе, ва ўзросьце 18 год, на караблі пад камандваньнем свайго айца адправіўся ў Нідэрляндзкую Ост-Індыю, і ў 1839 годзе сышоў на бераг у Батавіі (сучасная Джакарта). У Батавіі Доўвэс Дэкэр паступіў на фінансавую службу, дзе правёў тры гады, а затым падаў прашэньне аб пераводзе з Батавіі, часткова з-за таго, што фінансавая дзейнасьць была яму нецікавай, часткова з-за таго, што ён пасьпеў нарабіць картачных пазык. 12 кастрычніка 1842 году Эдуард Доўвэс Дэкер быў пераведзены на пасаду кантралёра на заходні бераг Суматры. На гэтай пасадзе ён пасварыўся з губэрнатарам Заходняй Суматры Віктарам Міхіэлсам з-за таго, што той, па меркаваньні Доўвэса Дэкера, патрабаваў занадта шмат шанаваньня, і быў ім часова звольнены ад работы, застаўшыся бяз сродкаў да існаваньня. Па ўласных успамінах, ён нават пакутваў ад голаду. У той пэрыяд ён заняўся літаратурнай дзейнасьцю, напісаўшы сэнтымэнтальную паэму «Ганьба» (таксама выдадзеную пад назвай «Нявеста наверсе» (нід. «De bruid daarboven»). Доўвэс Дэкер таксама быў абвінавачаны ў растраце, але пазьней Падліковая Палата зьняла гэтае абвінавачваньне і прызнала неправату Міхіэлса. Тым ня менш, Доўвэс Дэкер быў вымушаны пакрыць недастачу з уласных грошай, пасьля чаго быў пераведзены на Яву.

Эдуард Доўвэс Дэкер у 1853

На Яве ў 1846 годзе ён узяў шлюб з Тынай, баранэсай Вайнбэрген. Пазьней у іх нарадзіліся двое дзяцей — сын Эду (1854) і дачка Ноні (1857). Пасьля некалькіх гадоў працы на пасадах істотна ніжэйшых за яго магчымасьці, Доўвэс Дэкер у 1848 годзе быў пераведзены на пасаду сакратара рэзыдэнта Мэнада ны востраве Цэлебэс. Тут яго суперажываньне тубыльнаму насельніцтву сустрэла разуменьне ў рэзыдэнта Схерыюса, і апошні прызначыў у 1851 годзе Доўвэса Дэкера сваім пераемнікам. Зрэшты, падчас знаходжаньня на пасадзе рэзыдэнта Доўвэс Дэкер ізноў нарабіў шмат пазыкаў і стварыў недастачу ў казьне. Напрыканцы 1851 году ён быў пераведзены на выспу Амбон у Малуцкім архіпэлягу на пасаду асыстэнт-рэзыдэнта, але з-за пагаршэньня здароўя ўжо празь некалькі месяцаў ён падаў прашэньне аб адпачынку. Адпачынак быў дадзены, і з 1852 па 1855 гады Доўвэс Дэкер знаходзіўся ў Нідэрляндах, дзе ізноў залез у пазыкі. Крэдыторы перасьледвалі яго ў далейшым да самой сьмерці, і ён так і ня здолеў зь імі расплаціцца, нягледзячы на свой фінансавы посьпех як пісьменьніка.

Пасьля вяртаньня на Яву ён у студзені 1856 году быў прызначаны асыстэнт-рэзыдэнтам правінцыі Лебак на Яве. Хоць на гэты раз яго кіраваньне напачатку ішло больш пасьпяхова, і ён нават разглядаўся ў якасьці асноўнага кандыдата на пост прэзыдэнта, ён сутыкнуўся з жахлівымі злоўжываньнямі тутэйшых інданэзійскіх правіцеляў, а таксама выявіў, што яго папярэднік Каролюс быў атручаны. Пасьля таго, як абвінавачваньне, вылучанае ім супраць рэгента (вышэйшая пасада ў правінцыі для інданэзійскага кіраўніка), было адхіленае кіраўніцтвам калёніі, ён у лютым 1856 году падаў у адстаўку. Але сустрэўшы разуменьне ўладаў і не знайшоўшы работу на Яве, у наступным годзе ён канчаткова вярнуўся ў Эўропу, дзе некалькі год пераязджаў зь месца на месца, жывучы ў Нідэрляндах, Бэльгіі, Нямеччыне і Францыі. У 1859 годзе яго жонка таксама вярнулася ў Эўропу, што істотна пагоршыла іх фінансавы стан.

Партрэт Мультатулі Фэлікса Валатона (1896)

У 1859 годзе ў Брусэлі Доўвэс Дэкер прыкладна за месяц напісаў раман «Макс Гавэлаар, альбо Кавярныя аўкцыёны Нідэрляндзкага гандлёвага таварыства». Ужо рукапіс кнігі, які востра крытыкаваў каляніяльныя парадкі ў Ост-Індыі, аказаў глыбокае ўражаньне на кіруючыя колы Нідэрляндаў. Пісьменьніку прапаноўвалі пасаду ў Вэст-Індыі ці Сурынаме пры ўмове, што ён адмовіцца ад публікацыі рамана. Ён не згадзіўся і апублікаваў раман у траўні 1860 году ў тыпаграфіі дэ Рэйтэр у Амстэрдаме. Выдавец зьмяніў усе геаграфічныя назвы і імёны да непазнавальнасьці, і ўстанавіў незвычайна высокую для таго часу цану ў чатыры гульдэны за асобнік. Акрамя таго, ён падманным шляхам прымусіў аўтара адмовіцца ад аўтарскіх правоў, каб той ня быў здольны настойваць на выпуску таннага выданьня. Тым ня менш, кніга атрымала шырокае распаўсюджваньне. Рэакцыі на яе пакрывалі ўвесь спэктар ад суцэльнага непрыняцьця да глыбока захапленьня. Хоць кніга ўспрымалася і як палітычная, у першую чаргу крытыкі зьвярталі ўвагу на яе літаратурныя вартасьці.

У далейшым Доўвэс Дэкер вырашыў працягнуць пісьменьніцкую дзейнасьць пад псэўданімам Мультатулі. У 1866 годзе ён эміграваў у Нямеччыну, дзе заставаўся да канца жыцьця. У 1874 годзе памерла яго жонка, зь якой яны да гэтага часу ўжо даўно жылі паасобку, а ў 1875 годзе ён узяў шлюб з Марыяй Гамінк Схепэл. У 1877 годзе ён з-за кепскага здароў’я вымушаны быў спыніць літаратурную дзейнасьць. Памёр Эдуард Доўвэс Дэкер у 1887 годзе ва ўзросьце 66 гадоў у Нямеччыне. У гэты час крэмацыя была забароненая, і Мультатулі, па ўсёй верагоднасьці, стаў першым крэмаваным нідэрляндцам. Пасьля крэмацыі ў Гоце урна зь яго прахам да 1930 стаяла ў доме яго ўдавы, пасьля чаго была перададзеная ў музэй Мультатулі ў Амстэрдаме. Прах пісьменьніка быў пахаваны толькі 6 сакавіка 1948 году, усяго за два гады да прызнаньня незалежнасьці Інданэзіі, на могілках у Дрыхейс (правінцыя Паўночная Галяндыя).

Творчасьць

Мультатулі зьявіўся на нідэрляндзкай літаратурнай сцэне ў пэрыяд, калі тая знаходзілася пад уплывам пратэстанцкага маралізму. Адыход яе ад апошняга ў другой палове XIX ст. не ў апошнюю чаргу зьвязаны з творчасьцю самога Мультатулі. У яго ранейшых творах яшчэ прасочваецца ўплыў рамантызму, які практычна адсутнічае ў нідэрляндзкай літаратуры. Так, у рамане «Макс Гавэлаар» прысутнічаюць схаваныя цытаты з Гайнэ. У далейшым Мультатулі ўсё болей і болей схіляўся да атэістычна-рацыяналістычнай карціны сьвету, якая сфармавалася пад моцным уплывам філёзафаў францускага Асьветніцтва.

Прызнаньне

Помнік Мультатулі на плошчы ў Амстэрдаме

У Амстэрдаме ўсталяваны помнік Мультатулі, а таксама адкрыты яго мэмарыяльны музэй. Практычна ў кожным буйным горадзе Нідэрляндаў ёсьць вуліца Мультатулі.

Творы

• 1843 — «De eerloze» (п’еса, пазьней выдадзеная пад назвай «De bruid daarboven» (1864))
• 1859 — «Geloofsbelijdenis» (публікацыя ў часопісе De Dageraad)
• 1860 — «Indrukken van den dag»
• 1860 — «Max Havelaar of de koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy»
• 1860 — «Brief aan Ds. W. Francken z.»
• 1860 — «Brief aan den Gouverneur-Generaal in ruste»
• 1860 — «Aan de stemgerechtigden in het kiesdistrikt Tiel»
• 1860 — «Max Havelaar aan Multatuli»
• 1861 — «Het gebed van den onwetende»
• 1861 — «Wys my de plaats waar ik gezaaid heb»
• 1861 — «Minnebrieven»
• 1862 — «Over vrijen arbeid in Nederlandsch Indië en de tegenwoordige koloniale agitatie» (брашура)
• 1862 — «Brief aan Quintillianus»
• 1862 — «Ideën I» (улучае, між іншага, раман «De geschiedenis van Woutertje Pieterse»)
• 1862 — «Japansche gesprekken»
• 1863 — «De school des levens»
• 1864—1865 — «Ideën II»
• 1864 — «De bruid daarboven. Tooneelspel in vijf bedrijven» (пьеса)
• 1865 — «De zegen Gods door Waterloo»
• 1865 — «Franse rymen»
• 1865 — «Herdrukken»
• 1865 — «Verspreide stukken»
• 1867 — «Een en ander naar aanleiding van Bosscha's Pruisen en Nederland»
• 1869—1870 — «Causerieën»
• 1869 — «De maatschappij tot Nut van den Javaan»
• 1870—1871 — «Ideën III»
• 1870—1873 — «Millioenen-studiën»
• 1870 — «Divagatiën over zeker soort van Liberalismus»
• 1870 — «Nog eens: Vrye arbeid in Nederlandsch Indië»
• 1871 — «Duizend en eenige hoofdstukken over specialiteiten» (сатира)
• 1872 — «Brief aan den koning»

Літаратура

• Выгодская Э. Пламя гнева / Послесл. Р. Итс. — М.; Л.: Детгиз, 1952. — 192 с.  (рас.)
• Ошис В. В. Мультатули: Библиогр. указ. — М.: Книга, 1971. — 40 с.  (рас.)
• Ошис В. В. История нидерландской литературы. — М.: Высшая школа, 1984. — С.146-150.  (рас.)

Вонкавыя спасылкі

Эдуард Доўвэс Дэкер — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў