Прагляд крыніцы для Ліцьвіны

{{Іншыя значэньні|тып=варыянты|Ліцьвіны (неадназначнасьць)|Літоўцы (неадназначнасьць)}}
[[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1903).jpg|значак|Ліцьвіны ў [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]], канец XIX — пачатак XX ст.]]

'''Ліцьвіны'''<ref name="BKP-2005">{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)}}</ref> ('''літвіны'''<ref name="BKP-2005"/>, '''літва'''; {{мова-be-old|литвины|скарочана}}<ref name="ESBM-6">{{Літаратура/ЭСБМ|6к}} С. 12.</ref>) — назва тытульнага народу [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], гістарычнае найменьне і [[Эндаэтнонім|саманазва]] [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларусаў эпохі ВКЛ]]{{Заўвага|Гісторык [[Анатоль Астапенка]] ў сваёй доктарскай дысэртацыі, абароненай 26 красавіка 2021 годзе ў [[Кіеўскі нацыянальны ўнівэрсытэт імя Тараса Шаўчэнкі|Кіеўскім нацыянальным унівэрсытэце імя Тараса Шаўчэнкі]] (спэцыяльнасьць — [[этналёгія]]), падкрэсьлівае: «''мова „Літвы“ сярэднявечча — беларуская, а „ліцьвін“ — гэта назва беларуса таго часу''»<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 114.</ref>}}, якая ўжывалася поруч з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 46, 96.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref name="Arlou-2012-156">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 156.</ref><ref>Багдановіч А. Да пытання аб ужыванні назвы «Русь» на тэрыторыі Беларусі ў XIV—XVI стст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 3, Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. Права. № 1, 1996. С. 3—5.</ref><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320—321.</ref>. Па [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] «ліцьвінамі» называліся каталікі ВКЛ у [[канфэсія|канфэсійным]] сэнсе, а таксама ўсё жыхарства ў нацыянальным сэнсе, «русінамі» ў ВКЛ называліся пераважна праваслаўныя ў канфэсійным сэнсе; таксама праваслаўныя жыхары ВКЛ называліся «ліцьвіны рускае веры», «ліцьвіны грэчаскага закону людзі» і да т. п.<ref>Этнаграфія беларусаў. Гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя. / рэд. кал. В. Бандарчык і інш. — {{Менск (Мінск)}}, 1985. С. 81.</ref><ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48.</ref> Паводле энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі (энцыкляпэдыя)|Этнаграфія Беларусі]]» 1989 году, 4-га тому [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-га тому [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год), гэта назва жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, пераважна заходніх [[беларусы|беларусаў]] і ўсходніх [[летувісы|летувісаў]] у XIV—XVIII стагодзьдзях, якая ў XVI—XVIII стагодзьдзях набыла гучаньне [[палітонім]]у — дзяржаўна-палітычнага вызначэньня ўсяго насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 382.</ref><ref name="Cakvin-1999">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/БЭ|9к}} С. 314.</ref>. У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «ліцьвіны» была найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці літоўскага (беларускага) [[народ]]у і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнае кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>.

[[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1907).jpg|значак|Ліцьвіны ў народных строях, канец XIX — пачатак XX ст.]]

Дзеля вызначэньня беларусаў назва «ліцьвіны»{{Заўвага|[[Славянскія мовы|Славянізаванае]] вызначэньне «ліцьвіны» адрозьнівалася ад саманазвы ўласна [[летувісы|летувісаў]], якая гучала як «lietuwis», «lietuwai», «lietuwininkas»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-320">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320.</ref>}} шырока ўжывалася яшчэ ўсё XIX стагодзьдзе і захоўваецца ў сучасным частковым ужытку ў якасьці саманазвы вясковага жыхарства [[Беларусь|Беларусі]]<ref name="Cakvin-1985">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 79—80.</ref><ref>{{Літаратура/Беларуска-расейскі слоўнік (2020)}} С. 697.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Аляксеевіч Арлоў|Уладзімер Арлоў]] у кнізе «[[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]]», «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>.

== Назва ==
[[Файл:Litva. Літва (1009).jpg|значак|Першы пісьмовы ўпамін [[Літва|Літвы]] ({{мова-la|«Litua»|скарочана}} — чытаецца як «Літва»), 1009 г.]]
{{Асноўны артыкул|Літва}}

Назва «літвін» (наймя ў такой форме — «литвин», «Litwini») вядома ў розных крыніцах ад XIII стагодзьдзя: у [[Русіны|рускамоўных]] («''съ Лукою съ Литвиномъ''» — у [[Сафійскі першы летапіс|Сафійскім першым летапісе]] пад 1267 годам<ref>ПСРЛ. Т. 5. — СПб., 1851. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=f9pQAAAAcAAJ&q=%D1%81%D1%8A+%D0%9B%D1%83%D0%BA%D0%BE%D1%8E+%D1%81%D1%8A+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D1%8A#v=snippet&q=%D1%81%D1%8A%20%D0%9B%D1%83%D0%BA%D0%BE%D1%8E%20%D1%81%D1%8A%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 192].</ref><ref>Лурье Я. С. Общерусские летописи XIV—XV вв. / АН СССР, Ин-т рус. литературы (Пушкинский дом). — Л., 1976. С. 77.</ref>; «''сіи [[Андрэй (япіскап цьвярскі)|Андрѣи]] бяше родомъ Литвинъ''» — у [[Траецкі летапіс|Траецкім летапісе]] пад 1289 годам<ref>Троицкая летопись. Реконструкция текста. Изд. М. Д. Присёлков. — М. — Л., 1950. С. 344—345.</ref>, «''литвин родом''» у [[Жыціе|жывоце]] [[Даўмонт Пскоўскі|Даўмонта Пскоўскага]] першай трэці XIV стагодзьдзя<ref>Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. [https://books.google.by/books?id=9abSAAAAQBAJ&pg=PA200&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjchJnemq78AhWNiP0HHWRNCiA4KBDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%20%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&f=false С. 199—201].</ref>, «''Василко литвинъ''» — у [[Наўгародзкая рэспубліка|наўгародзкай]] грамаце 1370-х гадоў<ref>Зализняк А. А. Древненовгородский диалект. 2-е изд. — М., 2004. С. 617.</ref>), а таксама ў шматлікіх лацінамоўных крыніцах, як літоўскіх, так і з суседніх Літве краінаў (''Litowini'' — [[Кроніка Лівоніі Генрыха Латвійскага|хроніка Генрыка Латвійскага]] пад 1221 годам<ref>Monumenta Germaniae Historica inde ab anno Christi quingentesimo usque ad annum millesimum et Quingentesimum: Scriptorum. T. 23. — Hannoverae, 1874. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=_7WxF4HYgXcC&q=Lito#v=snippet&q=Lito&f=false P. 314].</ref>; ''Letvinis'' — [[Хроніка Лівоніі Германа Вартбэрга|хроніка Вартбэрга]] пад 1236 годам<ref>Scriptores rerum Prussicarum. Bd. 2. — Leipzig, 1863. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=8H8OAAAAYAAJ&q=Letvinis#v=snippet&q=Letvinis&f=false S. 33].</ref>; ''Letwinis'' — у акце судовага працэсу [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] з Казімерам Куяўскім 1259 году; ''rex Litwinorum'' — у (імаверна, падробленай [[Крыжакі|крыжакамі]]) грамаце [[Міндоўг]]а 1261 году<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 43.</ref>; ''Littwini'' — у лісьце [[Інфлянцкі ордэн|ліфлянцкіх]] біскупаў 1277 году<ref>Liv-, Esth- und Curländisches Urkundenbuch nebst Regesten / Hrsg. von F. G. von Bunge. Bd. 1. — Reval, 1853. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=hDoPAAAAYAAJ&q=Littwini#v=snippet&q=Littwini&f=false S. 565].</ref>; ''Lethwinorum'' — у крыжацкім лісьце 1298 году<ref>Chodynicki K. Próby zaprowadzenia chrześcijaństwa na Litwie przed r. 1386. // Przegląd Historyczny. T. 18, z. 3, 1914. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=BtFBAAAAYAAJ&q=Lethwinorum#v=snippet&q=Lethwinorum&f=false S. 261].</ref>; ''litwini'' — у лісьце вармійскага біскупа 1323 году<ref>Liv-, Esth- und Curländisches Urkundenbuch nebst Regesten / Hrsg. von F. G. von Bunge. Bd. 2. — Reval, 1855. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=4zoPAAAAYAAJ&q=litwini+1323#v=snippet&q=litwini%201323&f=false S. 157—158].</ref>; ''LETHVINORVM'' — на пячаці вялікага князя [[Гедзімін|Гедзіміна]] 1323 году<ref>Gumowski M. Pieczęcie Ksiązat Litewskich // Ateneum Wileńskie.  Zesz. 3—4, 1930. S. 696.</ref>; ''Litwini'' — у лісьце тэўтонскага магістра 1331 году<ref>Kwartalnik historyczny. R. 19. — Lwów, 1905. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=pVnpAAAAMAAJ&q=Litwini+crucis+Christi+inimicis#v=snippet&q=Litwini%20crucis%20Christi%20inimicis&f=false S. 40].</ref> ды іншых)<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 38, 51, 52, 59, 64, 78, 361.</ref>{{Заўвага|Мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што лацінскае ''Lythwanos'' паходзіць ад вялікалітоўскай (беларускай) формы «Літва», а не балтыйскай «Летува», гэтак жа лацінскае ''Litwinorum'' (1330 год) паходзіць ад вялікалітоўскага «літвін»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 638, 641.</ref>}}.

Найстарэйшы вядомы ліст з азначэньнем «літвін» у [[Старабеларуская мова|старабеларускай мове]] — арыгінал<ref>Карский Е. Ф. Труды по белорусскому и другим славянским языкам. — М., 1962. С. 443.</ref> ярлыка ардынскага цара [[Тахтамыш|Тактамыша]] каралю [[Ягайла|Ягайле]] 1393 году («''Вы пак послали есте к нам посла вашего '''литвина''' на имя [[Нявойст|Невойста]]''»)<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} Дадатак №34.</ref>.

Традыцыйнае гістарычнае беларускае вымаўленьне гэтай назвы (у якім знайшла адлюстраваньне такая адметная ўласьцівасьць беларускай мовы, як [[Цеканьне|цеканьне]]{{Заўвага|У 1911 годзе прыводзілася сьведчаньне сьвятара ў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Выступовічы|Выступовічах|uk|Виступовичі}} на поўдні [[Палесьсе|Палесься]] — на [[беларусы|беларуска]]-[[Украінцы|ўкраінскім]] этнічным памежжы — што тамтэйшыя сяляне «''[раней] такъ, якъ ліцвіны <…> [[Дзеканьне|дзікалы]] і [[Цеканьне|цікалы]]''»<ref>Каминский В. А. Отчет о поездке в Волынское Полесье // Известия Отделения русского языка и словестности Императорской академии наук. Т. XVI, кн. 3, 1911. [https://books.google.by/books?id=epQqAQAAMAAJ&pg=RA1-PA88&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 88].</ref>}}) засьведчыў у 1870 годзе [[Іван Насовіч]] у [[Слоўнік Насовіча|сваім слоўніку]]: «''Кузьма и Дземьянъ два Лицвины, принешли горшочекъ [[Бацьвіньне|боцвиння]]''» (з народнай песьні)<ref name="Nasovic-1870-31">Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&pg=PA31&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 31].</ref>. Яшчэ ў [[Лацінская мова|лацінскім]] дакумэнце 1323 году форма «''Lecwinorum''» значылася ў тытуле вялікага князя [[Гедзімін]]а<ref>Codex diplomaticus Lithuaniae, 1253—1433. — Vratislaviae, 1845. [https://books.google.by/books?id=G-ItQP7DyhkC&pg=PA33&dq=Gedemundi+Regis+Lecwinorum&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiPxazty5D8AhULhv0HHQQnBR0Q6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=Gedemundi%20Regis%20Lecwinorum&f=false P. 33].</ref>{{Заўвага|Таксама ў пасланьні [[Папа|Папы]] [[Аляксандар IV (папа рымскі)|Аляксандра IV]] ад 1257 году датычна ліцьвінаў значыцца форма ''Licwan''<ref>[http://starbel.by/dok/d351.htm Первое послание папы Александра IV о крестовом походе против литвинов и ятвягов (1257)], Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae</ref>}}, а напісаньне «''Лицвин''» сустракаецца ў Рэестры расходаў места [[Магілёў|Магілёва]] за 1688 год<ref>Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской, хранящихся в Центральном архиве в Витебске. Вып. 5. — Витебск, 1874. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_003871106?page=96&rotate=0&theme=white С. 93].</ref>{{Заўвага|Таксама ў старых літоўскіх (беларускіх) тэкстах часам адлюстроўвалася мяккае вымаўленьне «ў Ліцьве» ({{мова-be-old|«в (у) Литьве»|скарочана}})<ref>Булахаў М. Практыкаванні і матэрыялы па курсу гісторыі беларускай мовы. — {{Менск (Мн.)}}, 1969. [https://books.google.by/books?id=S9UfAAAAMAAJ&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D1%8C%D0%B2%D0%B5%22&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D1%8C%D0%B2%D0%B5%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjzmb3wvvz8AhW_if0HHXeBAiIQ6AF6BAgBEAI С. 36].</ref><ref>{{Літаратура/ГСБМ|5к}} [https://archive.org/details/HSBM_05.pdf/page/n31/mode/2up?q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D1%8C%D0%B2%D0%B5 С. 67].</ref><ref>{{Літаратура/ГСБМ|36к}} [https://archive.org/details/HSBM_36.pdf/page/368/mode/2up?q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D1%8C%D0%B2%D0%B5 С. 368].</ref><ref>[http://gulevich.net/statiy.files/a/a8.files/LietuvosMetrika_Kn-4(1479-1491).pdf?fbclid=IwAR0Z3kPdST17VboFICNGfKH6UC11-n1astq88PTlRhXh9hqgqtJUmwp2Nfk Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 4 (1479—1491)]. — Vilnius, 2004. P. 70.</ref>}}, аднак звычайна ў [[Старабеларуская мова|старых беларускіх тэкстах]] цеканьне — як і [[Дзеканьне|дзеканьне]] — не адлюстроўваліся пры напісаньні. Апроч Івана Насовіча, бытаваньне сярод беларусаў формы «ліцьвіны» засьведчылі: пісцовая кніга [[Гарадзенская эканомія|Гарадзенскай эканоміі]] (1558 год<ref>Писцовая книга Гродненской экономии с прибавлениями, изданная Виленской Комиссией для разбора древних актов. Ч. 1. — Вильна, 1881. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=Hvt6OUpCnNoC&q=Liczwin#v=snippet&q=Liczwin&f=false С. 267—268].</ref>), інвэнтар [[Люцын]]скага староства (1765 год<ref>Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской. Вып. 31. — Витебск, 1903. [https://books.google.by/books?id=DpJOAQAAMAAJ&pg=PA312&dq=licwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjXpv2tsf78AhVrh_0HHYZ3Ch4Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=licwin&f=false S. 312].</ref>), [[Кур’ер Літоўскі]] (1811 год<ref>Dodatek do Kuryera Litewskiego. Nr. 92, 1811. [https://books.google.by/books?id=UEBJAAAAcAAJ&pg=PP263&dq=Li%C4%87win&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjCvejWhbb6AhW-RPEDHV9rBxY4ChDoAXoECAIQAg#v=onepage&q=Li%C4%87win&f=false S. 1.]</ref>), [[Ян Чачот]] (1819 год<ref>Czubek J. Poezya filomatów. — Kraków, 1922. [https://archive.org/details/poezyafilomatw02czubuoft/page/78/mode/2up?q=Li%C4%87winie S. 77].</ref>), абвестка [[Сэнат Расейскай імпэрыі|Сэнату Расейскай імпэрыі]] (1836 год<ref>Правительствующего Сената Санктпетербургских департаментов объявления, к Санктпетербургским ведомостям. № 1, 1836. [https://archive.org/details/SPBSenateAnnouncementsStateMatters/1836.St.PetersburgSenateAnnouncementsOnStateGovernmentalAndJudicialMattersVolume1/page/n3009/mode/2up?q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D1%85%D1%8A С. 12].</ref>), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Tygodnik Literacki poświęcony literaturze, sztukom pięknym i krytyce|Tygodnik Literacki|pl|Tygodnik Literacki poświęcony literaturze, sztukom pięknym i krytyce}} (1840 год<ref name="Tygodnik Literacki-51-1840">Tygodnik Literacki. Nr. 51, 1840. [https://polona.pl/item/tygodnik-literacki-literaturze-sztukom-pieknym-i-krytyce-poswiecony-t-3-no-51-21,NzkxMDQ0Mjk/2/#info:search:Li%C4%87win S. 403].</ref><ref name="Tygodnik Literacki-52-1840">Tygodnik Literacki. Nr. 52, 1840. [https://polona.pl/item/tygodnik-literacki-literaturze-sztukom-pieknym-i-krytyce-poswiecony-t-3-no-52-28,NzkxMDQ0MzE/7/#info:search:Li%C4%87win S. 416].</ref>), [[Стэфан Куклінскі]] (1856 год{{Заўвага|Гэтак, жыхары [[Падляшша]] ў [[Свая мова|сваёй мове]] (што, паводле гэтага жа аўтара, межавала з «''мовай уласна беларускай, якая ў мясцовых жыхароў называецца „літоўскай“<ref>Куклинский С. Заметки о западной части Гродненской губернии // Вестник Императорского русского географического общества. Ч. 16. — СПб., 1856. [https://books.google.by/books?id=WpPzAt6IfogC&pg=RA1-PA151&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwyePEtu_5AhX9gP0HHTtrDCoQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%22&f=false С. 151].</ref>''»), у тыя часы называлі «ліцьвінамі» носьбітаў гэтай амаль літаратурнай беларускай мовы: «''…одзіонъ Панъ споткауши якоһось Лицьвина, што добрэ лhау, бы һэто ты кажэ јому: „а ну Михалку, Ондрей (чи якъ тамъ joho звали) золжи мнјѣ што-лѣнь“. — „А калиба һэта, Паночку, — кажэ Лицьвинъ, — нямаю цяпѣрь часу лhаци, ба пришла рыба да hаци, людзи нясуць, вьязуць, а я пабѣhу хучѣй хаць тарбинку набьяру''“»}}<ref>Куклинский С. Заметки о западной части Гродненской губернии // Вестник Императорского русского географического общества. Ч. 16. — СПб., 1856. [https://books.google.by/books?id=UEo9AQAAMAAJ&pg=PA133&dq=%D0%9F%D0%B0%D0%BD%D1%8A+%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%BA%D1%8A%D1%83%D1%88%D0%B8+%D1%8F%D0%BA%D0%BE%D2%BB%D0%BE%D1%81%D1%8C+%D0%9B%D0%B8%D1%86%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0+%D0%BC%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D1%83,+%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%B5%D0%B9+%D1%87%D0%B8+%D1%8F%D0%BA%D1%8A+%D1%82%D0%B0%D0%BC%D1%8A+joho+%D0%B7%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjHtbWdtO_5AhW2i_0HHa5hBp4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%9F%D0%B0%D0%BD%D1%8A%20%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%BA%D1%8A%D1%83%D1%88%D0%B8%20%D1%8F%D0%BA%D0%BE%D2%BB%D0%BE%D1%81%D1%8C%20%D0%9B%D0%B8%D1%86%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D0%BC%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D1%83%2C%20%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%B5%D0%B9%20%D1%87%D0%B8%20%D1%8F%D0%BA%D1%8A%20%D1%82%D0%B0%D0%BC%D1%8A%20joho%20%D0%B7%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B8&f=false С. 133].</ref>), [[Павал Шэйн]] (1873 год<ref name="Sejn-1873-675">Записки Императорского Русского географического общества по отделению этнографии. Т. 5. — СПб., 1873. [https://books.google.by/books?id=8IsWAQAAIAAJ&pg=PA675&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%83&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi0yP6A4Kv6AhX0wAIHHfpeDS4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0&f=false С. 675].</ref>, 1902 год<ref name="Sejn-1902-21">Шейн П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. Т. 2. — СПб., 1902. [https://books.google.by/books?id=fLFNAQAAMAAJ&pg=PA97&dq=%D0%9D%D1%A3%D0%BA%D0%BE%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%8B%D0%B5+%D1%81%D1%87%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%B1%D1%8F+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwipwY6Pnu_5AhXbnP0HHZdbCC0Q6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%9D%D1%A3%D0%BA%D0%BE%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%8B%D0%B5%20%D1%81%D1%87%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%B1%D1%8F%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. 21].</ref>), [[Міхал Федароўскі]]{{Заўвага|«Ліцьвінкі спрадаюць [[Бацьвіньне|бацьвінкі]]» ([[Саколка (горад)|Сакольскі]] павет)}}<ref>Federowski M. Lud białoruski na Rusi Litewskiej. T. 4. — Warszawa, 1935. S. 167.</ref>, [[Аляксандар Сержпутоўскі]] (1910 год)<ref name="Sierzputouski-1910">Сержпутовский А. Земледельческие орудия белорусского Полесья // Материалы по этнографии России. Т. 1. — СПб., 1910. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_003998050?page=68&rotate=0&theme=white С. 45].</ref>, [[Ян Станкевіч]]<ref name="Stankievic-1926">Станкевіч Я. Кнігапісь // Сялянская Ніва. № 16, 1926. С. 3.</ref>, [[Яўхім Кіпель]]<ref name="Kipiel-1995">Дыдзік У. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10208/%D0%A3%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%96%D0%BD%D1%8B_%D0%AF%D1%83%D1%85%D1%96%D0%BC%D0%B0_%D0%9A%D1%96%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8F.html Успаміны Яўхіма Кіпеля] // Спадчына. № 3, 1995. С. 72—99.</ref>, [[Якуб Колас|Канстантын Міцкевіч (Якуб Колас)]]<ref name="Kolas-1955">Якуб Колас. [https://be.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0:Na_rostaniah_1.pdf/41 На ростанях]. Т. 1. Кн. 1—2. — {{Менск (Мінск)}}, 1955. С. 40—41.</ref>, [[Алесь Змагар|Аляксандар Яцэвіч (Алесь Змагар)]]<ref name="Jacevic-1999">[[Алесь Змагар]]. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/051d/%D0%9C%D0%BE%D0%B9_%D0%B6%D1%8B%D1%86%D1%8C%D1%86%D1%8F%D0%BF%D1%96%D1%81.html Мой жыцьцяпіс] // Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. — Нью-Ёрк, 1999. С. 201—213.</ref>, [[Францішак Чарняўскі]]<ref name="Traciak-2012-202">Трацяк І. Беларускае каталіцкае духавенства ля вытокаў сацыякультурнай ідэнтыфікацыі : манагр. — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2013. С. 202.</ref> ды іншыя<ref>Білецький-Носенко П. Гостинець землякам: казки слiпого бандуриста, чи спiви об рiзних рiчах. — Киев, 1872. [https://books.google.by/books?id=lgAoAAAAYAAJ&pg=PA34&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi37KK246v6AhWxQvEDHahJBRAQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 34].</ref><ref>Опыт истории Харьковскаго университета (по неизданным материалам). Т. 2. — Харьков, 1908. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_003931928?page=756&rotate=0&theme=white С. 748]</ref><ref>Потебня А. А. К истории звуков русского языка. Ч. 3. — Варшава, 1881. [https://books.google.by/books?id=ZB9oAAAAcAAJ&pg=PA71&dq=%22%D0%A0%D1%83%D1%81%D0%B8+%D0%9B%D0%B8%D1%86%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC+%D1%81+%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B9%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj9jY_Cn7j8AhXe_7sIHZuAAGgQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%22%D0%A0%D1%83%D1%81%D0%B8%20%D0%9B%D0%B8%D1%86%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%20%D1%81%20%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B9%22&f=false С. 71].</ref><ref>Потебня А. Из записок по русской грамматике. — Харьков, 1888. [https://books.google.by/books?id=k2hJAQAAIAAJ&pg=PA280&dq=%D0%B1%D1%8B+%D1%82%D0%BE%D0%B9+%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BF%D0%B0%D0%BD%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjNtLXMvbb8AhUNDuwKHTQVA5UQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%B1%D1%8B%20%D1%82%D0%BE%D0%B9%20%D0%BB%D0%B8%D1%86%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BF%D0%B0%D0%BD%D0%B0&f=false С. 280].</ref>. Таксама народжаны ў [[Вызна|Вызьне]] на [[Слуцкае княства|гістарычнай Случчыне]] мастак і празаік шляхецкага паходжаньня [[Браніслаў Залескі]] (1820—1880) карыстаўся псэўданімам «''Lićwin''»<ref>Шыцька Я. [https://zviazda.by/be/news/20200716/1594847640-z-zhyccya-litvina-branislau-zaleski-tvorca-i-baracbit З жыцця літвіна. Браніслаў Залескі: творца і барацьбіт] // [[Літаратура і мастацтва]]. № 24, 2020. С. 11.</ref><ref>Woynarowska M. [https://sandomierz.gosc.pl/doc/7247419.Dziewietnastowieczna-epistolografia Dziewiętnastowieczna epistolografia] // Gość Sandomierski. Nr. 48, 2021.</ref><ref>Pociask-Karteczka J. [http://denali.geo.uj.edu.pl/~j.pociask/G_59_Tajemnica%20pewnego%20grobu.pdf Tajemnica pewnego grobu] // Tatry. Nr. 65, 2018. S. 158.</ref> (поруч з {{мова-pl|«Litwin»|скарочана}})<ref>[https://www.vle.lt/straipsnis/bronislovas-zaleskis/ Bronislovas Zaleskis], Visuotinė lietuvių enciklopedija</ref>. Форму «ліцьвіны» пасьлядоўна ўжывалі ў сваіх працах гісторыкі [[Вацлаў Пануцэвіч]] і [[Павал Урбан]].

Таксама існавала старажытная зборная форма «літва», якую ставяць у адзін шэраг з такімі славянскімі паводле формы (але не [[Этымалёгія|этымалёгіі]]) зборнымі назвамі, як «[[расейцы|масква]]», «[[Мардва|мардва]]», «[[татары|татарва]]» ды іншымі (у адрозьненьне ад шэрагу [[Русіны (гістарычны этнонім)|русь]], [[Чудзь|чудзь]], [[перм (этнонім)|перм]] ды іншых)<ref>Степанов Ю. С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. — М., 1997. [https://books.google.by/books?id=ebMoAgAAQBAJ&pg=PA499&lpg=PA499&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B4%D0%B2%D0%B0+%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B2%D0%B0+%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0&source=bl&ots=ZjDMl1bGNS&sig=ACfU3U2bHv7xu1VI-fDZBJYSYVPfExEHbg&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwjdg5Su5db1AhXah_0HHe9eAuwQ6AF6BAgbEAM#v=onepage&q&f=false С. 499].</ref>.

Форма «літоўцы», што таксама ўжывалася ў значэньні ліцьвінаў<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 11.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 45.</ref><ref>Народная культура Беларусі: энцыклапедычны даведнік / пад рэдакцыяй В. Цітова. — {{Менск (Мінск)}}: БелЭн, 2002. С. 222.</ref>, ёсьць пазьнейшай{{Заўвага|Напрыклад, у нявыдадзеным нумары [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]]}} і не сустракаецца ў [[Старабеларуская мова|старых беларускіх]] тэкстах.

== Паходжаньне ==
[[Файл:BogislawI.Siegel.JPG|значак|Пячаць [[Багуслаў I|Багуслава I]], князя [[Люцічы|люцічаў]], 1170 г.]]

Наконт этнічнага паходжаньня ліцьвінаў існуюць розныя погляды:
* літва была [[Заходнеславянскія мовы|заходнеславянскім]] народам ([[Люцічы|люцічы]]), які ў раньнім сярэднявеччы перасяліўся ў [[Панямоньне]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 236—255, 291—294.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58—72.</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106—107.</ref>);
* ад пачатку [[Балтыйскія мовы|балтыйская]] літва жыла пераважна ў [[Вяльля|Вялейска]]-[[Нёман]]скім міжрэччы і зазнала славянізацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ужо ў XIII—XIV стагодзьдзях ([[Мікола Ермаловіч]]<ref>{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}}</ref>, [[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}</ref><ref name="Kraucevic-2013-10">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10.</ref>);
* назва «літва» пашырылася ў якасьці азначэньня грамадзкай супольнасьці (прафэсійныя ваяры) асобаў рознага этнічнага паходжаньня ([[Зьдзіслаў Сіцька]], [[Зьміцер Сасноўскі]]);
* літва была [[Усходнегерманскія мовы|ўсходнегерманскім]] ([[Готы|гоцкай]] групы) народам, які славянізаваўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у XIII—XIV стагодзьдзях, утварыўшы канфэсійную супольнасьць «ліцьвінаў» (Алёхна Дайліда<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}}</ref><ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] [https://esxatos.com/tarasau-recenziya-na-zbornik-artykulau-z-dadatkami-daylidy-pachatki-vyalikaga-knyastva Рэцэнзія на зборнік артыкулаў з дадаткамі А. Дайліды «Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі»], Эсхатос, 2019 г.</ref>).

Тым часам расейская (савецкая) і летувіская гістарыяграфіі ў рэчышчы [[Летувізацыя|палітыкі летувізацыі]] традыцыйна атаясамліваюць ліцьвінаў з «старажытнымі [[летувісы|летувісамі]]» (найперш — з этнаграфічнымі «[[аўкштайты|аўкштайтамі]]», фактычна вынайдзенымі ў другой палове XIX ст.), аднак такое меркаваньне зьняпраўджваецца ўжо адным толькі бракам адэкватнага тлумачэньня назвы «літва» з [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх моваў]]. Пададзеныя яшчэ ў савецкіх слоўніках<ref name="ESBM-6"/> летувіскія этымалёгіі непераканаўчыя і маюць шмат слабых бакоў. Праявай хісткасьці летувіскіх гіпотэзаў і прыкметай таго, што этымалягічныя пошукі ў гэтым кірунку заходзяць у тупік, стала вылучэньне [[Артурас Дубоніс|Артурасам Дубонісам]] новай вэрсіі, дзе Літва супастаўляецца з назвай служылага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] [[лейці|лейцяў]]<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 19—20.</ref>.

== Тытульны народ у праўных крыніцах Вялікага Княства Літоўскага ==
Адным зь першых сьведчаньняў нацыянальнае кансалідацыі тытульнага народу ліцьвінаў у Вялікім Княстве Літоўскім ёсьць утварэньне [[Літоўская мітраполія|Літоўскае мітраполіі]] ў 1299 годзе. Дакумэнты гэтае мітраполіі не захаваліся, але ў [[Бізантыя|бізантыйскіх]] крыніцах яе мітрапаліт меў тытул «мітрапаліта Літвы» (''μητροπολίτης Λιτβων''). Бізантыйскія афіцыйныя лісты 1364 і 1380 гадоў паведамляюць, што Літоўскую мітраполію аднавілі ў 1354 годзе «''на жаданьне '''народу''' Літвы''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 50.</ref>.

Паводле прывілею [[Ягайла|Ягайлы]] 1387 году і ліста Ягайлы і [[Вітаўт]]а да віленскага біскупа [[Андрэй Васіла|Васілы]] ад 1397 году, [[Віленскае біскупства|Віленскае каталіцкае біскупства]] стваралася для «нацыі ліцьвінаў» (''nacione Lithvanos''), «народу літоўскага» (''gentem Lithuanicam'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 165, 171.</ref>. Віленскае біскупства абыймала ўсе землі ўласна ВКЛ з Падняпроўем і Палесьсем (якія і называліся «Літвой» або «Літоўскім княствам»), у той час як створанае ў 1417 годзе [[Жамойцкае біскупства]], паводле прывілею вялікага князя Вітаўта, прызначалася для асобнага «[[Жамойты|жамойцкага народу]]» (''gens Samagitarum''). Першыя віленскія біскупы адзначаліся ў дакумэнтах як «''літоўскае нацыі''» або «''родам ліцьвін''»: [[Якуб Пліхта]] (1398—1407) (''vicarium Lythuanie, eiusdemque '''nacionis''' et lingue''), [[Мікалай Дзяжковіч]] (1453—1467) (''Nicolaus Dzierzgowicz dictus, '''natione Lituanus'''''), [[Андрэй Гасковіч]] (1481—1491) (''Andreas Petri Goschovicz de Vilna, '''natione Lituanus''''')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 182—183.</ref>.

[[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага.jpg|міні|Тытульны ліст [[Статут ВКЛ 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]] 1588 году]]

У дзяржаўных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага XV—XVI стагодзьдзяў назва «Ліцьвіны» (або «''Літоўскі народ''») азначае як каталікоў (або жыхарства [[Літва|Літвы]] ў вузкім сэнсе), так і, у шырокім сэнсе, увесь народ уласна Вялікага Княства Літоўскага (без [[Жамойць|Жамойці]]). У дамовах з [[Пскоўская рэспубліка|Псковам]] 1440 і 1480 гадоў вялікі князь [[Казімер Ягелончык|Казімер]] ужываў назву «ліцьвіны» як агульнае азначэньне ўсяго народу Вялікага Княства Літоўскага («''а мне вялікаму князю Казіміру блюсьці Пскавіціна как і сваяго Ліцьвіна; також і Псковічам блюсьці Ліцьвіна, как і Пскавіціна''»); прытым у дамове 1480 г. выраз «''нашого Литвина''» тоесны з выразамі «''нашы купцы''» і «''люди нашы''» і выразна стасуецца як да [[Вільня|віленцаў]], так і да [[Полацк|палачанаў]]<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. I. — СПб., 1846. № 38, 39, [https://books.google.by/books?id=u5cNAAAAQAAJ&pg=PA93&dq=%D0%BF%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B0+%D0%BA%D0%B0%D0%BA+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiLrev6ur38AhVL3KQKHdIgBMMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%BF%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D0%BA%D0%B0%D0%BA%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0&f=false 73].</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 86—87.</ref><ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 206—207.</ref>. Земскі прывілей Кіеўскай зямлі 1507 году абумоўліваў «''…а Кіяніна, как і Ліцьвіна, ва чці дзяржаці''»<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. IІ. — СПб., 1848. № 30, [https://books.google.by/books?id=emdcAAAAcAAJ&pg=PA34&dq=%D0%9A%D1%96%D1%8F%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D0%B0+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiDx_Luu738AhUb57sIHavtDKIQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%9A%D1%96%D1%8F%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0&f=false С. 34].</ref><ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 78.</ref>. На Віленскім сойме 1565 году разглядалася пытаньне «''садночаньня народу Літоўскага з Рускім''»<ref>Янушкевіч А. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558—1570 гг. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 275.</ref> (то бок касаваньня канфэсійных перапонаў паміж ліцьвінамі-каталікамі і русінамі-праваслаўнымі, дакананае Гарадзенскім прывілеем 1568 году), прытым прывілеі 1563—1568 гадоў зьвярталіся да «''[[шляхта|шляхты]] літоўскай''», «''[[Стан (сацыяльная група)|станаў]] літоўскіх''» (то бок да ўсёй шляхты і ўсіх станаў ВКЛ)<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 211.</ref>.

У 9-м артыкуле трэцяга разьдзелу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году]] зазначаецца, што тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага ёсьць адно ліцьвіны і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русіны]], у той час як [[жамойты]] адносяцца да ліку «''обчых, чужаземцаў і загранічнікаў''»{{Заўвага|Жамойтаў да ліку «''ўражонцаў''» Вялікага Княства Літоўскага далучылі толькі на Берасьцейскім сойме 1566 году — праз паўтара стагодзьдзя па далучэньні да ВКЛ большай часткі Жамойці}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88—89.</ref>:
{{Цытата|У том панстве Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях яму прыслухаючых дастойнасьцей духоўных і сьвецкіх гарадоў, двароў і грунтаў, староств у дзяржаньні і пажываньні і вечнасьцей жадных чужаземцам і загранічнікам ані суседам таго панства даваці ня маем; але то ўсё мы і патомкі нашы Вялікія Князі Літоўскія даваці будуць павінны толька '''Літве''' а Русі, родзічам старажытным і ўражонцам Вялікага Княства Літоўскага і іных земль таму Вялікаму Княству належачых. <…> Але на дастаенства і ўсякі ўрад духоўны і сьвецкі ня маець быці абіран, ані ад нас Гаспадара стаўлен, толька здаўна продкаў сваіх ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага '''Ліцьвін''' і Русін.}}

{{Падвойная выява|справа|Lićvin. Ліцьвін (1598).jpg|106|Lićvinka. Ліцьвінка (1598).jpg|106|Ліцьвіны (Lituani), 1598 г.<ref>Habiti antichi et moderni di tutto il Mondo, — Венецыя, 1598 г., — старонкі 352-354 [https://books.google.by/books?id=HjPwoxDPxo4C&pg=PA360-IA1&dq=lituani+crodne&hl=ru&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&ov2=1&sa=X&ved=2ahUKEwjP0vmLi4L_AhUN_SoKHcnqDxYQuwV6BAgKEAY#v=onepage&q=lituani%20crodne&f=false]</ref>.}}

У Гарадзенскім прывілеі 1568 году кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] пісаў, што хоць народ Вялікага Княства Літоўскага падзяляецца на «літву» і «русь» (у канфэсійным сэнсе — «''рымскага закону Літве і грэчаскага Русі''»), гэта адзіны народ ВКЛ (заступнікамі якога ёсьць «''шляхта літоўская''», «''станы літоўскія''»)<ref>Monumenta reformationis Polonicae et Lithuaniae: Zbiór pomników reformacji kościoła polskiego i litewskiego. — Wilno, 1925. S. 20—27.</ref>:
{{Цытата|…што вышэй аб народзе том слаўнам Вялікага Княства, аж двоега закону хрысьціянскага людзей, але '''аднаго і аднакага народу''' апісана і памянёна… <…> …роўна і аднака яка і рымскага і ўсякага хрысьціянскага закону і веры людзех у Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях ку нему прыслухаючых належыць, гды ж супольне межы сабою і з сабою ў адном панстве Вялікам Княстве Літоўскам і землях яму прыслухаючых і ў граніцах адных мешкаюць і '''адным народам суць'''…}}

У акце [[Люблінская унія|Люблінскае уніі]], выдадзеным прадстаўнікамі ВКЛ на сойме ў Любліне 1 ліпеня 1569 году, «літоўскі народ» (адзін з стваральнікаў Рэчы Паспалітае «абодвух народаў») прадстаўлялі: гетман вялікі літоўскі і кашталян віленскі [[Рыгор Хадкевіч]], ваявода троцкі [[Стафан Збараскі|Стэфан Збараскі]], падканцлер і кашталян троцкі [[Астафей Валовіч]], маршалак вялікі літоўскі і староста ковенскі [[Ян Геранімавіч Хадкевіч|Ян Хадкевіч]], біскуп віленскі [[Валяр’ян Пратасевіч]], падскарбі земскі [[Мікалай Ян Нарушэвіч|Мікалай Нарушэвіч]], маршалак дворны [[Мікалай Крыштап Радзівіл «Сіротка»|Мікалай Крыштап Радзівіл]], крайчы літоўскі [[Ян Кішка]], стольнік літоўскі [[Мікалай Дарагастайскі]], а таксама паслы зь зямель і паветаў ВКЛ: з [[Троцкае ваяводзтва|Троцкага ваяводзтва]] — падкаморы Андрэй Дзежка, харужы Троцкай зямлі Касьпер Раецкі, Міхайла Варона, з [[Жамойцкае староства|Жамойцкай зямлі]] — падкаморы Мікалай Станкевіч Білевіч, зь [[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскага ваяводзтва]] — гараднічы віцебскі Андрэй Кісель, падсудак віцебскі Тымафей Гурко, з [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскага ваяводзтва]] — Ісай Шчолкан, Грыгор Макароўскі, зь [[Менскае ваяводзтва|Менскага ваяводзтва]] — харужы дворны ВКЛ Васіль Рагоза, зь [[Вількамірскі павет|Вількамірскага павету]] — Мікалай Конча, Крыштаф Размысовіч, зь [[Пінскі павет|Пінскага павету]] — войскі пінскі Станіслаў Шырма, падсудак пінскі Іван Дамановіч, з [[Мазырскі павет|Мазырскага павету]] — Фёдар Лянковіч, Ян Клопат, з [[Рэчыцкі павет|Рэчыцкага павету]] — пісар земскі рэчыцкі Андрэй Халецкі, Ізмайла Зянковіч, ды іншыя<ref>{{Літаратура/Акты уніі Польшчы зь Літвой (1932)|к}} S. 355—357.</ref>.

Назва «літва» ў якасьці агульнанацыянальнай (назвы ўсяго народу ўласна Вялікага Княства Літоўскага цалкам) ужывалася ў афіцыйных дакумэнтах ВКЛ, напрыклад: у пастановах Гарадзенскага сойму 1567 году («''Тэж уфаляем, абы панове ваяводаве, староставе, дзяржаўцы, цівунове, '''Літва''' і Палякаве, усі асобамі сваімі на вайну ехалі з почты…''»)<ref>Литовская метрика. Ч. 3, т. 1. — Юрьев, 1914. Стб. 425.</ref>, у статуце менскага цэху рымароў 1634 году («''…aby towarzyszów polakow i '''litwę''' do roboty y warstatów swych przymowali… ''»)<ref name="BA-1930-143">{{Літаратура/Беларускі архіў|3к}} № 94. С. 143.</ref>.

У Сэнаце Рэчы Паспалітае «літоўскі народ» прадстаўлялі [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер ВКЛ]], [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлер]], [[Маршалак вялікі літоўскі|маршалак земскі]], [[Маршалак дворны літоўскі|маршалак дворны]], [[падскарбі земскі]], [[біскуп віленскі]], [[біскуп жамойцкі]], ваяводы і кашталяны. У 1569—1795 гадох гэтыя пасады займалі пераважна роды [[Сапегі|Сапегаў]], [[Радзівілы|Радзівілаў]], [[Хадкевічы|Хадкевічаў]], [[Валовічы|Валовічаў]], [[Вішнявецкія|Вішнявецкіх]], [[Агінскія|Агінскіх]], [[Слушкі|Слушкаў]], [[Тышкевічы|Тышкевічаў]], [[Пацеі|Пацеяў]] ды іншыя.

[[Файл:Leŭ Sapieha. Леў Сапега (1616).jpg|значак|[[Леў Сапега]]]]

У прадмове да Літоўскага Статуту 1588 году [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлер]] [[Леў Сапега]] адзначаў, што літоўскія правы і Статуты пісаны «''ўласным языком''» тытульнага народу ВКЛ:
{{Цытата|І то ёсьць наша вольнасьць, катораю ся мы межы іншымі народы хрысьціянскімі хвалім, жа пана, іж бы водле волі сваее, а ня водле праў нашых панаваў, над сабою ня маем, а яка славы ўчцівае, так жывата і маетнасьці вольна ўжываем. <…> А есьлі катораму народу ўстыд праў сваіх ня ўмеці, пагатоў '''нам, каторыя ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем''' і кождага часу, чаго нам патрэба ку адпору ўсякае крыўды, ведаці можам.}}

У акце «Каэквацыі літоўскіх станаў» 1697 году (таксама вядомым як акт Каэквацыі «літоўскага народу») ВКЛ прадстаўлялі: кашталян віцебскі Міхал Коцел, харужы ашмянскі Станіслаў Пазьняк, цівун і пісар троцкі Міхал Шчука, інстыгатар ВКЛ і войскі гарадзенскі Станіслаў Рукевіч, кухмістар ВКЛ і староста ваўкавыскі Крыштаф Камароўскі, падсудак Віцебскага ваяводзтва Язэп Гурко, падкаморы берасьцейскі Людвік Пацей, харужы амсьціслаўскі Марцыян Валовіч, староста менскі і чачэрскі і дэпутат ад Менскага ваяводзтва Крыштаф Завіша, староста мазырскі Міхал Халецкі ды іншыя<ref>Volumina Legum. T. 5. — Petersburg, 1860. P. 420—421.</ref>.

Назвы «літва», «літвіны», «літоўскі» ў нацыянальным сэнсе шырока ўжываліся ў розных дакумэнтах ВКЛ усё XVIII стагодзьдзе, напрыклад, у пастанове сойміку Віленскага ваяводзтва 1729 году, у пастанове сойміку Наваградзкага ваяводзтва 1756 году ды іншых (гл. ніжэй).

== Гісторыя ==

=== Раньнія часы ===
Хоць этнакультурная сытуацыя ў [[Літва|Літве]] X—XIII стагодзьдзяў застаецца няяснай, гісторыкі адзначаюць пашырэньне тут [[Славянскія мовы|славянскай]] культуры і [[хрысьціянства]] ўжо ў XI—XII стагодзьдзях<ref>[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Этнічная і канфесійная сітуацыя ў гістарычнай Літве на рубяжы XIV—XV стст. // Вялікае княства Літоўскае і яго суседзі ў XIV—XV стст.: саперніцтва, супрацоўніцтва, урокі. — {{Менск (Мінск)}}, 2011. С. 20—25.</ref><ref>Заяц Ю. История белорусских земель Х — первой половины ХІІІ в. в отображении летописей и хроник Великого княжества Литовского // Гістарычна-археалагічны зборнік. Вып. 12. — {{Менск (Мн.)}}, 1997. С. 88.</ref><ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 79—80, 94.</ref>. Сярод іншага, такое меркаваньне знаходзіць пацьверджаньне ў археалягічных знаходках (велізарны масіў старажытных [[праваслаўе|усходнехрысьціянскіх]] могілак у [[Кернаў|Кернаве]])<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]], [https://www.svaboda.org/a/30232421.html Хто і чаму разьбеларушвае спадчыну Вільні. Алег Дзярновіч пра беларускіх «ліцьвіноў» і ўкраінска-літоўскі хаўрус], [[Радыё Свабода]], 24 кастрычніка 2019 г.</ref>.

Тым часам пісьмовыя крыніцы сьведчаць пра шчыльныя і прыязныя дачыненьні літвы з полацка-менскімі князямі: у 1128—1132 гадох кіеўскія князі хадзілі «''во Литву ко Изяславу''» і «''…а Киянъ тогда много побиша Литва''», у 1180 годзе літва дапамагала полацка-менскім князям у вайне супраць смалянаў, у 1198 годзе літва разам з палачанамі хадзіла на [[Вялікія Лукі]]. Летапісы Вялікага Княства Літоўскага апавядаюць пра літоўскага князя Гінвіла-Юрыя (паводле хронікі [[Аўгустын Ратундус|Ратунда]], ён хрысьціўся ў праваслаўі ў [[Наваградак|Наваградку]] ў 1148 годзе, а памёр у 1199 годзе ў [[Ворша|Воршы]]), што ён «''з пскавяны і з смаляны ваяўваў ся доўга а граніцы прылеглыя''». Ад 1200 году літва разам з полацка-менскімі князямі ваявала проці крыжакоў: полацкі княжыч Усевалад быў зяцем літоўскага князя [[Даўгерд]]а («''аднаго з найбольш магутных ліцьвінаў''»), «''быў як яго зяць для іх амаль сваім''», «''часта ачольваў іхныя войскі''» і «''заўжды памагаў ліцьвінам і радаю, і справаю''». У 1216 і 1223 гадох полацкія князі зьбіралі «''вялікае войска з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]] і ліцьвінаў''» для паходу на [[Крыжакі|крыжакоў]]<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 35—37.</ref>.

Гісторыкі таксама зьвяртаюць увагу на тое, што ў [[Цьвярскі летапіс|Цьвярскім летапісе]], напісаным пры двары цьвярскіх князёў, якія ў XIII—XIV стагодзьдзях мелі шчыльныя кантакты зь Літвой (паводле першага Наўгародзкага летапісу, у 1245 годзе на службе ў цьвярскіх князёў знаходзіліся князі-ліцьвіны [[Явід]] і Эрбэт, а ад 1289 году цьвярскім япіскапам быў сын колішняга полацкага князя [[Гердзень|Гердзеня]] [[Андрэй (япіскап цьвярскі)|Андрэй]], і ўрэшце, вялікі князь [[Альгерд]] ажаніўся зь цьвярской князёўнай Ўльлянай<ref name="Urban-2001-62">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 62.</ref>), літва пералічваецца ў ліку славянскіх плямёнаў<ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 36.</ref>{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на іншую вытрымку з гэтага летапісу: «''А Луцічы і Ціверычы прыседааху к Дунаеві, і бе множаства іх, седзяаху па Днястру <...> да мора''» і што аналягічныя зьвесткі таксама зьмяшчаюцца ў [[Ніканаўскі летапіс|Ніканаўскім летапісе]]. Тым часам у сярэдняй плыні [[Дунай|Дунаю]] захаваліся гідронімы Літава, Літавіца і пэўныя сугучныя назвы, а ў [[Трансыльванія|Трансыльваніі]] або далей за Дунаем на [[Балканскі паўвостраў|Балканскім паўвостраве]] існавалі Літоўская княства (''kenezat Lytwa'') і Літоўская зямля (''terra Lytwa'')<ref name="Urban-2001-60">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 60.</ref>}}{{Заўвага|На ўяўленьне пра літву ў рускіх летапісах як племя-нашчадка [[Ізяслаў Уладзімеравіч|Ізяслава]], сына Ўладзімера і [[Рагнеда|Рагнеды]], зьвяртаў увагу яшчэ ў 1769 годзе расейскі гісторык і вандроўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Эмін||ru|Эмин, Фёдор Александрович}}<ref>Российская история, жизни всех древних, от самого начала России, государей. Сочиненная Федором Эмином. Т. 2. — СПб., 1769. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=DxzMXphmLNIC&q=%D0%BD%D0%B0%D1%88%D0%B8+%D0%9B%D1%A3%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B8+%D1%83%D1%82%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%B6%D0%B4%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0#v=snippet&q=%D0%BD%D0%B0%D1%88%D0%B8%20%D0%9B%D1%A3%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B8%20%D1%83%D1%82%D0%B2%D0%B5%D1%80%D0%B6%D0%B4%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 11].</ref>}}:
{{Цытата|...а ад Ляхаў празвашася Паляне, Ляхаве жа друзі [[Люцічы|Люціцы]], а іныі Літва, іныі Мазаўшане, іныі Памаране.}}

=== Вялікае Княства Літоўскае ===
[[Файл:Mindoŭh. Міндоўг (XVIII).jpg|значак|Кароль [[Міндоўг]]]]

Сярод лістоў першага вялікага князя літоўскага [[Міндоўг]]а ёсьць меркаваная{{Заўвага|Разглядаецца дасьледнікамі як фальсыфікат канца XIV ст.<ref name="Zlutka-2005-41">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 41.</ref>}} грамата 1261 году, дзе ён мянуе свой народ на [[Лацінская мова|лаціне]] «''Litwinos''», а сябе тытулуе «''rex Litwinorum''» — «''гаспадар ліцьвінаў''» ({{мова-la|«Mindowe, Dei gracia rex Litwinorum»|скарочана}})<ref name="Zlutka-2005-43">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 43.</ref>.

Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда мяркуе, што назва «ліцьвіны» ў першым пэрыядзе Вялікага Княства Літоўскага, да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] (у 1238—1385 гадох) была назвай мясцовай [[Богумільства|эвангелісцкай]] канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства падчас яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, — чым тлумачыцца імклівае пашырэньне ідэнтычнасьці «ліцьвінаў» у ВКЛ, крыжовыя паходы на ВКЛ розных каталіцкіх дзяржаваў (з адпаведнай фразэалёгіяй: «''вераадступныя хрысьціяне ліцьвіны''» ({{мова-la|«perfidos christianos Letoinos»|скарочана}}, 1245 год), пагроза «''для веры''» палякаў у 1294 і 1319 гадох і да т. п.), стварэньне [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]] ў 1299 годзе, славянізацыя ліцьвінаў ды іншыя гістарычныя факты<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} — Менск, 2019. С. 50—52.</ref>.

Польскі дакумэнт 1257 году сьведчыў, што {{Не перакладзена|Лукаў (Польшча)||pl|Łuków}} (за 70 км на захад ад [[Берасьце|Берасьця]]) месьціўся «на мяжы зь ліцьвінамі» ({{мова-la|«in confinio Letwanorum»|скарочана}}<ref>Theiner A. Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia maximam partem nondum edita ex tabularis vaticanis deprompta collecta ac serie chronologica disposita. T. 1. — Romae, 1860. [https://books.google.by/books?id=b31YaUNa_fQC&pg=PA72&dq=in+confinio+Letwanorum&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj5nrWPtvz1AhXuhf0HHYY-A_EQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=in%20confinio%20Letwanorum&f=false P. 72].</ref>). Практычна тое ж пазначае і дакумэнт 1373 года Мазавецкаму князю, дзе пазначаецца пра «суседства зь ліцьвінамі»<ref>[1373.X.23], X. Kalendas Novembris, pontificatus nostri anno tercio. Авіньён. [http://starbel.by/dok/d071.htm Папа Грыгорый ХІ паведамляе мазавецкаму князю Земавіту, што ён напісаў літоўскім князям пасланьне з заклікам прыняць каталіцтва, і просіць Земавіта дапамагаць у хрышчэнні няверных ліцьвіноў, якія жывуць па суседству з Мазовіяй], Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae</ref>. Крыжацкія крыніцы XIII—XIV ст. шматкроць засьведчылі, што [[Горадня]] месьцілася ў Літве, а ў Гарадзенскай зямлі жылі ліцьвіны (''Lethowini'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 59.</ref>. Сярод іншага, [[Пётар з Дусбургу]] у сваёй хроніцы двойчы (пад 1296 і 1305 гадамі) пішучы пра змаганьне нямецкіх рыцараў зь літоўскімі (ліцьвінамі) заўважаў, што апошнія былі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускімі]]»<ref name="Jermalovic-2000-37">{{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае|к}} С. 37.</ref>. Тым часам у [[Галіцка-Валынскае княства|Галіцка-Валынскім княстве]] князь [[Леў Данілавіч]] надаў вёску ў валоданьне двум «''зь Літоўскае зямлі… браценцам''» — [[Дудзен|Туценію]] і [[Мажэйка (імя)|Мойжаку]]<ref>[http://starbel.by/dok/d324.htm Грамота галицкого князя Льва Даниловича для Тутения и Моижека из Литвы на село Добаневичи (1264—1301)], Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae</ref>. Складзены ў канцы XIV ст. у [[Кіеў|Кіеве]] (Вялікае Княства Літоўскае) «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]», дзе пералічваліся [[замак|гарады (замкі)]], падначаленыя ўладзе [[Кіеўская мітраполія|праваслаўнага («рускага») мітрапаліта]] — баўгарскія, валаскія, польскія (падольскія), кіеўскія, валынскія, літоўскія, смаленскія, разанскія і залескія — улучаў большасьць гарадоў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] у разьдзел ''літоўскія гарады''<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 392.</ref>, сярод іх [[Ворша]], [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Слуцак]], [[Менск]], [[Наваградак]], [[Барысаў]], [[Крычаў]]<ref name="Arlou-2012-156"/>.

[[Файл: Vilenskija mučaniki. Віленскія мучанікі (1417).jpg|значак|[[Віленскія мучанікі]]-ліцьвіны Антоні (Круглец), Ян (Кумец) і Яўстах (Няжыла) (выява каля 1417 г.)]]

У 1299 годзе ўтварылася [[Літоўская мітраполія]], якая абыймала Наваградзкае, Полацкае і [[Тураў]]скае біскупствы, менаваныя ў бізантыйскім лісьце 1361 году «літоўскімі» ({{мова-el|«των Λιτβων»|скарочана}}). Яе кіраўнік тытулаваўся «мітрапалітам Літвы» ({{мова-el|«μητροπολίτης Λιτβων»|скарочана}}) і меў намесьнікаў у Горадні і Вільні («''із старыны''», як адзначаецца ў лісьце 1451 году)<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 50.</ref>. Літоўская мітраполія была першай установай, на грунце якой адбылася кансалідацыя тытульнага народу ВКЛ — народу ліцьвінаў — што ясна відаць зь бізантыйскага дакумэнту пра падзеі 1354 году, які сьведчыць, што Літоўскую мітраполію тады аднавілі на жаданьне «народу» Літвы<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Прил., № 15. Стлб. 94.</ref>:
{{Цытата|…магутны князь Літоўскае зямлі <…> гатовы быў на ўсё, каб <…> яго край быў самастойным і быў паднесены на ўзровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, пра што і прасіў сьвяты і высокі збор; і гэты збор <…> паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем '''яго народу''', зь мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя}}

[[Файл:Vilnia, Pračyścienskaja. Вільня, Прачысьценская (I. Trutnev, XVII, 1870).jpg|значак|[[Прачысьценская царква (Вільня)|Віленская Прачысьценская саборная царква]], збудаваная вялікім князем [[Альгерд]]ам у 1347 годзе (зь інвэнтару XVII ст. паводле перамалёўкі І. Трутнева, 1870 г.)]]

Ліцьвінамі былі [[віленскія мучанікі]] 1347 году — Кумец, Круглец і Няжыла, дваране вялікага князя [[Альгерд]]а ў [[Вільня|Вільні]]. Жывоты кажуць, што яны былі «''родам Літвы…''», а «''…літоўскія ж ім імёны Круглец, Кумец, Няжыла''»<ref>Baronas D. Trys Vilniaus kankiniai: gyvenimas ir istorija. — Vilnius, 2000. S. 252, 268, 278, 286.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 636.</ref>, прытым пабочныя зьвесткі яўна сьведчаць пра канфэсійны характар гэтай ідэнтычнасьці «літвы»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 50—51.</ref>{{Заўвага|Напрыклад, «ліцьвінамі» служба маскоўскага князя ў 1378 годзе назвала [[канстантынопаль]]скага патрыярха Макарыя і [[Бізантыя|бізантыйскага]] цэсара [[Іван V|Івана V]]<ref>Памятники древнерусского канонического права. Ч. 1, т. VI. — СПб., 1880. Стлб. 185.</ref>, што стала вынікам іх прыхільнай палітыкі да Літвы, і асабліва да справы пашырэньня Літоўскай мітраполіі на просьбу вялікага князя Альгерда}}.

Паводле дасьледваньня Алёхны Дайліды, шматлікія сьведчаньні розных крыніцаў пра [[Крэўская унія|Крэўскую унію]] і зьнітаваную зь ёй рэлігійную рэформу 1387—1388 гадоў у Літве паказваюць, што пераводзілі на каталіцтва (меншай часткай) і на праваслаўе (большай часткай) канфэсійную супольнасць ліцьвінаў (вернікаў былой Літоўскай мітраполіі), — з чаго робіцца зразумелым як пашырэньне ад таго часу назвы «літва», «ліцьвіны» ў якасьці агульнанацыянальнай, так і славянскі моўны і культурны характар гэтага тытульнага народу ВКЛ<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 160—223.</ref>. «Літоўскімі» ад таго часу называлі ўсіх князёў ВКЛ (незалежна ад веры{{Заўвага|Напрыклад, пад 1399 г.: «''А каторых зьбітага войска імёны суць князей літоўскіх: князь Андрэй Альгірдавіч полацкі, брат яго князь Дзьмітрэй бранскі, князь Іван Дзьмітравіч, князь Андрэй пасынак князя Дзьмітроў, князь Іван Барысавіч кіеўскі, князь Глеб Сьвятаслававіч смаленскі, князь Глеб Карыятавіч, брат яго князь Сямён, князь Міхайла Падбярэскі а брат яго князь Дзьмітрэй, князь Фёдар Патрыкеевіч валоскі, князь Іван Юр’евіч Бельскі…''» ([[Ніканаўскі летапіс]])}}, таксама існаваў «літоўскі» ваенны звычай (напрыклад, у друцкага князя Івана Бабы ў 1432 годзе: «''изрядивъ свой полк с копьи по литовски''»), літоўская мерная сыстэма (зь «літоўскі рублём», «літоўскім грошам», «літоўскім локцем», «літоўскім гарнцам» і г. д.)<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 80—81, 197—207.</ref>.

[[Файл:Grunvaldzkaja bitva. Грунвальдзкая бітва (1474-83).jpg|міні|Ліцьвіны (направа) на [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкім полі]] 15 ліпеня 1410 г.]]

У 1406 годзе, паводле [[Хроніка літоўская і жамойцкая|Хронікі літоўскай і жамойцкай]], адзін з баяраў вялікага князя літоўскага [[Вітаўт]]а — «''Андрэй ліцьвін''» — на перамовах, калі Вітаўт важыўся ўкласьці мір зь непрыяцелем, крыкнуў вялікаму князю: «''Не міры, Вітаўце, не міры''»{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}, адмаўляючы вялікага князя ад некарыснага міру. Дзеля гэтага Вітаўт даў Андрэю прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў баярскі род [[Неміровічы|Неміровічаў]]<ref name="Jermalovic-2000-37"/>.

У [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітве]] 1410 году ад Літвы бралі ўдзел [[Вільня|віленская]], [[Наваградак|наваградзкая]], [[берасьце]]йская, [[ваўкавыск]]ая, [[віцебск]]ая, [[Горадня|гарадзенская]], [[Дарагічын (Падляскае ваяводзтва)|дарагічынская]], [[кіеў]]ская, [[Коўна|ковенская]], [[Камянец-Падольскі|крамянецкая]], [[Ліда|лідзкая]], [[Меднікі|медніцквая]], [[Мельнік|мельніцкая]], [[пінск]]ая, [[Полацак|полацкая]], [[Трокі|троцкая]], тры [[смаленск]]ія, [[старадуб]]ская ды іншыя харугвы. Разам, з 40 літоўскіх харугваў, 28 былі з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Знешняя палітыка Вітаўта: заходні накірунак // Наш радавод. Кн. 2, 1990. С. 173.</ref><ref>Русіновіч К. [http://www2.polskieradio.pl/eo/print.aspx?iid=135324 Шлях на Грунвальд], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 9 ліпеня 2010 г.</ref>. Усе яны выступілі пад гербам [[Пагоня]]й, апрача 10 вялікакняскіх, якія выступілі пад гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]<ref>Воюш І. Пратаформы інфармацыйна-камунікацыйнай дзейнасці падчас княжання Вітаўта (другая палова XIV — пачатак XV ст.) // Журнал Белорусского государственного университета. Журналистика. Педагогика. № 1, 2017. С. 9.</ref>.

Віленскі біскуп [[Якуб Пліхта]] (1398—1407) паходзіў «''зь Літвы, зь ейнага народу і мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 27.</ref> ({{мова-la|«Johannis dicti Plychta… vero vicarium Lythuanie, eiusdemque nacionis et lingue»|скарочана}}<ref>Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej. Nr. 81. — Kraków, 1939. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=1WssAAAAIAAJ&dq=Plychta+vero+Lythuanie&focus=searchwithinvolume&q=Plychta+vero S. 61].</ref>), пазьней віленскімі біскупамі былі [[Мацей зь Вільні]] (1422—1453) «''родам ліцьвін''» ({{мова-la|«origine Lytwanum»|скарочана}}), [[Мікалай Дзяжковіч]] з [[Салечнікі|Салечнікаў]] (1453—1467) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}}), [[Ян Ласовіч]] зь Вільні (1468—1481) «''ліцьвін''» ({{мова-la|«Lithuanus»|скарочана}}), [[Андрэй Гасковіч]] зь Вільні (1481—1491) «''з народу ліцьвінаў''» ({{мова-la|«natione Lituanus»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Wł. Abracham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al. — Kraków etc.: Gebethner i Wolff, 1914. S. 152—158.</ref>.

[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1579).jpg|значак|Ліцьвіны вызваляюць [[Полацак]] з-пад [[Маскоўская дзяржава|маскоўскай]] акупацыі, 1579 г.]]

У 1394 годзе поруч зь Вітаўтам упамінаецца ліцьвін Барыс<ref>[[Юры Бохан|Бохан Ю.]] Пласцінавы даспех ў Вялікім княстве Літоўскім у другой палове ХІV — канцы ХVІ ст. // Гістарычна-археалагічны зборнік / [[Інстытут гісторыі|Інстытут гісторыі АН Беларусі]]; Уклад. А. Мядзведзеў, А. Мяцельскі. — № 11. — {{Менск (Мінск)}}, 1997. [https://books.google.by/books?id=Bw4WAQAAMAAJ&q=%22%D0%BB%D1%96%D1%86%D0%B2%D1%96%D0%BD+%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81%22&dq=%22%D0%BB%D1%96%D1%86%D0%B2%D1%96%D0%BD+%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjv2ciIkOj8AhWZD-wKHdw1DnQQ6AF6BAgIEAI С. 72].</ref>. У [[Бітва пад Угліч|бітве пад Углічам]] (1447 год), паводле летапісца, загінуў «''ліцьвін Юшка Драніца''», які быў праваслаўным і валодаў сялом Пратасавам<ref>[[Андрэй Катлярчук|Котлярчук А. С.]] Самосознание белорусов в литературных памятниках ХVІ—ХVІІІ вв. // Русь — Литва — Беларусь: Проблемы национального самосознания в историографии и культурологии. — Москва, 1997. С. 84.</ref>. У летапісным апавяданьні пра [[Бітва пад Хойніцамі|бітву пад Хойніцамі]] 1454 году вялікі князь [[Казімер Ягайлавіч|Казімер]] называў «''мае верныя слугі літва''» паноў [[Алехна Судзімонтавіч|Алёхну Судзімонтавіча]], Багдана Андрушкавіча, Яна Кучука, Станьку Касьцевіча і Івана Ільлініча<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 206.</ref>.

У 1456 годзе пасольства «''ад імя ўсяго літоўскага народу''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 201—202.</ref> да караля і вялікага князя Казімера ачольваў маршалак дворны Мікалай Неміровіч — прадстаўнік славутага роду Няміраў-Неміровічаў з [[Уселюб]]у ля [[Наваградак|Наваградку]] (Мікалай Неміровіч узвысіўся дзеля таго, што браў дзейны ўдзел у паднясеньні Казімера на вялікакняскі сталец). У 1492 годзе, у час паднясеньня на вялікакняскі сталец [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]], маршалак дворны Літавор Багданавіч Храбтовіч ад імя ўсіх літоўскіх князёў і паноў ([[Алелькавічы|Алелькавічаў]], [[Гальшанскія|Гальшанскіх]], [[Глінскія (род)|Глінскіх]] ды іншых) выступіў з прамовай да гаспадара, у якой казаў: «''памятай, што над літвой пануеш''» і «''просім цябе, каб <…> праўдзівым літоўскім і Вітаўтавым прыкладам нас радзіў і судзіў''»<ref>Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. T. II. — Warszawa, 1846. S. 293—294.</ref>.

[[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]]

У XV стагодзьдзі шмат ліцьвінаў езьдзілі навучацца ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт]]. Акты рэктарскага суду Кракаўскага ўнівэрсытэту мянуюць «ліцьвінамі» ўсіх студэнтаў з гістарычных земляў Вялікага Княства Літоўскага — то бо зь [[Беларусь|Беларусі]] (без [[Жамойць|Жамойці]] і [[Украіна|Ўкраіны]]). Акты XV стагодзьдзя ведаюць ліцьвінаў: Вячаслава Рачковіча з [[Ваверка|Ваверкі]] (''Lithwanus'', 1444 год — пазьней дэкан віленскі), Барталамея Сьвіранковіча (''Litwanus'', 1449 год — пазьней кусташ і дэкан віленскі), Яна Андрышэвіча (1470 год — пазьней канонік і архідыякан віленскі), Сеньку Гарынскага (''Szenko Horinsky, Lithwanus'', 1475 год), Яна Філіповіча зь Вільні (''Johannis Philipovecz de Vilna'', 1480-я гады — пазьней канонік і кусташ віленскі) ды іншых<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 187—188.</ref>. Студэнты-ліцьвіны паходзілі зь [[Вільня|Вільні]], [[Дарагічын]]а, [[Гміна Мельнік|Мельніку]], [[Бельск]]у, [[Новы Сьвержань|Сьвержаню]], [[Менск]]у, [[Полацк]]у, [[Пінск]]у, [[Клецк]]у ды іншых местаў і мястэчак Вялікага Княства Літоўскага<ref>Александровіч С. З майго падарожжа // Полымя. № 8, 1969. С. 172—174.</ref><ref name="Latysonak-2007">[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://web.archive.org/web/20100810190844/http://arche.bymedia.net/2007-06/latysonak706.htm Студэнты зь Вялікага Княства Літоўскага перад рэктарскім судам Кракаўскага ўнівэрсытэту ў 1469—1536 гг.] // [[ARCHE]]. № 6 (57), 2007.</ref>. Як адзначае гісторык [[Алег Латышонак]], усе [[беларусы]] выступаюць у актах унівэрсытэту як «ліцьвіны» (''Lithuanus'')<ref name="Latysonak-2007"/>. «Ліцьвінам» у 1506 годзе запісаўся ў Кракаўскім унівэрсытэце і выдатны асьветнік і першадрукар [[Францішак Скарына]], ураджэнец Полацку<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 234.</ref>{{Заўвага|Львоўскі акадэмік Анатоль Вахнянін пісаў, што Скарына пазначыўся ліцьвінам «''такъ якъ бувъ вонъ родомъ з Полоцка, а проте и Литовцемъ (Litphanus)''»<ref>Справозданє дирекціѣ ц. к. Гимназіѣ Академичнои во Львовѣ на рокъ школьный 1877—1878. — Львов, 1878. С. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=03CLDU84920C&q=Litphanus#v=snippet&q=Litphanus&f=false XV].</ref>}}. Паводле Кракаўскіх актаў цывільнага права, ліцьвінамі былі Ян зь Вільні («''Jan Litphin de Wilna»''), Марцін з Горадні («''Martinus Lithwanus de Grodno»'') і Мацей з [[Старыя Лепкі|Старых Лепак]] на [[Падляшша|Падляшшы]] («''Mathis Litphanus barbitonsor de Lepky»'')<ref>Księgi przyjęć do prawa miejskiego w Krakowie 1392—1506. — Kraków, 1913. S. 314, 364, 381.</ref>.

[[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1608).jpg|значак|Ліцьвіны (Litvani) з «Nova et acurata totius Europae tabula», 1608 г.]]

Вялікі князь [[Жыгімонт Стары]] азначыў ліцьвінамі (літвой) жыхароў [[Ганявічы (Лагойскі раён)|Ганявічаў]]{{Заўвага|«''гдзе сядзелі Пётар з брацьцею, Літва, каторыя ж дзей даньнікі зь людзьмі вашымі ў Ганявіцкай зямлі… і дань давалі к Лагойску''»<ref>Литовская метрика. Т. 1. — СПб., 1903. [https://books.google.by/books?newbks=1&newbks_redir=0&hl=ru&id=egA5AQAAMAAJ&q=%D0%9F%D0%B5%D1%82%D1%80%D1%8A+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0+%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%86%D0%BA%D0%BE#v=snippet&q=%D0%9F%D0%B5%D1%82%D1%80%D1%8A%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%86%D0%BA%D0%BE&f=false С. 881—883].</ref>}}, вялікая княгіня [[Бона Сфорца]] — жыхароў [[Дабучын]]а{{Заўвага|«''…падданых нашых Дабучынскіх — Літву і тэж іншых усіх, каторыі Рымскаму закону прыслухаюць…''»<ref>Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси. Т. 4. — Вильна, 1867. [https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb10691865?page=17&q=%D0%94%D0%BE%D0%B1%D1%83%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85%D1%8A С. 3].</ref>}}, а кароль і вялікі князь [[Уладзіслаў Ваза]] — праваслаўных жыхароў [[Менск]]у{{Заўвага|{{мова-pl|«Nad to mistrzowie tego cechu niemieckiego у ruskiego narodu, abo iakiey kolwiek inszey religiey… A to pod utraceniem cechu ci też niemcy aby chłopiąt na naukę niszej inszej nie przymowali, ani wpisowali, ani też wyzwolali jedno w tym miescie Mińskim, gdzie bractwo i cech trzymają, więc też aby towarzyszów polakow i litwę do roboty y warstatów swych przymowali»|скарочана}}<ref name="BA-1930-143"/>}}.

Па ўтварэньні [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1569 год) магнаты і шляхта Вялікага Княства Літоўскага працягвалі падкрэсьліваць, што яны менавіта «ліцьвіны», чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасьвядомасці. «''Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў''», — пісаў у сваім лісьце да [[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»|Крыштапа Радзівіла]] [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Леў Сапега]] ў канцы XVI стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>. Аршанскі староста [[Філон Кміта-Чарнабыльскі]] пісаў [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлеру]] [[Астафей Валовіч|Астафею Валовічу]]: «''Іно некаторыя мовяць: „Ня дай Бог [[Палякі|ляху]] быць! Выражуць Літву, а Русь пагатову“. Даўно рэзаць пачалі ліцьвіна… Большы будзе жычліўшы народу польскаму, ніжалі сваяму!''»<ref>Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 2. Протарэнесанс і Адраджэнне / [[Сяргей Санько|С. Санько]] [і інш.] ; Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т філасофіі. — {{Менск (Мінск)}}: Беларус. навука, 2010. С. 100.</ref>. У [[Прамова Мялешкі|прамове Мялешкі]], якая прыпісваецца [[Кашталяны смаленскія|кашталяну смаленскаму]] [[Іван Мялешка|Івану Мялешку]], зазначалася: «''Але [[Жыгімонт Стары|Жыґімонта Першага]] — салодкая памяць яго! Той немцаў, як сабак, не любіў, і ляхаў зь іх хітрасьцю вельмі не любіў, а літву і [[Русіны|русь]] нашу'' [''але нашу літву і русь нашу''<ref>[[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Hienadz_Sahanovic/Ajcynu_svaju_baroniacy_Kanstancin_Astrozski,_1460-1530.html Айчыну сваю баронячы]. — {{Менск (Мн.)}}: Навука і тэхніка, 1992.</ref>] ''любіцельна мілаваў''». Першы літоўскі (беларускі) мэмуарыст праваслаўны шляхціч [[Фёдар Еўлашоўскі]] ў сваім «Дзёньніку» (1603—1604) прыгадваў Варшаўскі сойм 1578 году, на якім зацьвердзілі папраўкі да [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|Статуту]], адзначаючы з захапленьнем, што «''[[Маршалак соймавы|маршалкаваў]] межы [[Пасол соймавы|пасламі]] наш ліцьвін — князь Лукаш Болька'' [''Баляслаў''<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] [http://pawet.net/library/o_philology/stank/32/%D0%A5%D1%80%D1%8B%D1%88%D1%87%D0%BE%D0%BD%D1%8B%D1%8F_%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%8B_%D0%B2%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%8F_(%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%8F).html Хрышчоныя ймёны вялікалітоўскія (беларускія)] // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 6, 1992. С. 96—101; №1, 1993. С. 76—82.</ref>] ''Сьвірскі''»<ref name="Lappo-1901-514">Лаппо И. И. Великое княжество Литовское за время от заключения Люблинской унии до смерти Стефана Батория. Т. 1. — СПб., 1901. [https://books.google.by/books?id=LldMAQAAMAAJ&pg=PA514&dq=%22%D0%BD%D0%B0%D1%88%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj8--vDpKn6AhVRtaQKHSEpDpEQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%22%D0%BD%D0%B0%D1%88%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%22&f=false С. 514].</ref>. Ён жа захапляўся выдатнымі дзеячамі Літвы (сярод іншага, пісаў пра Крыштапа Радзівіла, што той быў «''стоўп панства Літоўскага''»<ref name="Lappo-1901-514"/>), апавядаў пра іх добрыя справы і пры першай жа магчымасьці супрацьстаўляў іх палякам<ref>Марціновіч А. [http://liblh.by/bazy-dannyx/e%d1%9elasho%d1%9eski-fyodar-krytychnyya-materyyaly.html Першы беларускі мемуарыст. Фёдар Еўлашоўскі] // Хто мы, адкуль мы… : гістарычныя эсэ, нарысы: У 3 кн. Кн. 1. — {{Менск (Мінск)}}, 2008. С. 54—68.</ref>.

Паслы [[Ваўкавыскі павет|Ваўкавыскага павету]] ў 1577 годзе патрабавалі, каб [[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянцкая зямля]] кіравалася «''толькі чалавекам нашага народу літоўскага''», а не «''чалавекам іншага, ня нашага народу''»<ref>Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия: Литовско-русский поветъ и его сеймик. — Юр’еў, 1911. [https://archive.org/details/xvi-.-1911/page/80/mode/1up?view=theater С. 80—81].</ref>. У 1587 годзе наваградзкія паслы абвяшчалі: «''А ўрады, якія занядбаныя, абы скончылі быць гэткімі, дакладней [пасадамі] падкормчага, канюшага, кухмістровага абы тут у нас, панове палякі, у Літве, не ўладалі, як і урадамі земскімі''», і каб «''у тых валоданьнях каралеўскіх, якія будуць належаць заўжды каралю. Абы там аканомы былі, але зь той умовай, што аканомам будзе ліцьвін, а не паляк''»<ref>Радаман А. [http://www.belhistory.eu/archives/1169 Інструкцыя Новагародскага cойміка паслам на элекцыйны сойм 1587 г.] // Беларускі гістарычны агляд. Т. 10, Сш. 1—2, 2003.</ref>. У 1594 г. адозва літоўскіх станаў{{Заўвага|Дакумэнт падпісала 30 асоб, амаль усе зь іх — носьбіты тыпова славянскіх прозьвішчаў, а менавіта: Юры Хадкевіч, староста жамойцкі; Ян Абрамовіч, ваявода менскі; Рыгор Война, кашталян берасьцейскі; Дзьмітры Халецкі, падскарбі Вялікага Княства Літоўскага; Аляксандр Хадкевіч, граф на Шклове й Мышы; Станіслаў Нарбут, староста ашмянскі; Сэбасьцьян Кестарт, цівун айрагольскі, войскі староства Жамойцкага; Ян Трызна; Юры Астроўскі; Ян Корсак, харунжы полацкі; Сымон Леў, войскі троцкі; Міхал Друцкі-Саколінскі, маршалак аршанскі; Абрам Мялешка, маршалак слонімскі; Пётра Галубіч; Францішак Барташэвіч-Жук, войскі Полацкі; Лукаш Гарабурда; Казімер Пятровіч, дэпутат староства Жамойцкага; Рыгор Масальскі, судзьдзя земскі браслаўскі; Мікалай Савіцкі; Ян Кісель; Ян Война-Ясянецкі, падваявода віцебскі; Станіслаў Карачон, падстолі амсьціслаўскі; Станіслаў Дзяткоўскі, стольнік Ковенскі; Якуб Кунцэвіч; Сымон Цівінскі; Ян Друцкі-Саколінскі; Фёдар Друцкі-Горскі; Ян Юндзіл, дваранін Каралеўскай Ягамосьці; Война Сенажэцкі; Ян Сыцінскі, староста бяржанскі}} да Віленскай капітулы паведамляла, што ''«нічога іншага мы не жадаем, апроч таго, каб біскуп быў дан нам з нашага народу ліцьвінаў і нашага [літоўскага] асяродзьдзя, згодна з патрабаваньнямі нашых законаў, і што непарушнасьць нашых правоў і свабоды мусіць быць поўнасьцю захаванай»''{{Заўвага|{{мова-la|«aliud nobis pollicemur, quam quod ex gente nostra Lituanorum et medio nostro, iuxta legum nostrarum exigentiam episcopum datura sit nobis, iuriumque et libertatum nostrarum immunitates salvas et incolumes conservatura»|скарочана}}}}, а далей патрабавала не даваць {{Артыкул у іншым разьдзеле|Бэрнард Мацяёўскі|Бэрнарду Мацяёўскаму|pl|Bernard Maciejowski}} катэдральных грошай, бо, маўляў, іх трэба зьберагчы для наступнага віленскага біскупа, якога Бог дасьць «''зь літоўскага народу''»{{Заўвага|{{мова-la|«ex gente lituana»|скарочана}}}} і якім пазьней стаў [[Бэнэдыкт Война]]<ref>Kościół zamkowy, czyli Katedra Wileńska w jej dziejowym, liturgicznym, architektonicznym i ekonomicznym rozwoju. T. 2. — Wilno, 1910. [https://books.google.by/books?id=NBs-AQAAMAAJ&pg=PP7&source=gb_mobile_entity&hl=ru&newbks=1&newbks_redir=0&gboemv=1&ovdme=1&gl=BY&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false S. 100—101].</ref>.

У статуце [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Трыбуналу]] («''Спосаб праў трыбунальскіх''») 1581 году [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Астафей Валовіч]] пісаў: «''На тых сойміках вышэй менаваных кождае ваяводзтва, зямля або павет абіраці маюць, і будуць павінны, межы сабою асоб годных богабойных, цнатлівых, праў і звычаеў онага панства Вялікага княства Літоўскага ўмеетных''»<ref>Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 25. — М., 1857. [https://books.google.by/books?id=VacKAAAAIAAJ&pg=RA1-PA5&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirhMPWmab4AhVXSfEDHdh6DDMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 5].</ref>, прытым зазначалася, што «''зямля Жамойцкая іж сваі вольнасьці і звычаі асаблівыя маюць…''»<ref>Лаппо И. И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVI столетия. — Юрьев, 1911. [https://books.google.by/books?id=DPH63PnVhGcC&pg=PA529&dq=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F+%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B8%D0%B6%D1%8A+%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%B8+%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8+%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5+%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj9ueCSmab4AhU_QvEDHf32DGMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%B7%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%20%D0%96%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B8%D0%B6%D1%8A%20%D1%81%D0%B2%D0%BE%D0%B8%20%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B7%D0%B2%D1%8B%D1%87%D0%B0%D0%B8%20%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%B2%D1%8B%D0%B5%20%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8C&f=false С. 529].</ref>.

[[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] ліцьвін (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў [[беларусы|беларусаў]], 1730—1740-я гг.<ref name="CitiDog-2021">[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.</ref><ref>[https://balticworlds.com/the-bergholtz-collection-of-ethnographic-images-from-the-early-18th-century/ Faces of Russia’s Empire. The Bergholtz collection of ethnographic images from the early 18th century.] , — Balticworlds.Com, — April 22, 2021.</ref>]]

Пісьменьнік-палеміст, грамадзка-палітычны і царкоўны дзяяч Рэчы Паспалітай [[Мялеці Сматрыцкі]], які ня мог ня ведаць рэальнай сытуацыі з мовай і рэгіянальнай сьвядомасьцю ў Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Nasievic-2005">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 207.</ref>, у сваім творы «Апраўданьне нявіннасьці» (Вільня, 1621 год) называе ліцьвінаў сярод рускіх народаў<ref name="Karotki-2009">Короткий В. [https://web.archive.org/web/20211126064904/https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%2c%20%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%2c%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%2c%20%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%D0%BD%20%D0%B2%20%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%85%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B%20%D0%92%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20XVI-XVII%20%D0%B2%D0%B2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.</ref>:
{{Цытата|«Ты, [кожны з] вялікіх, шчыльнанаселеных і незьлічоных хрысьціянскіх народаў — валынцаў, падгорцаў, падляшцаў, палешукоў, падольцаў, Нізоўцаў, украінцаў, Літвы, Белай Русі і Чорнай, ад бэскідзкіх [[Татры|Татраў]] да Балтыйскага мора, на ўсход сонца і на поўдзень, у Кароне і ў Вялікім Княстве Літоўскім, [ты, кожны зь ліку] шырока расьселеных хрысьціянскіх рускіх народаў, у шаснаццаці шматлюдных япіскапскіх дыяцэзіях, пры тым, што Мітрапаліт мае шэсьць япіскапаў [і] сёмага архіяпіскапа пад уладай сваёй юрысдыкцыі, у час прыватных нарадаў ты ня мусіў быў стаяць за сьпінамі япіскапаў, аб’яднаных пад уладай аднаго і таго ж Пастыра.
{{арыгінал|pl|Tak, mnogiego gęstego y niezliczonego ludu chrześciańskiego Wołyńcow, Podgorzan, Podlaszan, Polesian, Podolan, Nizowcow, Ukraińcow, Litwy, Białey Rusi y Czarney, od Tatrow Beskidskich do morza Bałtyskiego na Wschod słońca y południe w Koronie y w Wielkim Księstwie Litewskim szeroko rospościerających się chrześciańskich ruskich narodow w szestnastu ludnych episkopskich dyocezjach sześć episkopow siodmego archiepiskopa pod władzą jurisdictiej swojey maiącemu metropolitowi przy prywatnych consultacyach stać za ramionami biskupow pod tymże y iednym Pasterzem będących <…> nie był powinien.}}
|Smotrycki M. Werificacia niewinności powtore wydana <…>. — Wilno, 1621. 8—8v.
}}

Азначэньне «рускія князі літоўскага роду» атрымалі [[Адаеўскія]], [[Бялеўскія]], [[Бельскія (род)|Бельскія]], [[Глінскія (род)|Глінскія]], [[Варатынскія]], [[Мязеўскія]], [[Масальскія]], [[Мсьціслаўскія]] ды іншыя служылыя князі — прытым як [[Гедзімінавічы]], так і [[Рурыкавічы]] — якія ў XV—XVI стагодзьдзях пераходзілі на службу ў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскую дзяржаву]] зь Вялікага Княства Літоўскага<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 96.</ref>. Апавядаючы пра рэйд невялікага варожага аддзелу на [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] ў 1565 годзе, маскоўскі летапіс адзначаў, што гэта былі «літоўскія людзі», удакладняючы: «''[[Амсьціслаў|амсьціслаўцы]] і [[Крычаў|крычаўцы]]''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-233-234">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 233—234.</ref>. У прыказах Маскоўскай дзяржавы XV—XVII стагодзьдзяў «ліцьвінамі» называлі выхадцаў з усёй [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. Напрыклад, у дакумэнтах XVII стагодзьдзя: «''Степанка Борисов… в роспросе сказал: родом де он литвин, родился в [[Белая Русь|Белой Руси]] в [[Барысаў|Борисове]] городе… а отец де у него жив в Литве''» (1621 год)<ref>Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=jCMEAAAAYAAJ&pg=PA442&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%22%D0%B8%D0%B7%D1%8A+%D0%BA%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%81%D0%B8%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjjhLCu6ar6AhU6YPEDHe60B8IQ6AF6BAgCEAI#v=snippet&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%22%20%D1%82%D1%8E%D1%82%D1%87%D0%B5%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%20%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B0&f=false С. 171].</ref>, «''[[Беларусцы|белорусцы]]: Филип Белетцкий, [[Русіны|руское]] имя тож, сказал родом литвин, [[Наваградак|Новгородцкого]] повету, отец и мать веру держали [[Кіеўская мітраполія|киевскую]]…''» (1623—1624 гады)<ref>Русская историческая библиотека, издаваемая Археографической комиссией. Т. 2. — СПб., 1875. [https://books.google.by/books?id=evs4AQAAMAAJ&pg=PA655&dq=%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BA%D0%B0+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjBgv3gra76AhXOCOwKHdceA4EQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BA%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 656—657].</ref>, «''…Давыдко Кученин в роспросе сказался: родом литвин белорусец [[Віцебск|Витепского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 94.</ref>, «''…в роспросе Васька [Степанов] сказался: родом литвин белорусец [[Ашмяны|Шменского]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 95.</ref> (абодва 1627 год), «''…Ивашка Еремеев сказался: родом литвин Гродцкого повету <…> покиня он в [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гродни]] детей своих <…> пошол от голоду з женою своею и с меншею дочерью с Анюткою в [[Сярпейск|Серпееск]]''» (1628 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 99.</ref>, «''…в роспросе Микитка [Берников] сказался: родом литвин-белорусец ис [[Копысь|Копыси]], мещанский сын''» (1629 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 103.</ref>, «''…Матюшка [Михайлов] в роспросе сказался: родом он литвин, белорусец [[Амсьціслаў|Мстиславского]] повету <…> жена его Полашка сказалась: родом литовка, белоруска Мстиславского ж повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 106.</ref>, «''…Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин [[Полацак|Полотцкого]] повету''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.</ref> (абодва 1631 год), «''…в роспросе сказались: Игнашко Григорьев, родом он литвин [[Ворша|Оршанского]] повету''» (1636 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 131.</ref>, «''…[Федька Оксенов] в роспросе сказался: родом литвин, белорусец, [[Дуброўна|Дубровенского]] повету''» (1645 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 191.</ref>, «''Никитка Семенов… в роспросе сказался родом литвин [[Магілёў|Могилевского]] уезда села Господова''» (1649 год)<ref>Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России, собранные и изданные Археографической комиссией. Т. 3. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=9jNOAAAAcAAJ&pg=RA1-PA63&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjFj6DQ_qr6AhXNuaQKHRCQDR4Q6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%20%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%B2%D0%B0&f=false С. 63].</ref>, «''…Казимeрко Репшовской в роспросе сказал: родом де он литвин [[Дзьвінск|Динаборского]] уезду''» (1650 год)<ref>Патриарх Никон и его время. Сборник научных трудов. — М., 2004. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=3uZoAAAAMAAJ&dq=%22%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BC+%D0%B4%D0%B5+%D0%BE%D0%BD+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%22&focus=searchwithinvolume&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD+%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%B1%D0%BE%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE С. 89].</ref>, «''Осташко Троинский сказал: родом де он литвин, города [[Горадня|Гродни]]''» (1672 год)<ref>Крестьянская война под предводительством Степана Разина. Сборник документов. Т. 3. — М., 1962. [https://books.google.by/books?id=Y5rQDAAAQBAJ&pg=PA199&lpg=PA199&dq=%22%D0%A0%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BC+%D0%B4%D0%B5+%D0%BE%D0%BD+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD,+%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0+%D0%93%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%B8%22&source=bl&ots=mJ1KlFaKoj&sig=ACfU3U3wvfxW-mcQK2V-yAd2JiaRqpKSpA&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj05oi9x7D6AhX1iv0HHcrgDDQQ6AF6BAgDEAM#v=onepage&q=%22%D0%A0%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BC%20%D0%B4%D0%B5%20%D0%BE%D0%BD%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%2C%20%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0%20%D0%93%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%B8%22&f=false С. 199].</ref>, «''старец Манасия сказал: родом литвин, [[Смаленскі павет|Смоленского уезду]], государевы волости [[Ельня|Ельни]]''» (1674 год)<ref>Материалы для истории раскола за первое время его существования. Т. 3, ч. 3. — М., 1878. [https://books.google.by/books?id=-yJgNc3cs_QC&pg=PA340&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%22+%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjfvNLMkKv6AhUEPOwKHfERDp8Q6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%22%20%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE&f=false С. 340].</ref>, «''…в роспросе один человек сказал: Гришкою зовут, Степанов сын, прозвище Новиков, родом он де литвин, [[Шклоў|Шкловского]] повету''» (1684 год)<ref>Полное собрание законов Российской империи, с 1649 года. Т. 2. — СПб., 1830. [https://books.google.by/books?id=E7ZFAAAAcAAJ&pg=PA589&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D1%88%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqipXt96r6AhWHC-wKHZ5SCvAQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%20%D1%88%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE&f=false 589].</ref>, «''…сказался Мартинко родом литвин города [[Слуцак|Слутца]]''» (1684—1685 гады)<ref>Труды… Тульской Губернской Учетной Архивной Комиссии. Кн. 1. — Тула, 1915. [https://books.google.by/books?id=56M6AQAAMAAJ&pg=PA556&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BF%D1%81%D0%BA%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi9ofOa0ar6AhWawAIHHQUnBkkQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%20%D0%BC%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%BA%D0%BE&f=false С. 515].</ref>{{Заўвага|Захавалася сьведчаньне яўнага этнічнага самавызначэньня з дапамогай канструкцыі „родам“ — „''а на Москве выходец малой Ондрюшка сказался: родом он латыш белорусец Оршанского повету''“ (1631 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 191.</ref><ref>[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] Гісторыя нашага імя. — {{Менск (Мінск)}}, 1995. С. 63.</ref>}}. Паводле гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Паўло Хімка|Івана Хімкі|uk|Іван-Павло Химка}}, пад «літвой» расейцы традыцыйна разумелі славянаў, тым часам летувісаў азначалі як «самагітаў». Такое разьмежаваньне «літвы» і «самагітаў» засьведчыў адзін з старых расейскіх абразоў, дзе гэтыя народы выяўляюцца асобна<ref>Himka J.-P. On the Left Hand of God: «Peoples» in Ukrainian Icons of the Last Judgment // State, Societies, Cultures East and West: Essays in Honor of Jaroslaw Pelenski. — New York, 2004. P. 325.</ref><ref>Доронин А. В. Народы Cтрашного суда в иконописи руси (реплика-размышление) // Религия и русь, XV—XVIII вв. — Litres, 2022. [https://books.google.by/books?id=mREsEAAAQBAJ&pg=PA434&dq=%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%96&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjivuCih6n8AhXP_7sIHUMVCJw4ChDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9%20%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%96&f=false С. 434].</ref>, а таксама мініятура з рукапісу XVII ст., які захоўваўся ў Сафійскай бібліятэцы ([[Вялікі Ноўгарад]]), дзе «літва» пералічваецца пасьля «[[Палякі|ляхаў]]», а «жмудзяне» пасьля «[[Ляпляндыя|лаплянаў]]» ([[Саамы|саамаў]])<ref>Покровский Н. В. Страшный суд в памятниках византийского и русского искусства. — Одесса, 1887. [https://books.google.by/books?id=L4xPAQAAMAAJ&pg=PA39&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8F%D0%BD%D0%B5&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjThNHz0an8AhWfhf0HHcbAAOgQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8F%D0%BD%D0%B5&f=false С. 39].</ref>.

{{Падвойная выява|справа|Изображение Литовскаго мужика 1.jpg|106|Изображение Литовскаго мужика 2.jpg|106|Малюнкі сялянаў-ліцьвінаў<ref>Ригельман А. Летописное повествование о Малой России и ее народе и козаках вообще. — Москва, 1847.</ref>{{Заўвага|Відаць, [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]}} ({{мова-ru|„литовский мужик“|скарочана}}), 1770-я гг.}}
Тым часам складзены ў XVII стагодзьдзі ў [[Кіеў|Кіеве]] [[Кіеўскі сынопсіс|сынопсіс]] адзначаў, што ў Эўропе «''…Татары Перакопскія, Славяне, Русь, Масква, Польшча, Літва, Мазоўша, Жмудзь, Курляндыя, Ліфлянты або Лівонія, Прусы…''»<ref>Киевский синопсис. — Киев, 1823. [https://books.google.by/books?id=akpfAAAAcAAJ&pg=PA6&dq=%22%D0%9C%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D1%88%D0%B0,+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwivzdnhkc38AhVwX_EDHUofCrwQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%22%D0%9C%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D1%88%D0%B0%2C%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%22&f=false С. 6].</ref>, прытым сярод «''нашых прашчураў славенарасійскіх''» пералічваў адно «''Масква, Росы, Палякі, Літва, Памаране, Валынцы''»<ref>Киевский синопсис. — Киев, 1823. [https://books.google.by/books?id=Mp9eAAAAcAAJ&pg=PA8&dq=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8F%D0%BA%D0%B8,+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0,+%D0%BF%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%80%D1%8F%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiL3bW4k838AhUmRPEDHZQsDIIQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8F%D0%BA%D0%B8%2C%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%2C%20%D0%BF%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%80%D1%8F%D0%BD%D1%8B&f=false С. 8].</ref>. А ў першай палове XVIII стагодзьдзя ва [[Украіна|Ўкраіне]], дзе раней апынулася этнічна беларуская [[Старадубскі павет|Старадубшчына]], зьявіліся этнаграфічныя малюнкі [[Ліцьвіны Севершчыны|мясцовых беларусаў]], на якіх тыя называліся ліцьвінамі<ref name="CitiDog-2021"/>. Яшчэ ў грашовых рахунках, якія вяліся ў 1388—1402 гадох пры двары караля польскага Ягайлы, «''жмойціна''» адрозьнівалі ад ліцьвінаў, прытым аднаго зь ліцьвінаў азначылі як «''русін або ліцьвін''»<ref>Monumenta medii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia. T. 15. — Cracoviae, 1896. P. [https://books.google.by/books?id=8T0hAQAAMAAJ&pg=PA94&dq=zmoycino+Rutheno+seu+Lythuano&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiJ1oboruj8AhUFhv0HHd_ECS4Q6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=cuszme%20Lythuano%20Lythuanus&f=false 44], [https://books.google.by/books?id=8T0hAQAAMAAJ&pg=PA94&dq=zmoycino+Rutheno+seu+Lythuano&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiJ1oboruj8AhUFhv0HHd_ECS4Q6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=zmoycino%20Rutheno%20seu%20Lythuano&f=false 94], [https://books.google.by/books?id=8T0hAQAAMAAJ&pg=PA94&dq=zmoycino+Rutheno+seu+Lythuano&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiJ1oboruj8AhUFhv0HHd_ECS4Q6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=Lythwano%20Corney&f=false 108], [https://books.google.by/books?id=8T0hAQAAMAAJ&pg=PA94&dq=zmoycino+Rutheno+seu+Lythuano&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiJ1oboruj8AhUFhv0HHd_ECS4Q6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=semoni%20Lythuano%20&f=false 118], [https://books.google.by/books?id=8T0hAQAAMAAJ&pg=PA94&dq=zmoycino+Rutheno+seu+Lythuano&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiJ1oboruj8AhUFhv0HHd_ECS4Q6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=Lithwano%20borissoni&f=false 197], [https://books.google.by/books?id=8T0hAQAAMAAJ&pg=PA94&dq=zmoycino+Rutheno+seu+Lythuano&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiJ1oboruj8AhUFhv0HHd_ECS4Q6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=demetrio%20Lytwanis&f=false 246].</ref><ref>[[Алег Ліцкевіч|Ліцкевіч А.]] Да пытання пра рутэнізацыю балтаў ВКЛ у XV — пачатку XVI стст. // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12, 2009. С. 34.</ref>. А [[кракаў]]скі дакумэнт 1514 году адрозьніваў «''ліцьвіна з [[Горадня|Горадні]]''» ад «''жмудзіна з [[Кейданы|Кейданаў]]''»<ref>Urban W. Litwini w Krakowie od końca XIV wieku do roku 1579 // Teki Krakowskie. T. 10, 1999. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=HkUwAQAAIAAJ&dq=Jakub+%C5%BBmudzin&focus=searchwithinvolume&q=%C5%BBmudzin+Kiejdan S. 137].</ref>. Увогуле, усе суседнія народы ў XIV—XVIII стагодзьдзях называлі беларусаў «ліцьвінамі», «літвой», тым часам [[жамойты]] ў Вялікім Княстве Літоўскім не называліся ліцьвінамі{{Заўвага|Напрыклад, у шэрагу пэтыцыяў у 1550-я гады жамойцкая шляхта прасіла вялікага князя [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]], „''абы ўрады ў зямлі Жамойцкай не былі даваны ані Літве, ані Русі''“<ref name="Nasievic-2005"/>, таксама паводле дакумэнту пачатку XVIII ст., „''У адной Вільні зьмерла можна сказаць цэлая Жамойць і часткова Літва''“ ({{мова-ru|„В одной Вильне вымерла можно сказать целая Жмудь и отчасти Литва“<ref>Батюшков П. Н. Памятники русской старины в западных губерниях Империи. Вып. 6. — СПб., 1874. [https://books.google.by/books?id=EEhaAAAAcAAJ&pg=PA98&dq=%D1%86%D1%A3%D0%BB%D0%B0%D1%8F+%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C+%D0%B8+%D0%BE%D1%82%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiP5Y3W_aj8AhVzhP0HHaklBi8Q6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D1%86%D1%A3%D0%BB%D0%B0%D1%8F%20%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C%20%D0%B8%20%D0%BE%D1%82%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 98].</ref><ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6, 1997. С. 40.</ref>)|скарочана}}}}<ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 173.</ref><ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139.</ref>.

У 1636 годзе [[Крыштап Радзівіл|Крыштаф Радзівіл]] кінуў каралю — «''калі ж кароль ня вызначыць, тое я яму пакажу, ці законна ігнараваць голас віленскага ваяводы. Так-та нас, Літву, у самой Літве палякі прыгнятаюць!''». Сьледам за ім яго сын, [[Януш Радзівіл]], «''абвясьціў вайну палякам''» (гэтак ахарактарызаваў яго словы [[Альбрэхт Станіслаў Радзівіл|Альбрыхт Радзівіл]]): «''Пагарды, столькі разоў праяўленай, літоўскі народ няздольны зьнесьці! Прыйдзе час, калі палякі да дзьвярэй не патрапяць, праз вокна іх выкідваць будзем!''»<ref>[https://dbc.wroc.pl/dlibra/publication/7586/edition/6941/content Memaryał rzeczy znaczniejszych, które się w Polszcze działy od śmierci Zygmunta III od roku pańskiego 1632 aż do roku 1652 (1653) spisany po łacinie przez Jaśnie Oświeconego Xiążęcia JMci Albrychta Stanisława Radziwiłła, kanclerza wielkiego W. X. Litewskiego, a przez Jaśnie Oświeconego Xiążęcia JMci Hieronima Floryana Radziwiłła, kanclerza W. Xięstwa Litewskiego, praprawnuka pomienionego autora, na polski język przetłumaczony roku pańskiego 1731]. S. 292—293.</ref>. У 1669 годзе ў прадмове да сваёй «Гісторыі Літвы» [[Альбэрт Каяловіч|Альбэрт Віюк-Каяловіч]] выслаўляў гетмана [[Павал Ян Сапега|Паўла Яна Сапегу]] як героя Літвы і пісаў, што яго абралі ваяводам віленскім і вялікім гетманам літоўскім «''просьбамі ўсіх, на жаданьне войска і паводле выбару арыстакратыі''»{{Заўвага|{{мова-la|«omnium votis, studiis exercitus, nobilitatis suffragiis, auctoritate Regia, Palatinus Vilnensis et supremus Lituanae Militiae Imperator dictus»|скарочана}}<ref>Короткий В. Русь, Литва, Москва между Рюриковичами и Палемоновичами в «Литовской истории» Альберта Виюка-Кояловича // Senoji Lietuvos literatūra. № 27, 2011. С. 275.</ref>}}.

У запісах мэтрыкі папскае сэмінарыі ў [[Бранева|Браўнсбэргу]] адзначаюцца ліцьвіны (''Lithuanus'' або ''Lituanus''): Мікалай Корсак, Ісак Капевіч, Юры Тамкевіч, [[Гаўрыла Календа]]<ref>Die Matrikel des päpstlichen Seminars zu Braunsberg 1578—1798. — Braunsberg, 1925. S. 82.</ref>, Марцін Белазор, Язэп [[Барвід]]овіч, Гіяцынт Сіркевіч<ref>Die Matrikel des päpstlichen Seminars zu Braunsberg 1578—1798. — Braunsberg, 1925. S. 111.</ref>, Палікарп Мігуневіч (''Polycarpus Mihuniewicz''<ref>Die Matrikel des päpstlichen Seminars zu Braunsberg 1578—1798. — Braunsberg, 1925. S. 121.</ref>), Фабіян Блажэвіч, Язэп Аляшкевіч, Яўхім [[Скірмант|Скірмунд]], Януары Агурцэвіч (''Januarius Ohurcewicz… natione Lituanus'')<ref>Die Matrikel des päpstlichen Seminars zu Braunsberg 1578—1798. — Braunsberg, 1925. S. 114.</ref>, Інацэнт Стэфановіч (''natione Lituanus''), Мялеці Дарашкоўскі (''natione Lituanus'')<ref>Die Matrikel des päpstlichen Seminars zu Braunsberg 1578—1798. — Braunsberg, 1925. S. 115.</ref>, Язэп [[Гуда (імя)|Гудовіч]] ды іншыя. Сярод іх налічваецца 8 [[Базыляны|базылянаў]], прытым у запісах мэтрыкі адзначаюцца і жамойты (''Samogita'')<ref name="Masalski-1927">Масальскі Д. [https://pawet.net/library/history/c_history/w_mas/%D0%B0%D0%B1_%D0%BB%D1%96%D1%86%D1%8C%D0%B2%D1%96%D0%BD%D0%BE%D1%85_i_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B0%D1%85_%D1%83_%D0%B1%D1%80%D0%B0%D1%9E%D0%BD%D1%81%D0%B1%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D1%81%D1%8D%D0%BC%D1%96%D0%BD%D0%B0%D1%80%D1%8B_1578-1798.html Аб Ліцьвінох і Беларусах у Браўнсбэргскім сэмінары 1578—1798] // Родныя Гоні. Кн. 4, чэрвень 1927. С. 17—20.</ref>. Сакратар караля і вялікага князя Павал Пясецкі сьведчыў у 1645 годзе, што [[Юры Радзівіл (біскуп)|Юры Радзівіл]] і [[Бэнэдыкт Война]] былі «''ліцьвінамі паводле народнасьці''» («''Georgij Radziwil gente Lithuani'' <…> ''Benedicto Woyna gente Lithuano''»)<ref>Chronica gestorum in Europa singularium. — Cracoviae, 1645. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=xS5RAAAAcAAJ&q=gente+Lithuano#v=snippet&q=gente%20Lithuano&f=false P. 186—187].</ref>.

[[Файл:Horadnia, Sapieha. Горадня, Сапега (1716).jpg|значак|Сойм у [[Палац Сапегаў (Батораўка)|Гарадзенскім палацы Сапегаў]], 1716 г.]]
[[Файл:Tadevuš Kaściuška. Тадэвуш Касьцюшка (K. Wojniakowski, 1800-11).jpg|міні|[[Тадэвуш Касьцюшка]]]]

«Каэквацыя» (ураўнаньне) правоў літоўскага народу 1697 году спрыяла ўтварэньню адзінага «Польскага» шляхецкага народу Рэчы Паспалітае, але патрыятычная шляхта Літвы ўсё XVIII ст. падкрэсьлівала сваю нацыянальную адметнасьць ад палякаў. «''Літоўскія патрыёты''» і «''Айчына Вялікае Княства Літоўскае''» сьцьвярджаюцца ў розных дакумэнтах соймікаў ВКЛ тых часоў{{Заўвага|У 1729 годзе соймік Віленскага ваяводзтва на чале з Багуславам Янам Чыжом, старостам прапойскім, даручыў паслам на вялікі сойм Бэнэдыкту Вольскаму і Яну Гарайну патрабаваць раздаваньня пасадаў у ВКЛ толькі „''літоўскім''“ ураднікам і казаў пра „''заслугі перад Айчынай''“ [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлера]] [[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|Міхала Вішнявецкага]], кашталяна віцебскага [[Марцыян Аляксандар Агінскі|Марцыяна Агінскага]] і [[Канюшы вялікі літоўскі|канюшага]] [[Міхал Казімер Радзівіл «Рыбанька»|Міхала Радзівіла]]<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 163.</ref>. У 1738 годзе падчашы віленскі Ян Гарайн і судзьдзя гродзкі віленскі Багуслаў Ян Чыж паклалі падваяводзе віленскаму Мікалаю Петрушэвічу інструкцыю для паслоў Віленскага ваяводзтва, у якой пісалі пра „''заслугі для Айчыны''“ „''патрыётаў''“ ВКЛ — маршалка Трыбуналу Страшэвіча, падкаморага браслаўскага Рудаміны, падваяводы віленскага Петрушэвіча, [[Стражнік вялікі літоўскі|стражніка]] Антонія Пацея, [[Пісар вялікі літоўскі|пісара]] Дамініка Валовіча, кашталяна віцебскага Юрыя Тышкевіча<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 8. — Вильна, 1875. № 164.</ref>. У 1756 годзе соймік Наваградзкага ваяводзтва на чале з мастаўнічым Аршанскага павету Ігнаціем Якавіцкім патрабаваў ад галоўнага сойму, каб „''Літоўскія ўрады''“ не раздавалі „''каронным''“ (палякам) і згадваў „''заслугі для Айчыны нашай''“ канцлера ВКЛ [[Міхал Фрыдэрык Чартарыйскі|Міхала Чартарыйскага]], [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлера]] [[Міхал Антоні Сапега|Міхала Сапегі]], [[Гетман польны літоўскі|гетмана польнага]] [[Міхал Юзэф Масальскі|Міхала Масальскага]] ды іншых<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. Т. 13. — Вильна, 1886. № 65.</ref>}}. За часамі [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]] ў 1703 годзе шляхта ВКЛ ([[Міхал Сэрвацы Вішнявецкі|Міхал Карыбут-Вішнявецкі]], [[Рыгор Антоні Агінскі]], [[Марцін Валовіч]] і [[Людвік Канстантын Пацей|Людовік Канстантын Пацей]]) ва ўмове з маскоўскім гаспадаром [[Пётар I|Пятром I]] зазначала прадстаўніцтва ''«народу нашаму Літоўскаму наогул»''{{Заўвага|{{мова-ru|«народу нашему Литовскому обще»|скарочана}}<ref>Письма и бумаги императора Петра Великого. Т. 2. — СПб., 1889. [https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb11484534?page=344&q=141 С. 300—306].</ref>}}.

Пісьмовыя крыніцы XVII—XVIII стагодзьдзяў паведамляюць пра такую зьяву ў ВКЛ, як [[Старалітва|старалітва (стараліцьвіны)]]: «''яны сьвяты і пасты правяць паводле рускага абраду''»<ref>Камунтавічэне В. Насельніцтва Ельненскай парафіі ў XVII ст. («Старая Літва», або ятвяжскі след у Віленскім біскупстве)" // [[ARCHE Пачатак]]. № 5, 2016. С. 310—321.</ref>, «''яны ідуць да камуніі паводле лацінскага абраду, але захоўваюць грэцка-русінскія сьвяты і пасты''»<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 367.</ref>, «''старажытныя ліцьвіны, г. зн. русіны''» ({{мова-la|«Antiqui lithuani, id est ruteni»|скарочана}})<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 50.</ref>, «''старыя русіны або старалітва''» ({{мова-la|«Rutheni Veteres, seu Stara Litwa»|скарочана}})<ref>Alińauskas V. Baltų religijos ir mitologijos reliktai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikńtystėje (XIV—XVIII a.): Ńaltinių rinkinys. Sudarė ir parengė Vytautas Alińauskas. — Vilnius: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 2016. P. 264.</ref><ref>Скварчэўскі Д. «Stara Litwa» як этнаканфесійная і сацыяльная група ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI—XVIII ст. // Сацыяльныя інстытуты ў Вялікім Княстве Літоўскім у ранні Новы час : матэрыялы міжнароднага навуковага круглага стала, Мінск, 2 снежня 2020 г. / БДУ, Гістарычны фак., Каф. гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў; [пад рэд. А. Любага]. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2020. С. 46—52.</ref>. Так, «стараліцьвінам» у лічбе камісіі, якая ў 1732 годзе апытвала жыхароў мястэчак [[Капыль|Капылю]] і [[Пясочнае|Пясочнага]] [[Слуцкае княства|Слуцкага княства]] дзеля расьледаваньня скаргі на каталіцкага сьвятара з боку праваслаўных сьвятароў і жыхароў, азначылі мясцовага жыхара Якава Кісяля<ref>Архив Юго-Западной России. Ч. 1, т. 4. — Киев, 1871. [https://books.google.by/books?id=hz4OAAAAQAAJ&pg=RA1-PA441&dq=starolitwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjPteO-y9X5AhXDtqQKHXodA5MQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=starolitwin&f=false С. 441].</ref>.

Апошні кароль Рэчы Паспалітае [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі]] казаў: «''Мы лічым сябе радавітым ліцьвінам, бо нарадзіліся і прынялі сьвяты хрост у [[Воўчын]]е, а будучы ў рыцарскім стане, займалі пасаду [[Стольнік вялікі літоўскі|Літоўскага стольніка]]''»<ref>Мальдзіс А. Беларусь у люстэрку мемуарнай літаратуры XVIII стагоддзя. — {{Менск (Мн.)}}, 1982. С. 89.</ref><ref>[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — {{Менск (Мн.)}}, 1995. С. 66—67.</ref>. Апошні [[Падскарбі вялікі літоўскі|падскарбі вялікі літоўскі]] [[Міхал Клеафас Агінскі]] ў сваіх мэмуарах пісаў: «''Найбольш славутыя роды [[Рэч Паспалітая|Польшчы]] пераважна вядуць сваё паходжаньне зь Літвы. [[Чартарыйскія]], [[Радзівілы]], [[Агінскія]], [[Сапегі]], [[Тышкевічы]], [[Пацы]], [[Сангушкі]] — тое ліцьвіны''»<ref>Pamiętniki Michała Ogińskiego o Polsce i Polakach: od roku 1788 aż do końca roku 1815. T. III. — Poznań, 1871. S. 190.</ref>.

Водца [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] [[Тадэвуш Касьцюшка]], ураджэнец [[Слонімскі павет|Слонімшчыны]], казаў: «''Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны? Каму павінен дзякаваць [за рэкамэндацыю [[Берасьцейскі павет|Берасьцейскага]] сойміка], калі ня Вам? Каго павінен абараняць, калі ня Вас і сябе самога?''». У лісьце да маскоўскага гаспадара [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I]] за два гады да сьмерці ён пісаў: «''Нарадзіўся я ліцьвінам…''»<ref name="Arlou-2012-157">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 157.</ref>.

=== Пад уладай Расейскай імпэрыі ===
[[Файл:Lićvinka. Ліцьвінка (1825).jpg|значак|[[Шляхта|Шляхцянка]]-ліцьвінка ў сьвяточным строі (паводле моды таго часу). {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жорж Жак Гатын|Ж. Гатын|ru|Гатин, Жорж Жак}}, 1825 г.]]

З [[Падзелы Рэчы Паспалітай|стратаю дзяржаўнасьці]] нацыянальная самасьвядомасьць жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай этнічнай тэрыторыі]] не зьмянілася. Яны ўсё роўна адчувалі сябе нашчадкамі Вялікага Княства Літоўскага. Напрыклад, за часамі [[Вайна 1812 году|францускай акупацыі]] [[Менск]]у, яго тагачасны прэзыдэнт [[Ян Ходзька-Барэйка|Ян Барэйка Ходзька]] агалошваў месьцічам: «''Ужо знойдзены сьляды тых шляхоў, якімі нашыя продкі хадзілі на поле славы. Браты Літоўцы, сыны адной маці [[Рэч Паспалітая|Польшчы]], там чакаюць і нас! Нам адкрыты шырокі шлях да славы і вялікіх подзьвігаў! Нас кліча герой сьвету, Збавіцель Польшчы, Вялікі Напалеон!''»<ref>Сборник Императорского русского исторического общества. Т. 128. — СПб., 1909. С. 377.</ref>. Таксама ён вядомы як аўтар камэдыі «Вызваленьне Літвы, або пераход Нёману», якую таксама паказвалі ў Менску<ref>Сборник Императорского русского исторического общества. Т. 128. — СПб., 1909. С. 367—368.</ref>. {{Не перакладзена|«Kuryer Litewski»||ru|Виленский вестник}} пісаў пра прыбыцьцё Напалеона ў Вільню: «''Хутка паказаліся на берагах [[Вяльля|Вяльлі]] тыя ваяры, якія праславілі [[Рэч Паспалітая|польскае]] імя на берагах [[Дунай|Дунаю]], [[Тыбр]]а, [[Тагус]]а і нават [[Ніл]]а. Сярод іх мы бачылі князёў: [[Радзівілы|Радзівілаў]], [[Сапегі|Сапег]], [[Сангушкі|Сангушкаў]], графаў Красінскіх, [[Хадкевічы|Хадкевічаў]]; генэралаў: Сакольніцкага, Канопку, Хлапіцкага, Аксамітоўскага, Бранікоўскага; і мноства іншых, чые імёны будуць назаўжды каштоўны для літоўцаў''»<ref>Сборник Императорского русского исторического общества. Т. 128. — СПб., 1909. С. 253.</ref>. А ў час святкаваньня народзінаў [[Напалеон I Банапарт|імпэратара Напалеона]] жыхары беларускіх зямель сустракалі яго вершамі і шыльдамі з патрыятычным зьместам. У [[Наваградак|Наваградку]] было: «''Напалеон! Ледзь ты ўступіў на нашую зямлю, зьнік [[Расейская імпэрыя|двухгаловы арол]], а [[Герб Францыі|твой Арол]] асяніў [[Пагоня|Літоўскую Пагоню]]. Дзякуючы тваёй моцы здарылася шчасьце для Літвы. Тое, што баязьлівы маскаль бязь бітвы саступіў гэтую ахвяру…''»; «''Гэтая камэта зьявілася ў Эўропе на нябёсах, а за ёй зьявіўся той, хто выратаваў Літву зь нябыцьця. Гэты прамень, які растапляе ледзяныя ланцугі, вяртае зьмярцьвелым расьлінам жыцьцё і вырастаньне. Ім Гасподзь на пасады новых цароў. Усемагутны справядлівы Бог праяўляецца ў Напалеоне''»<ref>Сборник Императорского русского исторического общества. Т. 128. — СПб., 1909. С. 299—300.</ref>. А гэтак было ў [[Ліда|Лідзе]]: «''Усепрасьвятлейшаму, Дзяржаўнейшаму, Непераможнейшаму Герою, Імпэратару і Каралю, Вялікаму Напалеону, свайму Збавіцелю, зямля магутных некалі [[Ягайлавічы|Ягелонаў]], вызваленая яго магутнай рукою жніўня, 15 дня, 1812''»; «''Напалеон, за нашую Айчыну вялікадушны мсьцівец, ганаровай Поўначы магутны пераможца, няхай [[Карона Каралеўства Польскага|Польскі Арол]] і [[Вялікае Княства Літоўскае|Літоўская Пагоня]] спрыяюць тваім намерам!''»; «''У пятнаццатым стагодзьдзі, тут, у гэтых мураваных сьценах перамагала племя Ягелонаў. Калі дзікія орды ўварваліся ў Польшчу, адно імя Літоўцаў палохала ворагаў''»; «''[[Лідзея|Рака Ліда]] тады цякла крывёю іншаземцаў. Цяпер зь ёю зьліваюцца [[Нёман]], [[Дняпро]] і [[Дзьвіна]]. Спраўджваюцца мары Літоўскае Пагоні, прайшлі часы пакут''»<ref>Сборник Императорского русского исторического общества. Т. 128. — СПб., 1909. С. 297.</ref>. У жніўні 1812 года {{Не перакладзена|Аляксандр Францішак Хадкевіч||ru|Ходкевич, Александр Франтишек}} выдаў артыкул «Акты патрыятызму», дзе апавядаў пра тры ахвяраваньні для арміі, унесеныя паннай Гарайнай, дачкой віленскага падкаморыя, Міхалам Нарашкевічам і Янам Маркевічам, зямянамі Наваградзкага ваяводзтва<ref>Сборник Императорского русского исторического общества. Т. 128. — СПб., 1909. С. 275—276.</ref>. Ён жа зазначаў: «''Пры паступленьні ахвяраваньняў на патрэбы Айчыны, я буду паведамляць пра гэткіх у газэтах, каб мець магчымасьць паведаміць братам нашым, зь якімі мы аб’ядналіся, што любоў да радзімы ў Літоўцаў такая ж, як і ў жыхароў Герцагства Варшаўскага''». Гісторык [[Вітаўт Кіпель]] зьвяртае ўвагу на тое, што перасяленцы з [[Анэксія|анэксаванага]] Расейскай імпэрыяй [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]] акцэнтавалі ўвагу на тым, што яны ліцьвіны, што яны паходзяць зь Літвы, а ня Польшчы: так, у пачатку XIX стагодзьдзя ў [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] існаваў гурток «літоўскай шляхты» з [[Магілёў|Магілёва]] і зь [[Віцебскае ваяводзтва|Віцебшчыны]]<ref>[[Вітаўт Кіпель|Кіпель В.]] Да гісторыі беларускай эміграцыі ў ЗША // Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва. № 29, 2005. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=LxUWAQAAMAAJ&dq=%D1%88%D1%82%D0%BE+%D1%8F%D0%BD%D1%8B+%D0%BB%D1%96%D1%86%D1%8C%D0%B2%D1%96%D0%BD%D1%8B+%2C+%D0%BB%D1%96%D1%86%D1%8C%D0%B2%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0+%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%83&focus=searchwithinvolume&q=%D0%BB%D1%96%D1%86%D1%8C%D0%B2%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0+%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%83 С. 32].</ref>.

Гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксей Лёўшын||ru|Лёвшин, Алексей Ираклиевич}} пісаў у сваіх «''Пісьмах з Маларосіі''» (1816 год), што «''большая частка тутэйшых [чарнігаўскіх] жыхароў зьмяшана зь літоўцамі, а таму іх і называюць іншыя Маларасіяне Ліцьвінамі''»<ref>Письма из Малороссии, писанныя Алексеем Левшиным. — Харьков, 1816. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=d2ZlAAAAcAAJ&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%B0%D0%BC%D0%B8+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%B0%D0%BC%D0%B8%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. 147—148]].</ref>. Расейскі чыноўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Башняк||ru|Бошняк, Александр Карлович}} у выдадзеным у 1821 годзе дзёньніку свайго падарожжа 1815 году зь Вільні ў [[Кіеў]] пакінуў падрабязныя апісаньні прыроды і мескіх паселішчаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага, а таксама адзначыў: «''Наўрад ці [[Прыпяць]] ня варта лічыць прыроднаю мяжою Літвы <…>. Да Прыпяці жывуць літоўцы <…>; да Прыпяці гавораць і апранаюцца па-літоўску…''» ({{мова-ru|«Едва ли Припять не должно почитать природною границею Литвы <…>. До Припяти живут литовцы <…>; до Припяти говорят и одеваются по Литовски…»|скарочана}})<ref>Дневные записки путешествия А. Бошняка в разные области западной и полуденной России, в 1815 году. Ч. 2. — Москва, 1821. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=tmllAAAAcAAJ&dq=%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D1%8F+%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F+%D0%90.+%D0%91%D0%BE%D1%88%D0%BD%D1%8F%D0%BA%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D0%B2%D1%8A+1815&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B#v=snippet&q=%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%8C&f=false С. 106—107].</ref>. Расейскі фальклярыст, этнограф і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} зазначаў у 1834 годзе, што «''Маларасіяне й Літоўцы абражаюць і дражняць Расейцаў і нават суатчычаў Маскалямі, Бурлакамі, Кацапамі, то бок казламі паводле бародаў, Філіпонамі ды Ліпаванамі паводле расколу ў Філіпаўшчыне…''»<ref>Русские в своих пословицах. Кн. 4. — Москва, 1834. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=98Q-AQAAIAAJ&q=%D0%BA%D0%B0%D1%86%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D0%B8#v=snippet&q=%D0%BA%D0%B0%D1%86%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. 171].</ref>. Тым часам вікары [[Кіеўская мітраполія Маскоўскага патрыярхату|Кіеўскае мітраполіі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мялеці Леантовіч||uk|Мелетій (Леонтович)}} у 1825 годзе адзначаў у сьпісе ўніяцкіх мітрапалітаў, што біскупы полацкія ([[Антон Сялява]], [[Гаўрыла Календа]], [[Кіпрыян Жахоўскі]], [[Флярыян Грабніцкі]] і [[Ясон Смагаржэўскі]]), пінскі ([[Рафал Корсак|Рафаіл Корсак]]), берасьцейска-ўладзімерскія ([[Іпаці Пацей]] і [[Фэліцыян Піліп Валадковіч|Піліп Валадковіч]]), а таксама мітрапалічы адміністратар ([[Язэп Руцкі|Язэп Велямін-Руцкі]]) былі «''ліцьвінамі''», адрозьніваючы іх ад «''русіна''» (Георгі Вініцкі), «''валынца''» (Леў Заленскі) і «''палякаў''» (Афанасі і Леў Шапціцкія)<ref>Леонтович М. Описание Киевософийского собора и Киевской иехархии с присовокуплением разных грамот и выписок, объясняющих оное, также планов и фасадов константинопольской и киевской Софийской церкви и Ярослава Надгробия. — Киев, 1825. [https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb10048445?page=565&q=%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A С. 265].</ref>.

[[Файл:Lithuanian peasants.jpg|значак|«Літоўскія сяляне» (у [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]]). [[Францішак Смуглевіч|Ф. Смуглевіч]], канец XVIII ст.]]

Славуты паэт [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які нарадзіўся і вырас на [[Наваградзкі павет|Наваградчыне]] і ў самім [[Наваградак|Наваградку]], у [[Пан Тадэвуш|сваёй знакамітай паэме]] (1832—1834) пісаў пра родны край: «''О Літва, айчына мая!…''»<ref name="Zajkouski-2009"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324.</ref>. Разам з тым, Адам Міцкевіч у сваёй лекцыі пра літоўскі народ у Парыжы 24 сакавіка 1843 году сьцьвярджаў, што ліцьвіны завуць на сваёй мове палякоў — «lankas», а русінаў — «gudas», а Бога — «Dewas»<ref>Literatura słowiańska wykładana w Kolegium francuzkiem przez Adama Mickiewicza / Adam Mickiewicz, Feliks Wrotnowski. Nakł. Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, 1865. [http://books.google.by/books?id=KKgDAAAAYAAJ&pg=RA1-PA191&dq=dewas+mickiewicz&hl=ru&sa=X&ei=I6dcVOfcKqGV7AbP24GoDg&ved=0CCwQ6AEwAg#v=onepage&q=%C5%82ankas&f=false S. 171, 178].
</ref>{{Заўвага|У першай палове XIX ст. пад уплывам пашыранага тады [[рамантызм]]у адзначалася тэндэнцыя [[міт]]алягізацыі гістарычнай спадчыны: некалькі аўтараў (найперш вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» паганскіх багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-індыйскай» рэлігіі «ліцьвінаў», а таксама выхадзец з [[Валынь|валынскай]] шляхты [[Юзэф Ігнацы Крашэўскі]], які выводзіў паходжаньне «ліцьвінаў» з [[Індыя|Індыі]] і паяднаў імёны «літоўскіх» паганскіх багоў з індускімі), пачалі ўзвышаць дахрысьціянскую, паганскую спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, а разам зь ёй — балтыйскую меншасьць, якая найдаўжэй спавядала [[паганства]]. Гэтыя аўтары сьцьвярджалі: ўсё, што «літоўскае» — паганскае. Самі яны не валодалі летувіскай мовай, але імкнуліся выкарыстоўваць у сваіх творах асобныя летувіскія словы. На гэтым грунце ўжо пазьней дзеячы летувіскага нацыянальнага руху пачалі атаясамліваць Вялікае Княства Літоўскае выняткова зь летувісамі<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>}}, ён жа зазначаў: «''На беларускай мове, якую называюць рускай або літоўска-рускай, гавораць каля дзесяці мільёнаў чалавек; гэта самая багатая і самая чыстая гаворка, яна ўзьнікла даўно і выдатна распрацавана. У пэрыяд незалежнасьці Літвы вялікія князі карысталіся ёй для сваёй дыпляматычнай перапіскі''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Język Bialoruski, nazwany Ruskim albo Litewsko-Ruskim, którym mówi dziesięć milionów jest najbogatszy i naczystszy, uprawiany niegdyś i od wielkich książ t używany w ich układach sojuszniczych za czasów niepodległości Wielkiego Xięcia Litewskiego»|скарочана}}<ref>Trzeci Maj. [http://cyfrowe.mnk.pl/Content/396/1842_098.pdf?fbclid=IwAR2VyLmTV_6Psf4RhpV2aLF1d4K-zRxq3dKeZhJgiDo6f-ETJWbwVgPMArg Nr. 48], 1842. S. 285.</ref>}}<ref name="Arlou-2012-160"/>. Раней, у сваёй лекцыі ў Парыжы 22 сьнежня 1840 году, кажучы пра славянскую агульнасьць, Адам Міцкевіч называў у ліку славянскіх народаў [[Палякі|палякаў]], [[Расейцы|расейцаў]], [[Чэхі|чэхаў]], [[ілірыйцы|ілірыйцаў]], [[Сэрбы|сэрбаў]], ліцьвінаў і [[Украінцы|казакоў]]{{Заўвага|Гісторык беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што пэўная супярэчлівасьць ў выказваньнях можа тлумачыцца неўсталяванасьцю як навуковых канцэпцыяў, так і поглядаў самога Адама Міцкевіча: назваўшы сябе ліцьвінам, ён на наступнай старонцы мог пісаць пра «нашага польскага паэта Багдана Залескага», каб празь некалькі абзацаў гаварыць пра яго як пра ўкраінскага паэта<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кніга другая. — {{Менск (Мн.)}}:  Кафедра гісторыі беларускай літаратуры БДУ, 2000. С. 3—4.</ref>}}, а яшчэ раней, у час свайго знаходжаньня ў [[Коўна|Коўне]] (1819—1823), паводле ўласнага прызнаньня, навучаў там «''жмудзкіх лбоў''» ({{мова-pl|«Żmudzkich łbów»|скарочана}})<ref>Witkowska A., Przybylski R. Romantyzm. — Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. [https://books.google.by/books?id=l1thAAAAMAAJ&q=%22obuczaniem+%C5%BCmudzkich+%C5%82b%C3%B3w%22&dq=%22obuczaniem+%C5%BCmudzkich+%C5%82b%C3%B3w%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi5iN6B_uL5AhU2xAIHHWoHCasQ6AF6BAgGEAI S. 245].</ref>.

{{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}}

Заснавальнік новай беларускай драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснай літаратурнай беларускай мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] (1808—1884), хоць і нарадзіўся і правёў цэлае жыцьцё на [[Рэчыцкі павет|Рэчыччыне]] і [[Менскі павет|Меншчыне]], лічыў, што ён вырас «''сярод ліцьвінаў''»<ref>Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў. — {{Менск (Мн.)}}, 1958. С. 362.</ref><ref name="Jermalovic-2000-37"/>. «Літвой» ён лічыў [[Менск]], у якім тады жыў<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>.

Народжанага на [[Слуцкае княства|гістарычнай Случчыне]] беларускага паэта [[Уладзіслаў Сыракомля|Ўладзіслава Сыракомлю (Людвіка Кандратовіча)]] (1823—1862) сучасьнікі называлі «лірнікам літоўскім»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>, «літоўскім паэтам», «песьняром Літвы». Сам ён неаднаразова казаў «Я — ліцьвін» і падкрэсьліваў, што і яго прапрадзед быў «шчырым ліцьвінам»<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 3.</ref>. У 1855 годзе Ўладзіслаў Сыракомля пісаў пра творы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча: «''Пекная гэта галіна славянскай мовы… і старая! Бо гэта мова нашага Літоўскага статута і заканадаўства… на ёй размаўлялі тры чвэрці даўняй Літвы, народ, шляхта і паны''»<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30278850.html Каліноўскі і палітычнае нараджэньне Беларусі], [[Радыё Свабода]], 19 лістапада 2019 г.</ref>. А ў адным з сваіх вершаў паэт падкрэсьліваў: «''Пра адно я толькі сьпяваю, хоць на розныя ноты: [[Жыве Беларусь!|Хай жыве наша Літва!]] Хай жывуць ліцьвіны!''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Ja jedno tylko śpiewam, choć na różną nutę: Niech żyje nasza Litwa! niech żyją Litwini!»<ref>Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. 7. — Warszawa, 1872. S. 186.</ref>|скарочана}}}}<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 4.</ref>.

{{Падвойная выява|справа|Lićvinka. Ліцьвінка (K. Rusiecki, 1847).jpg|107|Rusiecki-Litwinka z wierzbami.jpg|105|«Ліцьвінка зь вербамі» пэндзьля [[Канут Русецкі|Канута Русецкага]]: больш раньняя вэрсія, набытая [[Іван Луцкевіч|Іванам Луцкевічам]] для [[Беларускі музэй у Вільні|Віленскага беларускага музэю]] (налева) і больш позьняя, якая патрапіла ў калекцыю [[Летувіскі мастацкі музэй|Летувіскага мастацкага музэю]] (направа)}}

Беларускі пісьменьнік [[Арцём Вярыга-Дарэўскі]] (1816—1884), які нарадзіўся на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і жыў у [[Віцебск]]у, пісаў у сваім творы: «''Літва — родная зямелька''». Ягоны верш «Ліцьвінам, што запісаліся ў мой „Альбом“, на разьвітаньне» (1858 год) адрасаваны маладым беларускім літаратарам. У ім аўтар усклікаў: «''Чый гэта голас? Гэты словы нашы, браценькі-літоўцы''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324—325.</ref>.

Славуты навуковец-дасьледнік, геоляг і мінэроляг [[Ігнат Дамейка]] (1802—1889), які вызнаваў сябе ліцьвінам («''… усё роўна памру ліцьвінам''») у сваіх успамінах пра [[Ян Чачот|Яна Чачота]] і [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] адзначаў, што «''Два нашы студэнты Наваградзкай школы з гадоў маленства добра ведалі наш літоўскі люд, палюбілі яго песьні, прасякнуліся яго духам і паэзіяй, да чаго, вядома ж, прычынілася і тое, што малое мястэчка Наваградак ня шмат чым адрозьнівалася ад нашых вёсак і засьценкаў. Школьнае жыцьцё было хутчэй сельскае. Сябры хадзілі на кірмашы, на царкоўныя ўрачыстасьці, бывалі на сялянскіх вясельлях, дажынках і хаўтурах. У тыя школьныя часы ўбогая страха і народная песьня распалілі ў абодвух першы паэтычны агонь. Адам хутка ўзьнёсься да высокай сфэры сваіх цудоўных твораў. Ян жа да сьмерці застаўся верны народнай паэзіі…''»<ref>Ян Чачот. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: Беларускі кнігазбор, 1996. С. 9.</ref>. У сваёй кнізе «Мае падарожжы» Ігнат Дамейка, апісваючы інтэрнацыянальны склад паўстанцкіх аддзелаў, практычна ў кожным выпадку называе нацыянальную прыналежнасьць таго ці іншага афіцэра або жаўнера. Ён дакладна выдзяляе каронных (г. зн. палякаў), жамойтаў (сучасных летувісаў) і «''нашых ліцьвінаў''» (сучасных беларусаў). Прытым Дамейка не праводзіць ніякай нацыянальнай мяжы паміж літоўскай (беларускай) шляхтай і сялянамі. Для яго яны ўсе — «''нашы ліцьвіны''». У дыплёме ганаровага доктара мэдыцыны, выдадзенага Ігнату Дамейку ў Кракаўскім [[Ягелонскі ўнівэрсытэт|Ягелонскім унівэрсытэце]] ў 1887 годзе, пазначана «''… слаўнаму мужу Ігнату Дамейку, ліцьвіну…''»<ref>[[Станіслаў Лясковіч|Лясковіч С.]] [https://web.archive.org/web/20090924033606/http://dyatlovo.com/modules/content/index.php/ignat-dameika-naciy Да пытаньня нацыянальнага самавызначэньня Ігната Дамейкі] // Лідскі летапісец. № 19.</ref>.

Народжаны на [[Берасьцейскі павет|Берасьцейшчыне]] праваслаўны сьвятар і літаратар [[Плакід Янкоўскі]] (1810—1872) у час свайго побыту ў [[Жыровічы|Жыровічах]] намагаўся зладзіць выдавецкі праект «Ліцьвіны» — стварэньне шэрагу адметных тыпаў жыхароў Літвы, у якім меліся ўзяць удзел вядомыя літаратары<ref>[[Мікола Хаўстовіч|Хаўстовіч М.]] Гісторыя беларускай літаратуры 30-40-х гг. XIX ст.: Дапаможнік для студэнтаў філал. спец. вышэйш. навуч. устаноў. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2001. С. 63.</ref>{{Заўвага|Паводле [[Генадзь Каханоўскі|Генадзя Каханоўскага]], у «Ліцьвінах» Плакід Янкоўскі апісаў тыя мясьціны Віленшчыны, Гарадзеншчыны, Падняпроўя і Падзьвіньня, дзе яму самому давялося жыць<ref>Каханоўскі Г. Беларуская фалькларыстыка: Эпоха феадалізму. — {{Менск (Мн.)}}, 1989. С. 238.</ref>}}. Ліцьвінамі сябе вызначалі народжаныя на [[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляшшы]] беларускія гісторык [[Ігнат Даніловіч]] і мовазнаўца [[Міхал Баброўскі]], дзеці ўніяцкіх сьвятароў<ref>[[Андрэй Катлярчук|Котлярчук А. С.]] Самосознание белорусов в литературных памятниках ХVІ—ХVІІІ вв. // Русь — Литва — Беларусь: Проблемы национального самосознания в историографии и культурологии. — Москва, 1997. С. 88.</ref>. Народжаны на [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыне]] гісторык [[Міхаіл Каяловіч]], які пазьней стаў адным з пачынальнікаў ідэалёгіі г.зв. «[[заходнерусізм]]у», сьпярша вызначаў сябе ліцьвінам<ref>[[Аляксандар Цьвікевіч|Цьвікевіч А.]] «Западно-руссизм»: Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ў XIX і пачатку XX в. — {{Менск (Мн.)}}: Навука і тэхніка,. 1993. [https://books.google.by/books?id=A3PiAAAAMAAJ&q=%22%D0%BC%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D1%83+%D1%81%D1%8D%D1%80%D1%86%D1%83+%D1%8F%D0%BA+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D1%96%D0%BD%D0%B0%22&dq=%22%D0%BC%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D1%83+%D1%81%D1%8D%D1%80%D1%86%D1%83+%D1%8F%D0%BA+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B2%D1%96%D0%BD%D0%B0%22&hl=ru&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiy1oPNtbyCAxUm_7sIHRmABF0Q6AF6BAgHEAI С. 148].</ref>. У 1861 годзе, пачуўшы пра хваляваньні на радзіме [[Зыгмунт Мінейка]] вярнуўся зь [[Пецярбург]]у дамоў, каб распачаць антыцарскую агітацыю сярод сялянаў. Як сьведчыць у кнізе «Імёны свабоды» [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Ўладзімер Арлоў]], у жніўні 1861 году агент III аддзелу даносіў расейскаму начальству, што «''кадэт Зыгмунт Мінейка ходзіць пераапрануты селянінам і разносіць складзеную нейкім Марцінкевічам на народнай мове „Гутарку старога Дзеда“, дзе ў вершах паказваецца лёс Літвы і ўвесь прыгнёт прыпісваецца расейскаму ўраду''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кадет Сигизмунд Минейко ходит переодет крестьянином и разносит сочиненную неким Марцинкевичем на народном языке „Гутарку старога дзеда“, где в стихах представлены судьбы Литвы и все притеснения приписаны российскому правительству»|скарочана}}}}<ref>Лашкевіч К. [https://web.archive.org/web/20090404014016/http://news.tut.by/society/133461.html Як TUTэйшыя зьмянялі сьвет. Ліцьвінскі элін — герой Грэцыі], [[TUT.BY]], 2 красавіка 2009 г.</ref>. «''Продкі мае выйшлі зь літоўскіх балотаў''», — пісаў пра [[Пінскі павет|Піншчыну]] [[Фёдар Дастаеўскі]] (1821—1881)<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>. Ён жа зазначаў пра [[Віцебскі павет|Віцебшчыну]]: «''тая частка Літвы, дзе разьмяшчаўся {{Артыкул у іншым разьдзеле|Палібіна (Вялікалуцкі раён)|маёнтак майго бацькі|ru|Полибино (Великолукский район)}}, знаходзілася на граніцы з Расеяй''»<ref>[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — {{Менск (Мн.)}}, 1995. С. 71.</ref>. Знакамітая пісьменьніца [[Эліза Ажэшка]] (1841—1910) неаднаразова падпісвалася як Габрыэла Ліцьвінка ({{мова-pl|Gabriela Litwinka|скарочана}}) або проста ''Li…ka'' (скарочаная форма: ''ліцьвінка'')<ref>Шчарбачэвіч Н. [http://zviazda.by/be/news/20160815/1471291123-karespandent-zvyazdy-praehalasya-pa-znakavyh-myascinah-elizy-azheshki Карэспандэнт «Звязды» праехалася па знакавых мясцінах Элізы Ажэшкі] // [[Звязда]]. № 22, 16 жніўня 2016. С. 12.</ref>. Паводле дзёньніку [[Алена Скірмунт|Алены Скірмунт]], часткова апублікаванага ў 1876 годзе пад назвай «3 жыцьця літвінкі, 1827—1874»: ''«[[Рослаў]]. Павінна быць [[Смаленская губэрня]], адна з складных частак Вялікарасеі? О, не! Гэта наша [[Смаленскае ваяводзтва]]! Людзі такога ж самага тыпу, з той жа мовай і ўборамі. Праўда, сядзібы ў многім сталі больш брыдкія, хаця і зараз вялікія»''<ref>Залескі Б. З жыцця літвінкі: з лістоў і нататак 1823—1874. — {{Менск (Мінск)}}: Выд-ва Вiктара Хурсiка, 2009. С. 186.</ref>.

[[Файл:Mužyckaja praŭda. Ziamla naša nazyvajecca litoŭskaja, a my nazyvajemsia litoŭcy.jpg|значак|Першая старонка нявыдадзенай [[Мужыцкая праўда|Мужыцкай праўды]], кастрычнік 1862 г.]]

Беларускі герой-рэвалюцыянэр [[Кастусь Каліноўскі]] (1838—1864), які заўсёды зьвяртаўся да народу ў беларускай мове, менаваў свой родны край (ён нарадзіўся на [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыне]]) «Літвой»{{Заўвага|Напрыклад, «''„край наш няшчасны“ — Літва''»<ref name="Caropka-1995-70">[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — {{Менск (Мн.)}}, 1995. С. 70.</ref>}}. Тым часам сучасьнікі называлі Каліноўскага адным з найбольш «''высакародных мужоў Літвы''», у [[летувіская мова|жамойцкіх]] песьнях ён выступае як «''кароль Літвы''»<ref name="Caropka-1995-70"/>. «Літоўскім народам», для якога адрасаваў Каліноўскі «[[Мужыцкая праўда|Мужыцкую праўду]]», называў беларусаў паўстанец Юры (Ежы) Кучэўскі-Порай<ref>Калиновский К. Из печатного и рукописного наследия. — Минск, 1988. С. 172.</ref><ref name="Caropka-1995-70"/>. У 1989 годзе ў [[Вільня|віленскім]] [[Касьцёл Сьвятога Францішка Азіскага і кляштар бэрнардынаў (Вільня)|касьцёле Сьвятога Францішка Азіскага]] знайшлі рукапісны дакумэнт пад назвай «№ 6 Мужыцкая праўда». Тэкст газэты падрыхтавалі ў кастрычніку 1862 году, аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // Народная Воля. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}, 2018.</ref>:
{{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <...> Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся літоўцы.}}

Разам з тым, у «[[Лісты з-пад шыбеніцы|Лістах з-пад шыбеніцы]]» Кастусь Каліноўскі ўжо гаворыць пра «''літоўцаў і беларусаў''» (аднак не ўпамінае «жмудзінаў» — як тады звычайна называлі летувісаў): «''Калі ронд польскі ўсім братнім народам дае самарондства, маскаль мала таго, што гэтак не робіць, но яшчэ там, гдзе жылі палякі, літоўцы і беларусы, заводзіць маскоўскія школы, а ў гэтых школах учаць па-маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш і слова па-польску, па-літоўску да і па-беларуску, як народ таго хоча''»<ref>''Кастусь Каліноўскі.'' [https://knihi.com/Kastus_Kalinouski/Pismy_z-pad_sybienicy.html Пісьмы з-пад шыбеніцы. Ліст першы.]</ref>. Пагатоў жамойцкі біскуп [[Матэвус Валанчус]] яшчэ перад паўстаньнем [[Летувізацыя|дамогся дазволу ад расейскіх уладаў адчыняць пры касьцёлах парафіяльныя школы з выкладаньнем па-жамойцку (па-летувіску)]]<ref name="Arlou-2012-348">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348.</ref>, а па здушэньні паўстаньня расейскія ўлады, увогуле, зрабілі летувіскую мовай навучаньня ў [[Мар’ямпаль]]скай дзяржаўнай вышэйшай вучэльні, якая стала цэнтрам падрыхтоўкі летувіскай эліты. Тым часам выкладаньне беларускай мовы ў школах усіх узроўняў было пад забаронай<ref name="Arlou-2012-348"/>.

Яшчэ выдадзены ў 1832 годзе расейскім літаратарам і перакладнікам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Гур'янаў|Іванам Гур'янавым|ru|Гурьянов, Иван Гаврилович}} навучальны дапаможнік падаваў наступныя зьвесткі пра насельніцтва [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрні]]: «''апроч расіянаў, частка літоўцаў''»<ref>Гурьянов И. Г. [https://arch.rgdb.ru/xmlui/handle/123456789/43125#page/1/mode/2up Дитя-россиянин, или Новая географическая игра для детей, служащая им увеселением и наставлением к познанию Государства Российского]. — М., 1832. [https://arch.rgdb.ru/xmlui/bitstream/handle/123456789/43125/00003.jpg?sequence=3&isAllowed=y С. 1].</ref>. У 1851 годзе расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} зьвяртаў увагу на тое, што расейцы і ўкраінцы называюць беларусаў «ліцьвінамі» або «літвой»{{Заўвага|{{мова-de|«Ich glaube hier bemerken zu müssen, dass die Grossrussen sowohl, wie auch die Kleinrussen, die Wörter Литва und Литвинъ (Litauer) gebrauchen um damit die Weissrussen zu bezeichnen»|скарочана}}}}<ref>
Mélanges russes tirés du Bulletin historico-philologique de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. T. II, 1855. [https://books.google.by/books?id=bacKAAAAYAAJ&pg=PA227&dq=zamaitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj90qyKweP1AhUM9aQKHW5-B-kQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=litauer%20weissrussen%20kleinrussen&f=false P. 2].</ref>. Францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 5-м томе сваёй працы «Зямля і людзі» (1881 год, перавыдаваўся па-расейску ў 1883 і 1898 гадох{{Заўвага|Падобныя зьвесткі ў 1882<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XIV. — Philadelphia, 1882. [https://books.google.by/books?id=xT5IPDMtSJYC&pg=PA708&dq=%22the+name+of+Jmud+being%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjA-qDRi9_0AhVog_0HHQX-Cp8Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%22the%20name%20of%20Jmud%20being%22&f=false P. 708].</ref>, 1891, 1907 і 1911 гадох падавала {{Артыкул у іншым разьдзеле|Энцыкляпэдыя Брытаніка||en|Encyclopædia Britannica}}: «''У Расеі ўсё беларускае насельніцтва былога Вялікага Княства Літоўскага звычайна называюць літоўцамі, тады як літоўцаў ва ўласным сэнсе — жамойтамі''» ({{мова-en|In Russia, all the White Russian population of the former Polish Lithuania are usually considered Lithuanians, the name of Zhmud being restricted to Lithuanians proper|скарочана}})<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XVI. — New York, 1911. [https://books.google.by/books?id=N2gNAQAAMAAJ&pg=PA790&dq=%22zhmud%22+britannica&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwinpbfD_d70AhUMh_0HHc82AwwQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%22zhmud%22%20britannica&f=false P. 790].</ref>}}) засьведчыў, што ў той час у Польшчы і Расеі ліцьвінамі традыцыйна працягвалі называць беларусаў, тады як летувісаў — жамойтамі{{Заўвага|{{мова-en|Even still the custom prevails in Poland and Russia of calling Lithuanians the White Russians of the old political Lithuania, distinguishing the Lithuanians proper by the term «Jmudes»<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. [https://books.google.by/books?id=KaAzAQAAMAAJ&pg=PA256&dq=%22Even+still+the+custom+prevails%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwixpcLZrrz6AhVfh_0HHRNVC94Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%22Even%20still%20the%20custom%20prevails%22&f=false P. 256].</ref>|скарочана}}}}:
{{Цытата|...нават цяпер яшчэ ў Польшчы, як і ў Расеі, «ліцьвінамі» звычайна называюць беларускіх славянаў былой палітычнай Літвы, тады як літоўцам ва ўласным сэнсе{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувісы»: сам аўтар ужо лічыць слушным у этнаграфічным пляне атаясамліваць ліцьвінаў зь летувісамі}}{{Заўвага|Хоць яшчэ ў 1863 годзе гісторык і этнограф, віцэ-прэзыдэнт Парыскага этнаграфічнага таварыства [[Францішак Генрык Духінскі]] пісаў, што «''больш за сто гадоў таму князь {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Д'Атрош Шап||en|Jean-Baptiste Chappe d'Auteroche}} <…> дасканала вызначыў адрозьненьне паміж беларусамі і [[Расейцы|маскалямі]], калі сказаў: „ліцьвін дурны, але маральны; маскаль ня ведае маралі, але хітры“''» ({{мова-pl|«Przed więcej jak stu laty, określił doskonale ksiądz Chappe d’Auteroche <…> różnice między Białorusinami a Moskalami, kiedy rzekł: „Litwin głupi, ale moralny; Moskal nie zna moralności, ale jest chytry“»|скарочана}})<ref>Duchiński F. H. 
Dopołnienia do trzech części Zasad Dziejów Słowian i Moskali. — Paryz, 1863. [https://books.google.by/books?id=WW9cAAAAcAAJ&pg=PA14&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiAh7jO7d7zAhWLGuwKHTYeDTU4ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Litwin&f=false S. 14].</ref>. Тым часам латыска-летувіскі этнограф Эдуард Вольтэр, які карыстаўся падтрымкай Расейскага геаграфічнага таварыства, ужо ў 1887 годзе аспрэчваў называньне жамойтаў «''літоўцамі ва ўласным сэнсе''» і выдзяляў іх у асобную «літоўскую краіну»: «''Такі погляд на Жамойць у сэнсе ўласнай, сапраўднай Літвы, аднак жа, не пацьвярджаецца ані зьвесткамі этнаграфічнымі, ані дасьледаваньнямі лінгвістычнымі''» ({{мова-ru|«Такой взгляд на Жмудь, в смысле собственной, истинной Литвы однако же не подтверждается ни данными этнографическими, ни исследованиями лингвистическими»|скарочана}})<ref>Памятная книжка Ковенской губернии на 1888 год. — Ковна, 1887. [https://books.google.by/books?id=Ol5AAQAAMAAJ&pg=PA231&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ8eDcjNz0AhX0QvEDHZlqDAsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 231].</ref>}} даюць назву «жамойтаў» альбо «жмудзінаў».
{{арыгінал|ru|…даже теперь еще в Польше, как и в России, «литвинами» обыкновенно называют белорусских славян бывшей политической Литвы, тогда как литовцам в собственном смысле дают название «жмудов» или «жмудинов».}}|Реклю Э. Земля и люди. Т. 5, вып. 2. — СПб., 1883. С. 124.}}

Падобныя зьвесткі адзначыў у 1894 годзе заснавальнік сучаснай францускай школы геаграфіі і геапалітыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Поль Відаль дэ ля Бляш||en|Paul Vidal de La Blache}}: «''…і сёння расейцы і палякі называюць беларусаў гэтай краіны [Белай Русі] літоўцамі, а літоўцаў жамойтамі''»{{Заўвага|{{мова-fr|«Après l'union, le nom de Lithuanie ne fut donné qu'à la partie peuplée de Lithuaniens et à la Russie Blanche; aujourd'hui encore, les Russes et les Polonais qualifient de Lithuaniens les Blancs-Russiens de ce pays, et de Jmoudes les Lithuaniens»|скарочана}}}}<ref>Paul Vidal de La Blache. Cours de géographie à l’usage de l’enseignement secondaire. — Paris, 1894. [https://books.google.by/books?id=09GzvLRnegEC&pg=PA469&dq=jmoudes&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj15czI7cn5AhUthP0HHeWVATIQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=jmoudes&f=false P. 469].</ref>. Яшчэ ў 1842 годзе адзначалася, што ўкраінцы называюць беларусаў ліцьвінам<ref>Святной Ф. Что значит в Несторовой летописи выражение «поидоша из немец», или Несколько слов о Варяжской Руси. — Reval, 1842. [https://books.google.by/books?id=h8QKAAAAIAAJ&pg=PA12&dq=%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwipt8vW4LX6AhWBOuwKHefdBowQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. 12].</ref>, у 1861 годзе пра гэта заўважаў украінскі фальклярыст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анатоль Сьвідніцкі||uk|Свидницький Анатолій Патрикійович}}<ref>Свидницкий А. Великдень у подолян // Основа. № 10. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=kBNJAAAAcAAJ&pg=RA4-PA44&dq=%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwipt8vW4LX6AhWBOuwKHefdBowQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. 44].</ref>. У 1865 годзе народжаны на Чарнігаўшчыне генэрал і вайсковы гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Дамантовіч||uk|Домонтович Михайло Олексійович}} сьведчыў, што ўкраінцы «''гэтым імём [ліцьвіны]… называюць увогуле ўсіх беларусаў''»<ref>Домонтовыч М. Материалы географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Черниговская губерния. — СПб., 1865. [https://books.google.by/books?id=ULhiAAAAcAAJ&pg=PA533&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D0%A7%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiRpcXCk7X6AhXJvKQKHWvOCp8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 532].</ref>. У 1873 годзе ўкраінскі лексыкограф і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Леўчанка||uk|Левченко Михайло Михайлович}} падаў у сваім слоўніку «''народныя ўкраінскія назвы''»: для Беларусі — «''Литва''», для беларуса — «''[[Ліцьвякі|литвак]], литвин, білорусець''»<ref>Левченко М. Опыт русско-украинского словаря. — Киев, 1874. [https://books.google.by/books?id=9ddEAAAAYAAJ&pg=PA187&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwinjbaJyqv6AhUIjaQKHfPdA8k4FBDoAXoECAIQAg#v=onepage&q=%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%D0%BA%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%20&f=false С. 187].</ref>. У 1876 годзе ўкраінскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Нячуй-Лявіцкі||uk|Нечуй-Левицький Іван Семенович}} сьведчыў, што «''цяпер у нас на Ўкраіне ліцьвінамі завуць беларусаў і чарнарусаў, што жывуць на далёкім Пелесьсі, у Менскай, Магілёўскай, Віцебскай і Віленскай губэрні''»<ref>Левицький І. Татари і Литва на Україні. — Киев, 1876. С. 24.</ref><ref>[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — {{Менск (Мн.)}}, 1995. С. 78.</ref>. У часопісе «Этнаграфічны агляд» (1889 год) адзначалася, што «''ліцьвінамі ўкраінцы называюць беларусаў''»<ref>Этнографическое обозрение. Кн. 1. — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=TJQFAAAAYAAJ&pg=RA1-PA182&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B+%D0%B3%D0%BE%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiUx5jtnLX6AhXzh_0HHdEsA6QQ6AF6BAgCEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224]</ref>, а ў 1904 годзе [[Магілёўскія япархіяльныя ведамасьці]] паведамлялі, што ў [[Кіеў]] «''штогод накіроўваюцца цэлыя натоўпы вернікаў зь Беларусі, якіх там называюць ліцьвінамі''»<ref>
Могилевские епархиальные ведомости. № 33, 1904. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_60000162620?page=9&rotate=0&theme=white С. 527].</ref>. Славяназнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Пэрвольф||uk|Первольф Осип Осипович}} сьведчыў у 1893 годзе, што ўкраінцы дагэтуль называюць беларусаў ліцьвінамі{{Заўвага|{{мова-ru|«...до сих пор Малорусы называют Белорусов Литвинами»|скарочана}}}}<ref>Славяне, их взаимные отношения и связи. Т. 3, ч. 2. — Варшава, 1893. [https://books.google.by/books?id=qYhBAAAAYAAJ&pg=PA167&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi-1a2l0MDzAhV6RvEDHfgAA2g4MhDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 167].</ref>, а ў 1909 годзе ўкраінскі мовазнаўца і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстантын Міхальчук||uk|Михальчук Костянтин Петрович}} зазначаў, што ўкраінцы дагэтуль называюць Беларусь Літвой, а беларусаў — ліцьвінамі або літвакамі<ref>Михальчук К. П. Открытое письмо к А. Н. Пыпину, по поводу его статей в «Вестн. Евр.» о споре между южанами и северянам. — Киев, 1909. [https://books.google.by/books?id=1GsUAAAAIAAJ&pg=PA43&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj88Onaxav6AhUhgf0HHV5wCccQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 43].</ref>. Апроч таго, тагачасныя дасьледнікі зафіксавалі некалькі традыцыйных украінскіх выразаў пра беларусаў: «''хіба лихо озме литвина, щоб він не [[Дзеканьне|дзекнув]]''»<ref>Даль В. И. Толковый словарь живого русского языка. Ч. 1. — М., 1863. [https://books.google.by/books?id=lt1EAAAAcAAJ&pg=PR47&dq=%22%D1%85%D0%B8%D0%B1%D0%B0+%D0%BB%D0%B8%D1%85%D0%BE+%D0%BE%D0%B7%D0%BC%D0%B5+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%22&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjF3pnyzqv6AhXrxQIHHVfPDEQ4ChDoAXoECAoQAg#v=onepage&q&f=false С. XLVII].</ref> або «''лихо (чорт) литвинка (литвина) нападе, як не дзєкне (коли не цвенькне)''», а таксама «''кортить литвинка (ляцвіну), як не дзєкне (щоб не дзєкнуть)''»<ref>Номис М. Українські приказки, прислів’я і таке інше. — СПб., 1864. [https://books.google.by/books?id=qsZIAAAAcAAJ&pg=PA97&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0,+%D1%89%D0%BE%D0%B1+%D0%B2%D1%96%D0%BD+%D0%BD%D0%B5&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjgnbGJzqv6AhXPSvEDHQocAAQQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0&f=false С. 97].</ref>. Тым часам яшчэ ў 1889 годзе адзначалася, што «''і за [[Заходні Буг|Бугам]], напрыклад у [[Седлецкая губэрня|Седлецкай губэрні]]'' [цяпер [[Польшча]]]'', беларуса іначай не назавуць, як ліцьвінам''»{{Заўвага|{{мова-ru|«и за Бугом, напр. в Седлецкой губ., белорусса иначе не назовут, как литвином»<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 26.]</ref>|скарочана}}}}. Пра тое, што палякі-[[Мазуры|мазуры]] называюць беларусаў ліцьвінамі, сьведчылі ў 1907 годзе<ref name="Czarkowski-1907"/>. Увогуле, традыцыйнае называньне ва ўсходняй частцы Польшчы ліцьвінамі ({{мова-pl|«Lićwini»|скарочана}}) мясцовых беларусаў адзначаецца і да нашага часу<ref>Kowalski M. [https://www.researchgate.net/profile/Mariusz-Kowalski-2/publication/297053787_The_Belarusian_minority_in_the_region_of_Bialystok/links/5eb977bb92851cd50da9d32c/The-Belarusian-minority-in-the-region-of-Bialystok.pdf The Belarusian minority in the region of Białystok] // Geopolitical Studies. Vol. 14, 2006. P. 478.</ref><ref>Проблемы национального сознания польского населения на Беларуси: материалы III международной научной конференции, Гродно, 22—24 октября 2004 года. — Гродно, 2004. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=PyFpAAAAMAAJ&dq=nazywana+jest+przez+s%C4%85siad%C3%B3w+Li%C4%87winami&focus=searchwithinvolume&q=Li%C4%87winami С. 194].</ref>{{Заўвага|Таксама ў ваколіцах [[Беласток]]у яшчэ ў канцы XX ст. казалі пра беларуса: «''Як сыр не закуска, так ліцьвін — не чалавек!''» або «''Ліцьвін — то чортаў сын!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232-233">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 232—233.</ref>)}}. Таксама ліцьвінамі традыцыйна называлі беларусаў [[Латгалія|Латгаліі]] ([[Латвія]])<ref name="Галиопа-2009-45">Галиопа В. А. Этнолокальноконфессиональные группы старожильческого населения современного латгальского приграничья: (Материалы к этноконфессиональной карте российско-латвийского пограничья) // Этноконфессиональная карта Ленинградской области и сопредельных территорий — 2. Третьи Шёгреновские чтения. Сб. статей. — СПб., 2009. С. 45.</ref>. Яшчэ ў 1899 годзе гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Міхневіч|Ўладзімер Міхневіч|ru|Михневич, Владимир Осипович}} засьведчыў, што расейцы ў той час таксама ўсё яшчэ называлі беларусаў ліцьвінамі{{Заўвага|{{мова-ru|«Малоросса он [великоросс, россиянин] называет „хохлом“, белорусса — „литвином“ или „поляком“»|скарочана}}}}<ref>Михневич В. О. Кто и когда выдумал Россию? // Исторический Вестник. Том. 75, 1899. С. 507.</ref>. «Тлумачальны слоўнік жывой вялікарускай мовы» расейскага навукоўца і пісьменьніка [[Уладзімер Даль|Ўладзімера Даля]] падае наступныя расейскія выразы пра беларусаў: «''как не закаивайся литвин, а дзекнет''», «''только мертвый литвин не дзекнет''», «''разве лихо возьмет литвина. чтоб он не дзекнул''»<ref>Даль В. И. Толковый словарь живого великорусского языка. Т. 1. — М., 1863. [https://books.google.by/books?id=YvLDehURme8C&pg=PA386&dq=%D0%B4%D0%B7%D1%91%D0%BA%D0%BD%D0%B5%D1%82%D1%8A+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjY54vx3av6AhXBGewKHbDrAH8Q6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%B4%D0%B7%D0%B5%D0%BA%D0%BD%D0%B5%D1%82%D1%8A%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD&f=false С. 386].</ref>, «''литвин нацокает, что и не разберешь его; поколе жив смолянин не нацокается''»<ref>Даль В. И. Толковый словарь живого великорусского языка. Т. 2. — М., 1865. [https://books.google.by/books?id=sd1EAAAAcAAJ&pg=PA1080&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D1%8F%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D1%8A&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjr3fjA8v77AhUrxgIHHdYNAXA4ChDoAXoECAUQAg#v=onepage&q&f=false С. 1080].</ref>, а таксама прыводзіць назву «''литвины мякинники''» як «''найменьне беларусаў і [[Пскоўская губэрня|псковічаў]]''»<ref>Даль В. И. Толковый словарь живого великорусского языка. Т. 2. — СПб.; М., 1881. [https://books.google.by/books?id=a-8GAAAAQAAJ&pg=PA381&dq=%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ5ri867X6AhWowAIHHUnVCOA4FBDoAXoECAoQAg#v=onepage&q=%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. 381].</ref>. Увогуле, у пагранічных зь Беларусьсю раёнах Расеі назва ліцьвіны існавала да сярэдзіны XX стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва Беларусі|3к}} С. 287.</ref>. Жыхары [[Курск]]ай і [[Арол (горад)|Арлоўскай абласьцей]] [[Расея|Расеі]] называлі беларусаў «ліцьвінамі» ажно да [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-232"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 325.</ref>.

Яшчэ ў 1864 годзе нямецкі этнограф і палкоўнік арміі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] [[Радэрык фон Эркерт]], які не прызнаваў беларусаў асобнай народнасьцю і па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] на заказ расейскіх уладаў дасьледаваў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыя беларусаў]], пакінуў наступнае сьцьверджаньне<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 27.</ref>:
{{Цытата|Мову сваю прасталюдзін называе простай, а самаго сябе [[Русіны (гістарычны этнонім)|Рускім]], часта нават Літоўцам (паводле палітычных паданьняў), ці проста селянінам <…> Польская шляхта, а асабліва каталіцкае духавенства, часта выкарыстоўвае тэрмін „Літоўцы“ датычна тых каталікоў, у якіх роднай мовай засталася руская.
{{арыгінал|ru|Язык свой простолюдин называет простым, а самого себя Русским, часто даже Литовцем (по политически преданиям), или просто крестъянином <…> Польское дворянство, а в особенности католическое духовенство часто употребляет выражение «Литовцы» о тех католиках, у
которых родным языком остался русский.
}}|Эркерт Р. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России. — СПб., 1864. С. 8.}}

Паводле беларускай народнай песьні, добра вядомай з парыскай лекцыі пра [[Белая Русь|Беларусь]] [[Аляксандар Рыпінскі|Аляксандра Рыпінскага]]<ref>Rypiński A. Białoruś. Kilka słów o poezji prostego ludu tej naszej polskiej prowincji i o jego śpiewie, tańcach, etc. — Paryż, 1840. [https://books.google.by/books?id=xy9PAAAAcAAJ&pg=PA42&dq=%22dwa+litwiny%22&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiNkMLn1fH5AhWpxQIHHYIJAp8Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q&f=false S. 42].</ref> (1840 год), апісаньня [[Барысаўскі павет|Барысаўскага павету]] [[Яўстах Тышкевіч|Яўстаха Тышкевіча]]<ref>Tyszkiewicz E. Opisanie powiatu borysowskiego pod względem statystycznym, geognostycznym, historycznym, gospodarczym, przemysłowo-handlowym i lekarskim, z dodaniem wiadomości: o obyczajach, spiewach, przysłowiach i ubiorach ludu, gusłach, zabobonach itd. — Wilno, 1847. S. 384.</ref> (1847 год), [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] і зборніка беларускіх песень [[Пётар Бяссонаў|Пятра Бяссонава]] — «''Кузьма і Дзям’ян два ліцьвіны{{Заўвага|То бок — беларусы<ref>Прыказкі і прымаўкі ў дзвюх кнігах. Кн. 1. — {{Менск (Мн.)}}, 1976. С. 534.</ref>}}, прынесьлі гаршочак [[Бацьвіньне|бацьвіньня]]''»{{Заўвага|Захавалася сьведчаньне, што гэтую песьню або яе варыяцыю (хоць, з усяго відаць, у запісаным на памяць тэксьце аўтар успамінаў недакладна аднавіў усе радкі арыгінальнай песьні) у першай палове XIX ст. сьпявалі, сярод іншага, у асяродзьдзі заможнай шляхты [[Менскі павет|Меншчыны]]: «''Барыс стары, два літвіны, / прынясьлі гаршчок бацьвіны. / А Максім стары за акном / дзержыць міску з талакном. / Юзэф на тое паглядае / і на літвіноў наракае: / Ай, вы дурныя літвіны! / Хрыстос не любіць бацьвіны''»<ref>Skibiński K. Pamietnik aktora (1786—1858). — Warszawa, 1912. [https://books.google.by/books?id=PVc9AAAAYAAJ&pg=PA309&dq=%22dwa+Litwiny%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjrr-iq2vH5AhVuhv0HHXouAHUQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%22dwa%20Litwiny%22&f=false S. 309].</ref>}}, а паводле варыяцыі гэтай жа песьні на [[Пінскі павет|Піншчыне]] — «''два літвіны із [[Дзівін|Дывін]] прынесьлі гаршчык батвін''»<ref>Zienkiewicz R. Piosenki gminne ludu pińskiego. — Kowno, 1851. [https://books.google.by/books?id=4NZbAAAAcAAJ&pg=PA8&dq=%22dwa+Litwiny%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjrr-iq2vH5AhVuhv0HHXouAHUQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=litwiny&f=false S. 8].</ref>. Таксама ў аповесьці 1840 году беларускамоўны селянін называе сябе ліцьвінам («''ja Lićwin''»), адзначаючы, што ён прыехаў зь [[Нясьвіж]]у «''ад нашага князя Радзівіла''»<ref name="Tygodnik Literacki-51-1840"/>.

[[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы [[Марыя Косіч|М. Косіч]] пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў-беларусаў]], 1901 г.]]

У 1901 годзе беларуская фальклярыстка і этнаграфістка [[Марыя Косіч]] выдала працу «Ліцьвіны-беларусы Чарнігаўскай губэрні, іх побыт і песьні», прысьвечаную вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў (беларусаў)]] [[Старадубскі павет|гістарычнай Старадубшчыны]], улучанай расейскімі ўладамі ў склад [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]]. Яшчэ [[Сураж (Расея)|сураскі]] шляхціч Рыгор Есімонтаўскі ў сваёй кнізе «Апісаньне Сураскага павету Чарнігаўскай губэрні» (1846 год) адзначаў, што «''усё насельніцтва Сураскага павету… носіць народную назву ліцьвінаў''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…все народонаселение Суражского уезда, носящее народное название Литвинов»|скарочана}}}}<ref>Есимонтовский Г. Н. Описание Суражского уезда, Черниговской губернии, составленное Есимонтовским. — СПб., 1846. С. 55.</ref>. Тым часам, паводле сьведчаньня супрацоўніка Этнаграфічнага аддзелу Расейскага імпэратарскага музэю Данілы Сьвяцкага (1909 год), жыхары [[Трубчэўск]]ага павету называлі сябе «літвой»<ref>Святский Д. О. [http://diderix.petergen.com/lub-kost.htm Крестьянские костюмы в области соприкосновения Орловской, Курской и Черниговской губерний (Севский уезд Орловской губернии)] // Живая Старина. Кн. 73—74. — СПб., 1910. [https://books.google.by/books?id=qXQA7w3AuPwC&pg=PA14&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj08JGworf6AhUNsaQKHcaoAco4KBDoAXoECAYQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E&f=false С. 14].</ref>. А мовазнаўца [[Антон Палявы]] засьведчыў наступную інфармацыю пра жыхароў [[Навазыбкаў]]скага павету<ref>[[Янка Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі. — New Jersey, 1978. С. 36.</ref><ref>Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. Т. 1. — {{Менск (Мінск)}}: «Беларуская навука», 2008. С. 84.</ref>:
{{Цытата|«Калі б вы папыталіся ў селака Навазыбкаўскага павету, прыкладам, гэтак: „Хто вы такія? да якое нацыі належыце?“ — то пачулі б такі адказ: „Хто мы?! Мы руськія“ ''[г.зн. праваслаўныя — заўвага [[Ян Станкевіч|Янкі Станкевіча]]]''. Калі вы далей папытаецеся: „Якія „руськія“? — Велікарусы, ці што?“ дык узноў пачуеце адказ: „Ды не, якія мы там Велікарусы? Не, мы не Маскалі“. „Ды хто ж вы тады, Украінцы?“ „Не, і не Ўкраінцы!“ „Ды хто ж, наапошку: не Маскалі, не Ўкраінцы, а хто ж?“ І вось… скажуць вам: „Мы Літва, Ліцьвіны“»}}

Антон Палявы паведамляў у сваіх чытаньнях для маскоўскай дыялекталягічнай камісіі ў 1925 годзе (пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў]] Навазыбкаўскага павету): «''Гэтыя песьні яшчэ больш пераконваюць у тым, што мова навазыбкаўскіх ліцьвінаў ёсьць [[беларуская мова|мовай беларускай]], а гэткім спосабам, і самі ліцьвіны — таксама ёсьць [[беларус]]амі''»<ref>Полевой А. О языке населения Новозыбковского уезда Гомельской губернии. — Менск, 1926. С. 38.</ref><ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Язык і языкаведа. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2007. С. 854.</ref>.

[[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''[[Менск|Менск Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]]

Народжаны ў [[Смаленск]]у географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Сяргей Меч||ru|Меч, Сергей Павлович}} адзначаў (у тым ліку на падставе ўласнай вандроўкі ў 1894 годзе), што ў басэйне [[Нёман]]у беларусы называюць сябе ліцьвінамі, тым часам [[Летувісы|летувісаў]] «''больш за ўсё ў Ковенскай і Віленскай губэрнях, дзе яны вядомыя пад імём жмудзінаў''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…белорусы (которые зовут себя… литвинами) <…> всего больше литовцев в Ковенской и Виленской губерниях, где они известны под именем жмудин»|скарочана}}}}<ref>Меч С. Россия. Географический сборник для чтения в семье и школе. Изд. 11. — Москва, 1910. [https://books.google.by/books?id=k4I6AQAAMAAJ&pg=PA97&dq=%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D1%83%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjfg6jN3bf6AhXI4KQKHZadBoA4ChDoAXoECAoQAg#v=onepage&q=%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D1%83%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. 97].</ref>. Паводле апублікаванай у 1902 годзе працы этнографа [[Павал Шэйн|Паўла Шэйна]], беларускамоўныя сяляне [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''…не называюць сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя лічаць сябе ліцьвінамі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Крестьяне нашей губернии не называют себя ни русскими, ни белоруссами. Некоторые считают себя литвинами. Но если сказать „Лицвин, Божы сын“, то вы получите в ответ: „Ты сам лицвин!“, а если кто скажет: „Лицвин — чортоў сын“, то он получит в ответ: „Хоць чортоў, а не твой“»|скарочана}}}}<ref name="Sejn-1902-21"/>. Шырокае бытаваньне саманазвы «ліцьвіны» ў [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкім павеце]] [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] і [[Слонімскі павет (Гарадзенская губэрня)|Слонімскім павеце]] Гарадзенскай губэрні засьведчыў фальклярыст і этнограф [[Міхал Федароўскі]], які зьбіраў этнаграфічную беларушчыну ў 1877—1904 гадох: «''у Слонімскім павеце называе люд [беларускі]: сябе — ліцьвінамі, жмудзінаў — гіргатунамі''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Przezwiska plemienne: 1. Litwin. — L. [powiat Lidzki]. Lidzianin; 2. Litwin (Lytwyn). — P. [powiat Prużański]. Litwinami zowią Prużańczycy swych sąsiadów zapuszczańskich t.j. z Wołkowyskiego; 3. Litwin. — Sł. [powiat Słonimski]. W Słonimskiem nazywa lud: siebie — Litwinami, Żmudzinów — Girgatunami, sąsiadów od Pińska i Prużany — Poleszukami; od Stołpca i Mińska — Rusinami i ziemię tych ostatnich — Rusią, a swoją zaś — Litwą; 4. Litwinnik. — P. [powiat Prużański]. Białorusin od Świsłoczy i Wołkowyska. Przezwisko nadawane przez Poleszuków swym sąsiadom z nad Niemna»|скарочана}}}}<ref>Federowski M. Lud białoruski na Rusi Litewskiej. T. 4. — Warszawa, 1935. S. 453.</ref>. Пра тое, што «''тутэйшыя''» да нядаўняга часу называлі сябе ліцьвінамі і што былі спробы ўтрымаць пры сабе гэтую назву з адрознасьцю ад «''ковенскіх летувісаў''» сьведчыла ў 1933 годзе выданьне [[Наваградзкае ваяводзтва (1921—1939)|Наваградзкага ваяводзтва]] міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]]{{Заўвага|{{мова-pl|Sytuacja «tutejszych», którzy jeszcze do niedawna nazywali siebie «Litwinami» jest obecnie dość kłopotliwa. Próby utrzymania przy sobie tej nazwy i odróżnianie się od «Letuwisów» kowieńskich, nie powiodły się<ref>Kurier Nowogrodzki. Nr. 284, 17.10.1933. S. 2.</ref>|скарочана}}}}. Тым часам этнограф і фальклярыст [[Аляксандар Сержпутоўскі]] засьведчыў бытаваньне саманазвы «ліцьвіны» ў [[Слуцкі павет (Менская губэрня)|Слуцкім]] і [[Мазырскі павет (Менская губэрня)|Мазырскім]] паветах [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]{{Заўвага|{{мова-ru|«Мало известные нам племена, жившие по берегам Припяти и ее левых притоков составили в исторические времена большой народ, который теперь принято называть белорусами. Сами себе они дают другие названия: живующих в малолесных полевых местах называют палевиками или лицьвинами, а занимающих полесскую часть Беларуси — палешуками»|скарочана}}}}<ref name="Sierzputouski-1910"/>. Апроч таго, ліцьвінамі вызначала сябе беларускамоўнае насельніцтва на поўдні [[Рэчыцкі павет|гістарычнай Рэчыччыны]] ([[Харобічы]] і ваколіцы){{Заўвага|{{мова-uk|…селяне инших українських сіл називають хороборців і селян инших поблизьких тієї самої говірки, що Хоробричі, містин — «литвинами» <…> Із слів Мотрі Лаврененкової, одного з моїх об'єктів для досліду хороборської говірки, хороборці, як і житці више названих сіл, по однієї з Хоробричами говірки, — литвини. Хороборці литвинами називають житців Гомельської та Могилівської губерні.|скарочана}}}}<ref>Курило, О. Фонетичні та деяки морфологічні особливости говірки села Хоробричів, давніше Городнянського повіту, тепер Сновськоі округи на Чернігівщині. — К., 1924. С. 4—5.</ref><ref>[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — {{Менск (Мн.)}}, 1995. С. 78.</ref>. У 1924 годзе адзін з пачынальнікаў [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|Беларускага нацыянальнага адраджэньня]] [[Вацлаў Ластоўскі]] зазначаў, што беларусы працягвалі называць сябе ліцьвінамі «''ў [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўшчыне]], ва ўсходняй [[Магілёўская губэрня|Магілёўшчыне]] і [[Смаленская губэрня|Смаленшчыне]]''»<ref>[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — {{Менск (Мн.)}}, 1995. С. 72.</ref>.

Увогуле, шырокае бытаваньне сярод беларусаў саманазвы «ліцьвіны» ў пачатку XX ст. прызнавалі асобныя дзеячы [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскага нацыянальнага руху]]. Ксёндз {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Жылінскі||lt|Jonas Žilius-Jonila}} ў летувіскай газэце {{Артыкул у іншым разьдзеле|Viltis||be|Viltis}} (№ 29, 1909 год)<ref>Litwa. Nr. 8 (14), 1909. S. 117.</ref> сьведчыў: «''Ёсьць шмат беларусаў, якія проста называюць сябе ліцьвінамі і хочуць імі быць, гэтак жа, як ліцьвіны, што гавораць па-польску. Добра было б, калі б і яны мелі сваё выданьне ў беларускай мове''»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. № I (XXII), 2008. С. 2.</ref>. Тым часам летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мечыслаў Давойна-Сільвястровіч||pl|Mieczysław Dowojna-Sylwestrowicz}} у польскамоўным выданьні «Litwa» (№ 11/12, 1911 год) зазначаў: «''беларусы, назва якіх належыць на больш новых, маюць права на назву ліцьвінаў [літоўцаў]… іх суседзі і яны самі сябе называюць ліцьвінамі, пісаны ў іх мове статут называецца літоўскім, храністы і старыя дакумэнты называюць іх мову літоўскай''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Białorusini, których nazwa należy do nowszych, mają prawo do nazwy litwinów, gdyż, skutkiem jednej przeszłości z litwinami, mają jedną historję, sąsiedzi ich i oni sami siebie nazywają litwinami, statut pisany w ich języku nazywałsię litewskim, kronikarze i stare dokumenta język ich nazywają litewskim»|скарочана}}}}<ref>N. Downar [Dowojna-Sylwestrowicz M.]. Białorusini — litwini — polacy // Litwa. Nr. 11/12, 1911. S. 174.</ref>.

Ужываньне беларускай саманазвы «ліцьвіны» ў пачатку XX ст. засьведчыў клясык беларускай літаратуры [[Якуб Колас|Якуб Колас (Канстантын Міцкевіч)]] у сваёй аўтабіяграфічнай трылёгіі «[[На ростанях]]»{{Заўвага|Якуб Колас стаў правобразам маладога настаўніка Лабановіча}}<ref>Кузняцоў С. [https://nashaniva.com/?c=ar&i=126017 Лёс сям’і пана падлоўчага: Ядвіся з трылогіі «На ростанях»: што з ёй стала], [[Наша Ніва]], 12 красавіка 2014 г.</ref>: «''Пан падлоўчы быў родам дзесь з Гарадзеншчыны і паходзіў, як ён казаў сам, з старога дваранскага роду. Тутэйшае жыхарства лічыла яго палякам, сам жа пан падлоўчы з гэтым не згаджаўся. „Я — ліцьвін“, — зь нейкаю гордасьцю зазначаў пан падлоўчы і сваю належнасьць да ліцьвінаў даводзіў, паміж іншым, і тым, што яго прозьвішча — Баранкевіч — мела канчатак на „іч“, тады як чыста польскія прозьвішчы канчаюцца на „скі“: Жулаўскі, Дамброўскі, Галонскі. Даведаўшыся, што прозьвішча новага настаўніка Лабановіч, падлоўчы пры спатканьні зь ім прыметна выказаў адзнакі здавальненьня, як гэта бывае тады, калі нам на чужыне прыходзіцца спаткацца зь земляком. — То і пан — ліцьвін! — весела сказаў ён маладому настаўніку і пастукаў яго па плячы. <…> Гаварыў падлоўчы Баранкевіч найбольш добраю беларускаю моваю»<ref name="Kolas-1955"/><ref name="Jermalovic-2000-37"/>.

Паводле ўспамінаў беларускага грамадзкага дзеяча, пэдагога і актывіста [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспары]] ў [[ЗША]] [[Яўхім Кіпель|Яўхіма Кіпеля]] (1896—1969), назва ліцьвіны захоўвалася ў ваколіцах [[Бабруйск]]у ([[Рэчыцкі павет|гістарычная Рэчыччына]]): «''У Бабруйшчыне, і там, дзе я рос, тады яшчэ быў папулярны назоў „Літва“, а мы былі „ліцьвіны“. Было й німала тых, хто памятаў, што й край называўся „Літвой“. Было яшчэ таксама шмат сьветкаў паўстаньня 1863—1864 гадоў. Мой дзед па бацьку быў у паўстаньні, ды ў Машнічах, Слаўкавічах, Байлюкох і іншых суседніх вёсках і сёлах яшчэ былі жывымі сьветкі ды ўдзельнікі паўстаньня. „Мы — Літва“, — казаў мне заўсёды мой дзед. Ды й іншыя дзяды нам, дзецям, заўсёды казалі, што тут заўсёды была Літва. <…> Памяць пра Літву перахоўвалі ня толькі нашыя дзяды ды паны, як Быкоўскі, але й маладзейшыя людзі, і гэтыя ўспаміны перадавалі нам''»<ref name="Kipiel-1995"/>. Паводле ўспамінаў беларускага паэта [[Алесь Змагар|Аляксандра Яцэвіча (Алеся Змагара)]], удзельніка [[Слуцкі збройны чын|Слуцкага збройнага чыну]] і кіраўніка эмігранцкай арганізацыі «Беларускі вызвольны рух», назва ліцьвіны таксама бытавала на [[Слуцкае княства|гістарычнай Случчыне]]: «''Што датычыцца майго дзеда па мацеры, то… ён быў таленавіты красамоўца — баечнік. Апавядаў ён вельмі цікавыя байкі, часта пераплятаючы з гістарычнымі слаўнымі падзеямі Вялікага Княства Літоўскага. „Ведайце, дзеткі, — казаў ён, — што мы ня рускія. Мы й не беларусы. Мы — ліцьвіны. Наша слаўнае калісь магутнае Вялікае Княства Літоўскае заваявалі маскалі, назвалі сябе рускімі, а нам далі назоў „беларусы“ дзеля падабенства з рускімі. Не забудзьце гэтага, як вырасьцеце. Любеце волю“''»<ref name="Jacevic-1999"/>. Тым часам народжаны на [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыне]] беларускі рэлігійны дзяяч [[Францішак Чарняўскі]] пісаў у сваім лісьце да іншага ўдзельніка беларускага хрысьціянскага руху [[Пётар Татарыновіч|Пятра Татарыновіча]], народжанага на Случчыне: «''Да мяне прыходзіла „[[Наша Ніва]]“. Калі я быў у гарадзкім вучылішчы, адзін зь сяброў мяне запытаў: „Кім мы ёсьць: адны нас залічаюць да палякаў, другія да рускіх?“. Мой адказ, што мы не адно, ані другое. Ведаем з гісторыі, што наш назоў ліцьвіны, але нашы адраджэнцы ідуць да адражэньня пад назовам Беларусь. Незадоўга пасьля таго і школьная ўлада ведала за каго я сябе ўважаю. А калі пайшоў да інспэктара, каб атрымаць пасьведчаньне, якое было патрэбным пры ўступленьні ў сэмінарыю, той радзіў мне беларускасьцяй не займацца, бо гэта цемната і мова брыдкая… Я адважыўся сказаць; „Праўда, народ наш цёмны, але не са сваёй віны, а што датычыць мовы, то мне здаеца, што яна ёсьць харашэйшай і ад рускай і ад польскай“''»<ref name="Traciak-2012-202"/>.

== Літоўская мова ==

=== Першы запіс ===
[[Файл:Kiejstut. Кейстут (1841).jpg|значак|Вялікі князь [[Кейстут]]]]

У 1351 годзе князь [[Кейстут]] (брат вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а) рушыў у [[Вугоршчына|Вугоршчыну]] ў выправу з вайсковымі аддзеламі з [[Трокі|Трокаў]], [[Горадня|Горадні]], [[Дарагічын]]а і [[Берасьце|Берасьця]]. У час сустрэчы вугорскі кароль [[Людвік I Вялікі|Людвік (Лаёш) Вялікі]] і князь Кейстут учынілі мір, і на знак замірэньня Кейстут загадаў зарэзаць [[карова|быка]] і па забіцьці павярнуўся да свайго войска і пракрычаў «''па-літоўску''» (паводле вугорскай кронікі, ''lithwanice''): «''Рагаціна — розьні нашы. Госпад на ны!''» ([[Стараславянская мова|па-стараславянску]] «на ны» азначае «на нас»{{Заўвага|Як зазначае [[Аляксандар Брукнэр]], {{мова-pl|«Dla dzisiejszych Litwomanów bardzo bolesna przy tym uwaga, bo ów Kiejstut, naswybitniejszy Litwy pogańskiej przedstawiciel, nie po litewsku, lecz, o zgrozo, po białorusku rotę przysięgi wraz z swymi odprawia»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. [http://slowianie.3bird.pl/download/materialy/slowianie-materialy-aleksander-bruckner-mitologia-slowianska-i-polska.pdf Mitologia słowiańska i polska]. — Warszawa, 1980.</ref>), у запісе кронікі — «''rogachina roznenachy gospanany''», што перамовілі яго ліцьвіны (''Lithwani''). З тым, што гэтая прамова ёсьць узорам славянскай мовы, пагаджаецца большасьць дасьледнікаў: [[Аляксандар Мяжынскі]], [[Аляксандар Брукнэр]], [[Стывэн Крыстафэр Роўэл]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андраш Золтан||be|Андраш Золтан}} ды іншыя<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 86.</ref>.

=== Славянская літоўская мова ===
{{Асноўны артыкул|Старабеларуская мова|Беларуская мова}}
[[Файл:Žygimont Kiejstutavič, Pahonia. Жыгімонт Кейстутавіч, Пагоня (1411, 1930).jpg|значак|Пячаць [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] з [[Пагоня]]й, 1411 г.]]

За часамі Вялікага Княства Літоўскага [[Беларуская мова|беларускую мову]] азначалі літоўскай (мовай літоўскага народу) вялікі князь [[Ягайла]] ў агульназемскім прывілеі для Літвы 1387 году, першы віленскі біскуп (1388—1398) [[Андрэй Васіла]] ў сваім тэстамэнце ды іншыя ліцьвіны, а таксама замежнікі (напрыклад, чэскі тэоляг [[Геранім Праскі]], які ў канцы XIV ст. быў місіянэрам у Літве, пісаў, што ў гэтай дзяржаве «''мова народу ёсьць славянскай''», а паводле назвы дзяржавы яе называюць «''літоўскай''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>). Беларуская мова, якая ў Вялікім Княстве Літоўскім называлася літоўскай, была мовай літоўскага народу і афіцыйнай мовай гаспадарства, на ёй складаліся ўрадавыя лісты і судовыя выракі, вялося дыпляматычнае ліставаньне з замежнымі краямі{{Заўвага|Ужо 28 сьнежня 1264 году на беларускай мове склалі дамову паміж князем [[Гердзень|Гердзенем]] (стрыечным братам вялікага князя [[Міндоўг]]а) і [[Лівонскі ордэн|Інфлянцкім ордэнам]]<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 61.</ref>}}.

[[Файл:Vitaŭt Vialiki, Kalumny. Вітаўт Вялікі, Калюмны (1555).jpg|значак|[[Вітаўт|Вітаўт Вялікі]] з гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]]]

Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на вялікую колькасьць беларускіх тлумачальных тэрмінаў у граматах літоўскіх князёў і баяраў, складзеных у XIV—XV стагодзьдзях на [[Лацінская мова|лацінскай мове]]. Такое ўжываньне выняткова славянскіх тлумачальных тэрмінаў ня толькі ў дакумэнтах, пісаных у дзяржаўнай канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага, але і аформленых па-за канцылярыяй звычайнымі ліцьвінамі, ёсьць беспасярэднім сьведчаньнем, што тыя карысталіся ўласнымі, а не чужымі моўнымі выразамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 39—46.</ref>. Пагатоў у многіх выпадках беларускія словы падаваліся з азначэньнем «народны» («гутарковы»), а самі такія дакумэнты нярэдка складаліся ў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх мясцовасьцях]], прылеглых да сучаснага беларуска-летувіскага этнічнага памежжа. У 1358 годзе дзеля вызначэньня дакладнай мяжы паміж Вялікім Княствам Літоўскім і [[Мазавецкае княства|Мазоўшам]] у [[Горадня|Горадні]] склікалі адмысловы сойм зь літоўскіх і мазоўскіх князёў і баяраў. У [[Лацінская мова|лацінскім]] акце разьмежаваньня, выдадзеным у Горадні 13 жніўня 1358 годзе князямі [[Кейстут]]ам, [[Патрыкей Давыдавіч|Патрыкеем]] і [[Войшвілт]]ам і баярамі Айкшам, Алізарам і Васком Кірдзеевічамі, ужылі трансьлітараваныя ў лаціну «''гутарковыя''» назвы памежных пунктаў «''Каменны брод''» (''in vulgari a Kamyoni brod'') і «''вусьце вялікай стругі''» (''uscze welikey strugi'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 62.</ref>. У лацінскай дароўнай грамаце [[Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў (Ашмяны)|касьцёлу]] ў [[Ашмяны|Ашмянах]] ваяводы віленскага [[Войцех Манівід|Альбэрта Манівіда]] ад 1407 году ўжываецца «''народны''» выраз «''паўустаўнае''» (''vulgariter dictam pol ustavy'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 175.</ref>. Князь [[Жыгімонт Кейстутавіч]] у сваёй лацінскай грамаце ад 1411 году згадваў гутарковую (''vulgariter dicitur'') меру «''пуд воску''» (''pud vosku'')<ref name="Urban-2001-11">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 11.</ref>. А ў дароўнай грамаце ад 1434 году, якой Жыгімонт Кейстутавіч ужо будучы вялікім князем запісаў [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] наданьні ў [[Меднікі|Медніцкай]], [[Дубінкі|Дубінскай]], [[Лынгмяны|Лынгмянскай]] і [[Немянчын]]скай валасьцях, згадваліся загароджы на рацэ, якія па-народнаму называліся «''язы''»{{Заўвага|Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], «''Ез — 'перагародка, якую ставяць рыбакі на рацэ з праходам, у якім расстаўляюць нерат' <...> (гл. таксама яз)''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 184.</ref>, таксама шэраг прыкладаў ужываньня гэтага слова ў форме «яз» падае [[Гістарычны слоўнік беларускай мовы]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|37к}} С. 300.</ref>}} (''vulgariter jazi''). У лісьце да імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ад 1420 году вялікі князь [[Вітаўт]] ужыў выраз «''ловы, у народнай мове менаваныя „гайны“''»{{Заўвага|[[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]] падае: «''Гайно — 'бярлога, логава'''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 18.</ref>}} (''indagines, alias in vulgari hayn'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 208.</ref>. У 1423 годзе ён зацьвердзіў дароўную грамату віленскага ваяводы Альбэрта Манівіда капліцы пры Віленскай катэдры, дзе загадвалася тром «''сем’ям''» (''familiae vulgariter siemie'') Цярэнцевічаў (''Terentiewiczy'') даваць «''лукно пяціпяднае''» (''lukno petypedne'') мёду, а братам Львовічам (''Lwowiczy'') і Небутовічам (''Nebutowiczy'') — «''лукно шасьціпяднае''» (''vulgariter lukno szescipedne'') мёду на карысьць той капліцы<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У дароўнай грамаце віленскага мяшчаніна Мацея Волаха і яго жонкі Дароты [[Віленскі кляштар францішканаў|Віленскаму кляштару францішканаў]] ад 1422 году лацінскі выраз «''situm circa fluvium Niemesz''» («''разьмешчаны ля ракі [[Нявежа (Летува)|Нямежы]]''») патлумачылі гутарковым выразам «''на Нямежы''» (''in vulgari comuniter dicendo na Nemeszi'')<ref name="Dajlida-2019-176">{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 176.</ref>. У 1434 годзе ў дароўнай грамаце, якой [[Андрэй Саковіч (ваявода)|Андрэй Саковіч]], дзедзіч [[Немянчын]]а, надаваў Віленскай катэдры дзесяціну з свайго двара ў [[Сьвянцяны|Сьвянцянах]], згадваліся мясцовыя жыхары Войтка, два Мікіты, Кузьма Сямашыч (''Cusma Semaszicz''), Кастусь Пуршка (''Costhus alius Purschka'') ды іншыя. Некаторыя зь іх былі ўдзельнікамі суполак [[Бортніцтва|бортнікаў]], якія па-народнаму называліся «''сябрылы''» (''alias sabrili''); супольнік такой сябрылы называўся «''сябрыч''» (''alias sabricz'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1436 году, якой [[Конрад Кучук]] (''Cunradus alias Kuczuc''), дзедзіч [[Жырмуны|Жырмуноў]], чыніў наданьне Віленскаму касьцёлу францішканаў, згадвалася мера мёду, якая па-народнаму называлася «''шацец''» (''vulgariter dictam szathec'')<ref name="Dajlida-2019-176"/>. У грамаце 1437 году [[Станіслаў Даўгайла]], харужы віленскі, надаваў Віленскай катэдры сваю зямлю Навіны (''Nowiny'') на дзесяць «''бочак''» (''ad decem tunnas alias beczki'')<ref name="Dajlida-2019-177">{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 177.</ref>. У 1451 годзе кашталян віленскі [[Сямён Гедыгольдавіч]] заснаваў [[Касьцёл Адведзінаў Найсьвяцейшай Панны Марыі (Вішнеў)|касьцёл]] у сваёй вотчыне [[Вішнеў (Менская вобласьць)|Вішневе]] і надаў яму зямлю «''з пашняй''» (''cum agro alias z pasznia'') і лугі, па-народнаму менаваныя «''сенажаці''» (''prata alias sianozaczy''). У 1452 годзе Магдалена, удава старосты [[Ліда|лідзкага]] Ягінта, надала Віленскаму кляштару францішканаў «''пашню''» (''agrum alias pasznia'') зь людзьмі ў [[Тракелі (Вярэнаўскі раён)|Тракелях]]. У 1459 годзе пан [[Андрэй Даўгердавіч]] надаў [[Касьцёл Сьвятога Апостала Андрэя (Лынтупы)|касьцёлу]] ў [[Лынтупы|Лынтупах]] людзей, якія мусілі даваць «''бязьмен''» мёду (''bezmien mellis'') або «''пуд''» мёду (''pud mellis''), а таксама пэўную меру «''грачыхі''» (''hreczychy'')<ref name="Dajlida-2019-177"/>.

Ліцьвіны часта падавалі ў дакумэнтах свае славянскія народныя формы [[Імёны ліцьвінаў|імёнаў]] або прозьвішчы на -віч: ''nos dominus Basilius alias [[Васіль Саковіч (літоўскі баярын)|Waschko Sakowycz]]'' (1444 год)<ref>{{Літаратура/Дыпляматычны кодэкс Віленскай катэдры і дыяцэзіі|1-1к}} S. 203.</ref>, ''Petrus alias [[Пётар Дабрагост Нарбутавіч|Dobrogost Narbutowicz]]''<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 148.</ref> (1471 год)<ref>{{Літаратура/Дыпляматычны кодэкс Віленскай катэдры і дыяцэзіі|1-2к}} S. 320.</ref>, ''Petrus alias [[Пётар Гедыгольдавіч|Szenko Gyedygoldowicz]]'' (1485 год)<ref>[http://starbel.by/dok/d170.htm Грамота вдовы виленского каштеляна Петра (Сенька) Гедигольдовича Милохны на двор Мир (1485)], Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae</ref> ды іншыя<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 15, 60—61, 189, 205—206.</ref>.

[[Файл:Ліст вялікага князя Вітаўта з подпісам “Сам” (1399).jpg|значак|Ліст вялікага князя Вітаўта рыскаму бурмістру на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]] з подпісам «''Сам''», 1399 г.]]

Яшчэ ў XIII ст. прускі храніст Хрысьціян пісаў: «''Калісьці [[Вэнэды]]я, цяпер Літванія, адсюль назва Вэнэдзкай затокі''» і такім спосабам лічыў пачатковую Літву [[Славянскія мовы|славянскай]] краінай<ref>[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Літва і ліцьвіны — адкуль і хто? (пасляслоўе) // {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы|к}} С. 23.</ref>. У 1440-х гадох славянскай назваў літоўскую мову пісьменьнік і гуманіст, будучы [[папа|рымскі папа]] [[Піюс II (папа рымскі)|Энэа Сыльвіё Пікаляміні]]: «''Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская''»{{Заўвага|{{мова-la|«Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orlentem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est''»|скарочана}}<ref>Pii II Pontificis Maximi Historia Rerum ubique Gestarum cum Locorum descriptione. — Parrhisiis, 1509. P. 109v—110.</ref>}}<ref name="Urban-2001-113">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 113.</ref><ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265—266.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Невядомы сучасьнік [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] ў трактаце пра Памор’е (1464 год) пісаў, што «''мову памаранаў аднолькава могуць разумець палякі, русіны, ліцьвіны і прусы{{Заўвага|Пад прусамі тут, напэўна, разумелася польскае насельніцтва, якое тады жыло ў нізоўі [[Вісла|Віслы]] на яе правым узьбярэжжы<ref name="Urban-2001-15">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 15.</ref>}}''»<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што хоць сам Длугаш адзначыўся супярэчлівымі сьцьверджаньнямі пра мову ліцьвінаў, якіх залічваў да славянізаваных балтаў гэтак званага «[[Італійцы|італійскага]] паходжаньня»<ref name="Urban-2001-76">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 76.</ref>, аднак апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і [[жамойты|жамойтаў]] храніст засьведчыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў{{Заўвага|Таксама у 11-й кнізе сваіх хронікаў Ян Длугаш згадаў першага каталіцкага біскупа для Жамойці [[Мацей зь Вільні|Мацея]]: «''з паходжаньня Немец, які, аднак, нарадзіўся ў Вільні. Ён добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую''», чым прызнаў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22.</ref>}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22, 103.</ref>. Тым часам вялікі князь [[Гедзімін]] запрашаў з Захаду ў Вялікае Княства Літоўскае дзеля хрышчэньня ліцьвінаў манахаў-прапаведнікаў, якія валодалі «польскай» і «рускай» мовамі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58, 102.</ref>.

У грамаце вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] да біскупа віленскага [[Войцех Табар|Войцеха Табара]] ад 1503 году пан [[Іван Сапега]], які працаваў у славянскім сакратарыяце Вялікага Княства Літоўскага і фактычна азначаўся ў дзьвюх папскіх булах ад 1501 году як «''сакратар рускай мовы''» («''secretarius Ruthenicus''», «''in cancellaria Ruthenica secretarium et capitaneum''»), характарызаваўся як «''secretario nostro Litvano''» («''secretarius noster Litvanus''»), што варта разумець як «''сакратар літоўскай мовы''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 114.</ref>. Паводле гісторыка Паўла Урбана, гэта ёсьць адным зь сьведчаньняў працэсу сьціраньня этнічнай мяжы паміж ліцьвінамі і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]] ў XV—XVI стагодзьдзях<ref name="Urban-2001-85">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 85.</ref>. Увогуле, атаясамліваньне Літвы і Русі адзначаў яшчэ польска-прускі гісторык і этнограф XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мацей Прэторыюс||pl|Mateusz Pretoriusz}}, тлумачэньне якому бачыў у агульным паходжаньнем рускіх і літоўскіх княскіх дынастыяў — «''з Прусаў''»<ref>Naruszewicz A. Historya narodu polskiego. T. 1, cz. 1. — Warszawa, 1824. [https://polona.pl/item/historya-narodu-polskiego-t-1-cz-1,OTYyMDI0Njg/265/#info:metadata S. 206].</ref>. Ён жа сьцьвярджаў паходжаньне назвы літвы ад [[Люцічы|люцічаў]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 292.</ref>, а таксама сьведчыў, што «''літоўская мова ёсьць настолькі пашыранай у Русі, што літоўскую мову называюць рускай і рускую — літоўскай''»{{Заўвага|{{мова-de|«Die Littauische Sprache ist in Reussen so gemein gewesen, dass man Littauisch Reussisch genannt und Reussisch Littauisch»|скарочана}}}}<ref>Vater J. S. Die Sprache der alten Preussen. — Braunschweig, 1821. [https://books.google.by/books?id=LoICAAAAQAAJ&pg=PR12-IA6&dq=Die+Littauische+und+jetzige+Nadravische&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiX_eWNjp31AhWX87sIHWgzCo4Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Die%20Littauische%20und%20jetzige%20Nadravische&f=false S. VI].</ref>, на што зьвяртае ўвагу [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 278.</ref>. Паводле гісторыка [[Андрэй Катлярчук|Андрэя Катлярчука]], азначэньне старой беларускай літаратурнай мовы як «рускай» (паралельна зь яе азначэньнем «літоўскай» — як гутарковай мовы ліцьвінаў) тлумачыцца тым, што яна ўжывала на пісьме [[Кірыліца|кірылічныя «рускія» літары]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 147.</ref>.

Вялікі князь [[Жыгімонт Стары]] ў сваёй лацінамоўнай грамаце [[Дарагічын (Падляскае ваяводзтва)|Дарагічынскай]] зямлі ([[Вільня]], 1516 год) адзначаў, што ў «''народнай літоўскай мове''» ({{мова-la|vulgo Lituanico|скарочана}}) судовыя выканаўцы называюцца [[Дзецкі|«дзецкія»]] (''Dzieczkie'')<ref>Januszowski J. Statuta, prawa y constitucie. — Kraków, 1600. [https://books.google.by/books?id=AwpqPXb2wE8C&pg=PA834&lpg=PA834&dq=%22vulgo+lituanico%22&source=bl&ots=Pj8onEbDfy&sig=ACfU3U3c61-MJ5YxF1VMaHXJ7Wjj75Uwhw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi78qfTgoX2AhVSQfEDHZMyBsgQ6AF6BAgEEAM#v=onepage&q=lituanico&f=false S. 834].</ref><ref>Statut litewski. Zbior praw Litewskich od roku 1389 do roku 1529. — Poznań, 1841. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=nkhYAAAAcAAJ&q=lithuanico#v=snippet&q=lithuanico&f=false S. 119].</ref>. Вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] ва [[Дамова|ўмове]] 1545 году з прускім герцагам [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхтам Гогенцолернам]], пляменьнікам свайго бацькі Жыгімонта Старога, назваў беларускую мову «роднай», «нашай»: {{мова-la|vsque ut lingua Teutonica vocant Rogort, nostra vero vulgari Raigrod|скарочана}}<ref>Книга посольская Метрики Великого Княжества Литовского, содержащая в себе дипломатические сношения Литвы в государствование Короля Сигизмунда Августа (с 1545 по 1572 год). — Москва, 1843. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=ZmVcAAAAcAAJ&q=nostra+vero+vulgari+Raigrod#v=snippet&q=nostra%20vero%20vulgari%20Raigrod&f=false С. 7].</ref>. Тым часам Альбрэхт Прускі ва ўласным выкладзе той умовы азначыў гэтую мову літоўскай: «''Lithuanica vero volgari Raigrod''»<ref>Книга посольская Метрики Великого Княжества Литовского, содержащая в себе дипломатические сношения Литвы в государствование Короля Сигизмунда Августа (с 1545 по 1572 год). — Москва, 1843. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=ZmVcAAAAcAAJ&q=Lithuanica#v=snippet&q=Lithuanica&f=false С. 12].</ref>. Літоўскія паны-камісары (Вацлаў, біскуп жамойцкі; [[Рыгор Рыгоравіч Осьцік|Рыгор Осьцік]], кашталян віленскі; [[Аляксандар Хадкевіч (ваявода наваградзкі)|Аляксандар Хадкевіч]], ваявода наваградзкі; Ян Даманоўскі, пробст Віленскі; Мікалай Нарбут, капітан мазырскі) зьвярнулі ўвагу на неадпаведнасьць некаторых месцаў у лісьце прускага герцага да ліста вялікага князя, але абмінулі як нейкую неадпаведнасьць сьцьверджаньне, што «[[Райгорад|Райгрод]]» ёсьць назвай «''у народнай літоўскай мове''»<ref>Книга посольская Метрики Великого Княжества Литовского, содержащая в себе дипломатические сношения Литвы в государствование Короля Сигизмунда Августа (с 1545 по 1572 год). — Москва, 1843. С. 11—12.</ref>. У лістох [[Салямон Рысінскі|Салямона Рысінскага]] захаваліся ўпаміны пра эпіграму ў гонар Радзівілаў на «''народнай мове''» аўтарства [[Андрэй Рымша|Андрэя Рымшы]]<ref>Гісторыя беларускай літаратуры XI—XIX стагоддзяў у двух тамах. Т. 1. — {{Менск (Мінск)}}, 2006. С. 480.</ref>, які падпісваў свае творы словам Ліцьвін<ref>Рагойша М. Псеўданім як фактар беларускай журналісцкай практыкі пачатку XX ст. (на матэрыяле перыядычных выданняў «Наша Доля» і «Наша Ніва») // Веснік Магілёўскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя А. Куляшова. № 4 (25), 2006. С. 182.</ref> (у тым ліку беларускамоўны «На гербы яснавяльможнага пана… [[Фёдар Скумін Тышкевіч|Тэадора Скуміна]]»). Апроч таго, Салямон Рысінскі пераклаў вершы Андрэя Рымшы зь «''мясцовай мовы''» на лацінскую<ref>Латышонак А. [https://www.belreform.org/latyszonak_rysin.php Навуковыя крыніцы самаакрэслення Саламона Рысінскага як беларуса] // Рэфармацыя і грамадства: XVI стагоддзе: Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі. — Мінск, 2005. С. 126—131.</ref>.

[[Файл:Yermolin Chronicle.jpg|значак|Першая старонка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ярмолінскі летапіс|Ярмолінскага летапісу|ru|Ермолинская летопись}}: «''Бысть [[Славянскія мовы|Словѣнскіи азыкъ]] отъ седмідесять і дву азыкъ едінъ… раззiдошася по земли и прозвашеся своимі имены, сѣдше на которомъ мѣстѣ… сѣдоша на Вислѣ рѣцѣ и прозвашася [[Палякі|Ляхове]], а инии [[Люцічы|Лютичи]], а инии Литва, а иніи Мазовшане, а инiи Поморяне''»<ref>ПСРЛ.
 Т. 23. — СПб., 1910. [https://books.google.by/books?id=hZdZAAAAcAAJ&pg=PP13&dq=%D0%B1%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8C+%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D1%A3%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B8+%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A+%D0%B5%D0%B4%D1%96%D0%BD%D1%8A+%D0%BB%D1%8E%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B8+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwlID25Pb8AhVc57sIHXOWBDsQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%D0%B1%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D1%A3%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B8%20%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%20%D0%B5%D0%B4%D1%96%D0%BD%D1%8A%20%D0%BB%D1%8E%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B8%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 1].</ref>]]

Такія эўрапейскія навукоўцы, як Гэртман Шэдэль у «Сусьветнай хроніцы» (1493 год)<ref name="Panucevic-2014-265">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, дырэктар [[Нюрнбэрг|Нюрнбэрскае]] гімназіі Ян Коклес Норык у «Дэкастыхоне» (1511 год){{Заўвага|{{мова-la|«Post Poloniam Lituania est spaciola quoque tellus verum paludibos sylvisque plurimum obducta… Lingua utuntur Sclavonica»|скарочана}}<ref>Jo. Coclei Norici Decastichon. In librum. Norinburgae, 1511, pp.Kv-K II — Inkunabel. Gymnasial Bibliothek zu Koeln, GB XI 490b, Panzer VII, 451, 86.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, Ян Багемскі ў працы «Звычаі ўсіх народаў» (1538 год){{Заўвага|{{мова-la|«Lithunia est Poloniae ad ortum connexa noningentorum millium passuum circuitu magna sui parte palustris plurimumque nemorosa… Sermo gentis, ut Polonis, Sclavonicus, hie enim sermo, quern latissime patet, ac plurimis quidem gentibus communis est…»|скарочана}}<ref>Omnium Gentium Mores, Leges et Ritus. Ex mulris clarissimis rerum scriptoribus a Joanne Boemo Aubano Teutonico nuper collecti et novissime recogniti. Antverpiae, 1538. P. 80v-81.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/> і аўстрыйскі дыплямат [[Жыгімонт Гербэрштайн]] у «Гісторыі Масковіі» (1549 год) пісалі пра Літву, як пра славянскі народ. Усе яны залічвалі літоўскую мову да [[славянскія мовы|славянскіх моваў]]<ref name="Stankievic-2003-639">Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639.</ref>. Гісторык [[Вітаўт Чаропка]] зьвяртае ўвагу на тое, што самі ліцьвіны лічылі сябе за славянаў, пра што сьведчыць зробленая ў 1634 годзе заява жыхарам Маскоўскай дзяржавы, што яны зь імі «''людзі аднае веры Хрэсьціянскае, аднаго языка і народа Славенскага''»<ref>Труды и летописи Общества истории и древностей российских. Ч. 6. — Москва, 1833. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=DTFjAAAAcAAJ&q=%22%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0+%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%22#v=snippet&q=%22%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0%20%D0%B8%20%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0%20%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%22&f=false С. 240].</ref><ref>[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — {{Менск (Мн.)}}, 1995. С. 44.</ref> (падобную заяву яшчэ ў 1600 годзе таксама зрабіў Леў Сапега перад [[Барыс Гадуноў|Барысам Гадуновым]]<ref>Журнал Министерства народного просвещения. Ч. 68, 1850. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=kx0ZAQAAIAAJ&q=%22%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%83%22#v=snippet&q=%22%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0%20%D0%B8%20%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%83%22&f=false С. 112].</ref>).

Жыгімонт Гербэрштайн, які наведваў Літву ў 1517—1526 гадох, пісаў:
* «''…бізона ліцьвіны ў сваёй мове называюць „зубар“ (Suber{{Заўвага|Тым часам [[летувісы]] завуць гэтага зьвера ''stumbras''<ref name="Arlou-2012-160">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 160.</ref><ref name="Zajkouski-2009">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>}})''»{{Заўвага|{{мова-la|«Bisontem Lithwani lingua patria vocant Suber, Germani improprie Aurox vel Urox»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=suber&f=false P. 117].</ref>|скарочана}}}};
* «''…той зьвер, якога ліцьвіны ў сваёй мове называюць „лось“ (Loss), по-нямецку завецца Ellend („лось“ — нямецк.)''»{{Заўвага|{{мова-la|«Quae fera Lithwanis sua lingua Loss est, earn Germani Ellend, quidem Latine Alcem vocant»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?id=iUphAAAAcAAJ&pg=PA118-IA1&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwii8ueNhb70AhWB-qQKHTj7BbIQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Quae%20fera%20Lithwanis%20sua%20lingua%20Loss&f=false P. 118].</ref>|скарочана}}}};
* «''Гаспадар прызначае туды [ў Жамойць] ўрадоўцу [зь Літвы], якога ў сваёй мове яны [ліцьвіны] называюць „староста“ (Starosta)''»{{Заўвага|{{мова-la|«ex Lithvania a Principe Praefectus, quem sua lingua Starosta, quasi seniorem appellant praeficitur»<ref>Sigmund von Herberstein. Rervm Moscoviticarvm Commentarii. — Antverpiae, 1557. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=iUphAAAAcAAJ&dq=Quae+fera+Lithwanis+sua+lingua+Loss&q=suber#v=snippet&q=starosta%20lingua&f=false P. 119].</ref>|скарочана}}}}<ref name="Stankievic-2003-639"/>.

Вэнэцыянскі дыплямат Марка Фаскарына ў 1557 годзе пісаў, што «''маскавіты размаўляюць і пішуць славянскай мовай, таксама як [[Харватыя|далматы]], [[Чэхія|чэхі]], [[палякі]] і ліцьвіны''»{{Заўвага|{{мова-it|«Questi Moscoviti parlano la lingua Schiavona, et scrivono nella stessa, siccome i Dalmatini, Bohemi, Polacchi et Lithuani…»|скарочана}}<ref>Historica Russiae Monumenta, ex antiquis exterarum gentium archivis et bibliothecis depromta ab A. J. Turgenevio, T. I. Nr. 135. — Petropoli, 1841. P. 149.</ref>}}<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639—640.</ref>.

Успрыманьнем у Польшчы ліцьвінаў (разам з русінамі) як народу славянскай мовы, этнічна блізкага палякам, тлумачыцца пасольская інструкцыя для [[Эразм Цёлак|Эразма Цёлка]] на перамовы з новаабраным папам [[Юліюс II (папа рымскі)|Юліюсам II]], выдадзеная ў 1504 годзе ў канцылярыі [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]], дзе сьцьвярджалася нібы «''землі Літоўскага княства спакон веку былі заселеныя палякамі''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 84, 113.</ref>. Тым часам у творах паэта і пісьменьніка [[Мікалай Рэй|Мікалая Рэя]], аднаго з заснавальнікаў [[Польская літаратура (рэнэсанс)|польскай літаратуры]], ліцьвіны гавораць па-беларуску (напрыклад, ліцьвін простага [[Стан (сацыяльная група)|стану]] зь верша «Litwin co pytał Polaka iako gi zową», выдадзенага ў 1562 годзе<ref>Rozprawy Akademii Umiejętności: Wydział Filologiczny. T. VIII, 1894. [https://books.google.by/books?id=bFIoAAAAYAAJ&pg=PA331&dq=rzek%C5%82+Litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwisoP7b4t7zAhVI6qQKHfNUAHsQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=rzek%C5%82%20Litwin&f=false S. 331].</ref>). Як падкрэсьліваў польскі гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]], «''калі [Мікалай Рэй] пазьней апісваў русінаў, яны гаварылі „па-літоўску“ (г.зн. па-беларуску; ліцьвін у яго заўсёды быў толькі беларусам), ніколі па-ўкраінску''»{{Заўвага|{{мова-pl|«[Mikołaj Rej] jeżeli później o Rusinach opowiadał, prawili mu po "litewsku" (tj. po białorusku; Litwin u nego zawsze tyle co Białorusin), nigdy po małorusku»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Mikołaj Rej: człowiek i dzieło. — Lwów, 1922. S. 7.</ref><ref>Brückner A. Mikołaj Rej. — Warszawa: PWN, 1988. [https://books.google.by/books?id=SKTqAAAAMAAJ&q=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&dq=Miko%C5%82aj+Rej+litwin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjn5Lee4N7zAhVrgP0HHScUAxkQ6AF6BAgCEAI S. 14].</ref>. Таксама польскі паэт {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вацлаў Патоцкі||pl|Wacław Potocki}} (1622—1696) у адным з сваіх твораў тлумачыў, што «''[[Бацьвіньне|boćwiny]] па-літоўску, па-нашаму ćwikły''»<ref>Potocki W. Ogrod fraszek. — Lwów, 1907. [https://archive.org/details/ogrodfraszek00potogoog/page/324/mode/2up?q=litewsku S. 324].</ref>.

[[Файл:Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие (1627, 1783).jpg|значак|Першая старонка катэхізісу {{nowrap|Л. Зізанія}} (перавыданьне 1783 году, [[Горадня]]): «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''»]]

Апублікаваная ў 1578 годзе ў [[Кракаў|Кракаве]] [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі]] зазначала, што «''…усе іншыя найбольшыя і найхрабрэйшыя народы ўсходніх і паўночных краінаў, якія ўжываюць славянскую мову, ёсьць баўгары, басьнякі, сэрбы, …ліцьвіны, што пануюць размашыста, кашубы… чэхі, палякі, мазуры… Ва ўсіх гэтых краінах, ад Ледавітага акіяну… да Міжземнага і Адрыятычнага мораў, жывуць народы славянскай мовы… Хоць многія зь іх свой бацькоўскі спосаб жыцьця зьмянілі на звычаі іншых народаў. Гэтак басьнякі, баўгары, сэрбы, рацы і далматы перанялі звычаі туркаў і вугорцаў… Ліцьвіны, русіны і мазуры зблізіліся з палякамі… Па-за гэтым, аднак, усе яны, хоць расьсяліліся сярод іншых народаў, гутараць, асабліва ў вёсках, на сваёй роднай, хай сабе адметнай, славянскай мове''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 18—19.</ref>. Таксама пры апісаньні Масковіі паведамлялася, што «''іншыя славяне, якімі ёсьць палякі, чэхі, ліцьвіны (літва) ды іншыя, якія ад мовы рускай адрозьніваюцца, іншым імём цара называюць, адныя Krol, другія Korol, альбо Kral…''»{{Заўвага|{{мова-la|«cæteri autem Slavones vtpote Poloni, Bohemi, Lituani, et cæteri, qui ab idiomate Ruthenico diuersi sunt, alio nomine Regem appellant, scilicet Krol, alij Korol, et Kral»|скарочана}}<ref>
Sarmatiae Europeae descriptio, quae regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masouiam, Prussiam, Pomeraniam, Liuoniam, & Moschouiae, Tartariaeque partem complectitur. — Cracovia, 1578. [https://books.google.by/books?id=ULz4bTnQRRoC&pg=RA1-PA29&dq=lithwanice&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjT0tKVws3zAhVbSvEDHcDSCYIQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=kral&f=false Fol. 25].</ref>}}{{Заўвага|{{мова-pl|«Insi zaś Słowacy, iako są Polacy, Czechowie, Litwa, y insi, ktorzy od mowy Ruskiey są rożni inszym imieniem Cara zowią iedni Krolem drudzy Korolem albo Kralem...»<ref>Zbior dzieiopisow polskich, Т. 4. — Warszawa, 1768. [https://books.google.by/books?id=HvYvAAAAYAAJ&pg=PA523&dq=Cara+zowi%C4%85+iedni+Krolem+drudzy+Korolem+albo+Kralem&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiYusyoy87zAhVGSPEDHeBLBFwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Cara%20zowi%C4%85%20iedni%20Krolem%20drudzy%20Korolem%20albo%20Kralem&f=false S. 523].</ref>|скарочана}}}}. А ў дапоўненым польскамоўным выданьні 1611 году зазначалася, што «''…называе гэты танец русь і літва Korohodem''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...zowie ten taniec Ruś y Litwa Korohodem»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=FxhhAAAAcAAJ&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85%2C+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&q=Korohodem#v=onepage&q=taniec&f=false S. 27].</ref>|скарочана}}}} і «''…як русь, і літва абутак сабе пляце, які літва называе Lapciami, а русь — Kurpiami''»{{Заўвага|{{мова-pl|«...iako Ruś y Litwa obuwie sobie plotą, które Litwa lapciami, Ruś kurpiami nazywa»<ref>Kronika Sarmacyey Europskiey. — Krakow, 1611. [https://books.google.by/books?id=FxhhAAAAcAAJ&pg=RA4-PA11&dq=y+Litwa+obuwie+sobie+plot%C4%85,+kt%C3%B3re+Litwa+lapciami&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwirgZfnxM7zAhU1SvEDHe--CFwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=l%C3%A1p%C4%87i%C3%A1mi&f=false S. 11].</ref>|скарочана}}}}{{Заўвага|Разам з тым, у гэтым жа выданьні адзначалася, што {{мова-pl|«...y sam narod Litewski iasnie assernie abowiem wiele słow Lacinskich y Włoskich w iezyku ich przyrodzonym nayduie sie iako [[Дзевас|Dziewos]] po Litewsku a po Lacinie Deus Bog; Saulas, u nich Słońce a po Lacinie Sol; maja y Niemieckich słow w swey mowie niemało jako Kinig a u nich Kоnigos Xiaże. Maia y Greckich słow nieco w sobie <...> ale się w tych swych kraiach z [[Палямон (літоўскі князь)|Palemoniem]] zoszli»|скарочана}}. Паводле гісторыка і мовазнаўцы [[Мікалай Нікалаеў|Мікалая Нікалаева]], укладальніка акадэмічнага выданьня «Гісторыі беларускай кнігі», у той час пад назвай «літоўская мова» ўжо разумелася лучнасьць славянскіх і балтыйскіх дыялектаў у межах Вялікага Княства Літоўскага (палітычнай Літвы): «''у розных частках дзяржавы карысталіся сваімі дыялектамі „рускай“ ці „літоўскай“ мовы''», прытым «''асабліва адрозьніваліся дыялекты балтыйскія''»<ref>{{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1к}} С. 78.</ref>}}. Нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Герман Фаброніюс||de|Hermann Fabronius}} у сваёй этнаграфічнай працы 1614 году («Newe Summarische Welt-Historia…»; перавыдавалася ў 1627 годзе<ref>Fabronius H. Geographia historica. — Ketzel, 1627. [https://books.google.by/books?id=9o1BAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false S. 306].</ref>) зазначаў: «''Мова ў іх, у палякаў і ліцьвінаў — [[Вэнэды|вэндзкая]], у русінаў таксама, а ў прусаў нямецкая каля мора, усярэдзіне краіны — вэндзкая. У [[Лівонія|Лівоніі]], аднак, маюць часткова нямецкую, часткова асаблівую мову, але зь некаторымі словамі вэндзкага паходжаньня, як то „нябёсы“ называюцца па-славянску ''nebesih'', па-польску ''niebiessich'', па-лівонску ''debbessis''{{Заўвага|{{мова-lt|debesis|скарочана}} — воблака}}… „Імя“ называецца па-вэндзку або па-славянску ''imi'', па-польску ''imie''… але па-лівонску ''waarz''{{Заўвага|{{мова-lt|vardas|скарочана}} — імя}}. „Дзяржава“ называецца па-вэндзку ''Krailestuo'', па-польску ''Krolestuvo'', па-лівонску ''Walstibe''{{Заўвага|{{мова-lt|valstybė|скарочана}} — дзяржава}}… „Хлеб“ называе лівонец ''Mayse''{{Заўвага|{{мова-lv|maize|скарочана}} — хлеб}}… паляк і багемец — ''Chlieba»<ref>Fabronius H. Newe Summarische Welt-Historia vnd Beschreibung aller Keyserthum, Königreiche, Fürstenthumb, vnd Völcker heutiges Tages auff Erden. — Ketzel, 1614. [https://books.google.by/books?id=bT1VAAAAcAAJ&pg=PA396&dq=Debbessis&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwin0sO83Y_9AhUH36QKHS_hDiEQ6AF6BAgNEAI#v=onepage&q=Debbessis&f=false S. 396].</ref>.

[[Файл:Чэскі і рускі когут, валынскі півень, літоўскі пятух (1627, 1653).jpg|значак|Старонка слоўніка П. Бярынды (другое выданьне, Куцейна пад [[Ворша]]й, 1653 г.): «''Пѣтель: чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі — пятух''»]]

Маскоўскі пісьменьнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Трыфан Карабейнікаў||ru|Коробейников, Трифон}} пры апісаньні свайго падарожжа празь Вялікае Княства Літоўскае адзначыў пра адно зь местаў: «''А поставил тое полату, живеть в ней костянтиновской жилец, судья, по-литовски [[войт|вой]], именем Скряга''»<ref>Православный Палестинский сборник. Т. 9, вып. 2. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=GcM7AQAAMAAJ&pg=RA1-PA76&dq=%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%8C%D1%8F+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B2%D0%BE%D0%B9&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwityJ6Zib35AhUBh_0HHX1SD0QQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q&f=false С. 76].</ref>. У {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вайсковы статут Маскоўскай дзяржавы (1607)|вайсковым статуце Маскоўскай дзяржавы 1607 году|ru|Воинский устав (1607)}} зазначалася<ref>Устав ратных, пушечных и других дел, касающихся до воинской науки. Т. 1. — СПб., 1777. [https://books.google.by/books?id=fvtkAAAAcAAJ&pg=PA73&lpg=PA73&dq=%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%B8+%D0%BF%D0%BE+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%82%D1%8A,+%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D1%8A&source=bl&ots=pGqMudYDUC&sig=ACfU3U16i03ipvtTAPg7wX34h8B2NroklA&hl=be&sa=X&ved=2ahUKEwi96-63uL_zAhUYtKQKHd4MAbYQ6AF6BAgREAM#v=onepage&q&f=false С. 73].</ref>: «''…подобает большому Маршалке <…> держаши у себя книгу, именуемую по Француски ле Дроа, а по Немецки Спекулюм Саксоници юрис, а по Польски и по Литовски Статут, а по Руски судебник''»<ref>Савченко Д. А. Создание Соборного Уложения: исторический опыт модернизации отечественного законодательства // Вестник НГУЭУ. № 3, 2013. С. 211.</ref>. У скарзе жыхара [[Наўгародзкая зямля|Наўгародзкай зямлі]] да маскоўскага гаспадара [[Васіль Шуйскі|Васіля Шуйскага]] пра напад ў 1610 годзе на вясельны паязд адзначалася, што нападнікі крычалі «''по-литовски: хапай, хапай, рубай, рубай''»<ref>Селин А. А. Об одной сельской свадьбе при царе Василии Шуйском // Мифология и повседневность. Вып. 2. Мат. науч. конф., 24-26 февраля 1999 г. СПб., 1999. С. 186—197.</ref>. У Актах [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (запіс ад 1618 году): «''…выехали из деревни человек с пятнадцать, а на них магерки литовския, и почали им говорить по-литовски: не утекайте-де!''»<ref>Акты Московского государства. Т. 1. — СПб., 1890. С. 148.</ref><ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/>{{Заўвага|Паводле маскоўскага дакумэнту 1621 году, «''показывал… тот литвин Федька [Яковлев [[Слуцак|слутчанин]]] проезжею память, писана по-литовски…''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 78.</ref>; у выпісе з дакумэнтаў Маскоўскай дзяржавы за 1658 год зазначалася пра [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|ўзятага ў палон]] беларуса: «''зовут де ево по-литовски Ян Мелешков, а во крещение Гришка Иванов сын''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 386.</ref>}}. У азбукоўніку спраўніка Маскоўскага друкарскага двара Давіда Замарая, складзеным у 1620-я гады, некаторыя словы зь беларускай мовы азначаліся як «''пословица литовская''», а сярод пераліку падобных моваў сьцьвярджалася «''словенъская же с литовскою и [[Чэская мова|чешскою]]''»<ref>Библиологический словарь и черновые к нему материалы. — СПб., 1882. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=eGDPFo80qb0C&q=%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6%D0%B5+%D1%81%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E+%D0%B8+%D1%87%D0%B5%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E%22#v=snippet&q=%22%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B6%D0%B5%20%D1%81%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E%20%D0%B8%20%D1%87%D0%B5%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E%22&f=false С. 312].</ref><ref name="Kovalenko-2018">Коваленко К. И. Азбуковник Давида Замарая как источник по русской лексикографии XVII века: дис. кандидат наук: 10.02.01 — Русский язык. — Санкт-Петербург, 2018. С. 179, 283, 397.</ref>. Увогуле, у азбукоўніках Маскоўскай дзяржавы XVI—XVII стагодзьдзяў пад літоўскай разумелася беларуская мова<ref>Будилович А. Общеславянский язык, в ряду других общих языков древней и новой Европы, Т. 2. — Варшава, 1892. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=0IHT8FUv5gMC&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%28%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%BD%D0%BE-+%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5%20(%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%BD%D0%BE-%20%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5&f=false С. 11].</ref><ref name="Kovalenko-2018"/>. У 1655 годзе маскоўскі гаспадар [[Аляксей Міхайлавіч]] скардзіўся запароскім казакам на паклёпніцкія ў дачыненьні да Маскоўскай дзяржавы кнігі, якія за [[Ян Казімер|Янам Казімерам]] [[Паны-Рада]] надрукавалі ў розных местах «''на польскай і на літоўскай мовах''» ({{мова-ru|«на польском и на литовском языках»|скарочана}})<ref>Полное собрание законов Российской империи. Т. 1. — СПб., 1830. [https://books.google.by/books?id=AbZFAAAAcAAJ&pg=PA626&dq=%22%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8+%D0%BD%D0%B0+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A+%D0%B8+%D0%BD%D0%B0+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiT3LmXic38AhXOGewKHdkfCW8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8%20%D0%BD%D0%B0%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A%20%D0%B8%20%D0%BD%D0%B0%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&f=false С. 618].</ref>. У дакумэнтах Маскоўскай дзяржавы адзначаецца «літоўскае пісьмо» (нароўні з «польскім пісьмом»<ref>Сборник Императорского Русского Исторического Общества. Т. 137. — СПб., 1912. [https://books.google.by/books?id=HvsAAAAAMAAJ&pg=PA397&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi4i8G_-bX8AhWNraQKHRIeBsU4ChDoAXoECAMQAg#v=snippet&q=%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%20%D1%81%20%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE&f=false С. 200, 215, 220, 226]</ref>, «лацінскім пісьмом»<ref>Сборник Императорского Русского Исторического Общества. Т. 137. — СПб., 1912. [https://books.google.by/books?id=HvsAAAAAMAAJ&pg=PA397&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi4i8G_-bX8AhWNraQKHRIeBsU4ChDoAXoECAMQAg#v=snippet&q=%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0%20%D0%BB%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20&f=false С. 205]</ref>, «грэцкім пісьмом»<ref>Сборник Императорского Русского Исторического Общества. Т. 137. — СПб., 1912. [https://books.google.by/books?id=HvsAAAAAMAAJ&pg=PA397&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi4i8G_-bX8AhWNraQKHRIeBsU4ChDoAXoECAMQAg#v=snippet&q=%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%20%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%BD%D0%BE&f=false С. 635].</ref>, «нямецкім пісьмом»<ref>Русская историческая библиотека, издаваемая Археографической комиссией. Т. 21. — СПб., 1907. [https://books.google.by/books?id=rQA5AQAAMAAJ&pg=PA355&dq=%22%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0%22+%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi4tYTfl7b8AhXxQvEDHQeBDLYQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%22%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%8A%20%D1%81%D1%8A%20%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0%22&f=false С. 356, 875].</ref>, «швэдзкім (сьвейскім) пісьмом»<ref>Архив князя Воронцова. Кн. 24. — Москва, 1880. [https://books.google.by/books?id=ZpREAQAAMAAJ&pg=RA1-PA62&dq=%22%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicnI-Y8bj8AhVKPuwKHQXmCecQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%22%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE%20%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0%22&f=false С. 62].</ref> ды іншымі, зь якіх рабіліся пераклады на расейскую мову): «''[[Рыгор Хадкевіч|Григорей Хоткевич]] … прислал … лист литовское писмо''»<ref>Сборник Императорского Русского исторического общества. Т. 71. — СПб., 1892. [https://books.google.by/books?id=ebsNAQAAMAAJ&pg=PA76&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%BE%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjX9szvmbb8AhVph_0HHVXDB3UQ6AF6BAgIEAI#v=snippet&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5%20%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%BE%20%D0%B8%22%20&f=false С. 76].</ref> або «''прислал … Григорей Александрович Ходкевич … лист, литовское писмо''»<ref>Сборник Императорского Русского исторического общества. Т. 71. — СПб., 1892. [https://books.google.by/books?id=ebsNAQAAMAAJ&pg=PA76&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%BE%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjX9szvmbb8AhVph_0HHVXDB3UQ6AF6BAgIEAI#v=snippet&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5%20%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%BE%20%D1%81%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%8F%D0%B1%D1%80%D1%8F%22&f=false С. 69].</ref> (1562 год), «''списано с литовского письма''» (1608 год)<ref>Сборник Императорского Русского Исторического Общества. Т. 137. — СПб., 1912. [https://books.google.by/books?id=HvsAAAAAMAAJ&pg=PA397&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi4i8G_-bX8AhWNraQKHRIeBsU4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0%22&f=false С. 397].</ref>, «''для литовского письма переводу''» (1635—1639 гады)<ref>Чтения в Императорском обществе истории и древностей российских. № 7. — Москва, 1848. [https://books.google.by/books?id=sW01AQAAMAAJ&pg=RA4-PA93&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi52M-3kLb8AhUzXvEDHeewDds4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE%20%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0%22&f=false С. 93].</ref>, «''перевод с литовского письма''» (1653 год)<ref>Акты Московского государства, изданные Императорской Академией наук. Т. 2. — СПб., 1894. [https://books.google.by/books?id=93gyAQAAMAAJ&pg=PA311&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjl_JPjj7b8AhXsSvEDHdm6CVMQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE%20%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0%22&f=false С. 311].</ref>, «''в той церкви (у [[Сафійскі сабор (Полацак)|Полацкім Сафійскім саборы]])… пять сундуков с книгами печатными и с писмеными и со всякими литовскими письмами<ref>Сапунов А. П. Витебская старина. Ч. 2. — Витебск, 1885. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_003904857?page=680&rotate=0&theme=white С. 278].</ref> <…> пять сундуков с рускими и с литовскими и с латынскими с розными книгами<ref>Сапунов А. П. Витебская старина. Ч. 2. — Витебск, 1885. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_003904857?page=694&rotate=0&theme=white С. 292].</ref>''» (1654 год), «''два листа, писаны литовским писмом''» (1658 год)<ref>Дополнения к актам историческим, собранные и изданные археографической коммиссией. Т. 4. — СПб., 1851. [https://books.google.by/books?id=StFEAQAAMAAJ&pg=PA136&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A+%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiAteq8nbb8AhXKiv0HHYHxCrMQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&f=false С. 136].</ref>, «''прислал… из села Мигович Фадей Крыжевской вестовые писма на четырех листах литовским писмом''» (1686 год)<ref>Памятники дипломатических сношений древней России с державами иностранными. Т. 6. — СПб., 1862. [https://books.google.by/books?id=pH5QAQAAMAAJ&pg=PA1375&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A+%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiAteq8nbb8AhXKiv0HHYHxCrMQ6AF6BAgBEAI#v=onepage&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&f=false С. 1375].</ref>, «''в списку с литовского письма''» (1688 год)<ref>Полное собрание законов Российской Империи с 1649 года. Т. 2. — СПб., 1830. [https://books.google.by/books?id=9nk-AQAAMAAJ&pg=PA934&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjl_JPjj7b8AhXsSvEDHdm6CVMQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE%20%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0%22&f=false С. 934].</ref>. Існуюць дакумэнтальныя сьведчаньні, што ў Пасольскі прыказ Маскоўскай дзяржавы адмыслова бралі людзей дзеля «''литовского письма''»<ref>Беляков А. В. Служащие Посольского приказа 1645—1682 гг. — СПб., 2017. [https://books.google.by/books?id=KDadDwAAQBAJ&pg=PA167&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjDkcr2-LX8AhUVH-wKHaJLCUoQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%B0%22&f=false С. 167].</ref>. Увогуле, яшчэ ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] зьвяртаў увагу на тое, што ў Маскоўскай дзяржаве беларуская мова афіцыйна вызначалася як «літоўская»<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4].</ref>. Гэты ж факт прызнаюць летувіскія аўтары {{Артыкул у іншым разьдзеле|Станіславас Лазутка||lt|Stanislovas Lazutka}}, [[Ірэна Валіканіце]] і [[Эдвардас Гудавічус]]: «''у канцылярыі вялікага князя маскоўскага дакумэнты, якія прыходзілі з ВКЛ, напісаныя на старабеларускай мове, вызначаліся як пісаныя „па-літоўску“''»{{Заўвага|У якасьці прыкладаў падаюцца вопісы архіваў маскоўскага гаспадара і пасольскага прыказа: «''Грамота <…> писана по-литовски''» (1502 год), «''Лист <…> писан по-литовски''» (1570 год) ды іншыя<ref>Описи Царского архива XVI века и архива Посольского приказа 1614 года / Под ред. С. О. Шмидта. — Москва: Изд-во вост. лит., 1960. С. 68, 73.</ref>}}<ref>Лазутка С., Валиконите И., Гудавичюс Э. Первый литовский статут. — Вильнюс, 2004. [https://books.google.by/books?id=jeg1AQAAIAAJ&q=po+litowski+Pisan&dq=po+litowski+Pisan&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjx2qfv0vX1AhXDQ_EDHSUyANgQ6AF6BAgEEAI С. 64].</ref>.

Праваслаўны культурны дзяяч [[Ляўрэнці Зізані]], ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага, выдаў у 1627 годзе на заказ патрыярха Вялікі [[катэхізіс]], у якім гэтак патлумачыў назву кнігі: «''Книга, глаголемая по-гречески катехизис, по-литовски оглашение, русским же языком нарицается беседословие''» і такім спосабам атаясамліваў літоўскую мову з [[Старабеларуская мова|старабеларускай]], а рускую — з [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай]]. Праз год маскоўскі гаспадар [[Міхаіл I Раманаў]] пытаўся ў яго: «''По литовскому языку как вы говорите „собра“?''», на што асьветнік адказваў: «''Тожде и по литовскому языку „собра“''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-234"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. Іншы культурны дзяяч і лексыкограф [[Памва Бярында]], ураджэнец Рэчы Паспалітай, таксама атаясамліваў літоўскую мову з старабеларускай: «''пѣтель'' (царкоўнаславянская мова)'': чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі ''(г.зн. па-старабеларуску)'' — пятух''»<ref name="Sviazynski-2006">Свяжынскі У. Праблема афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16-17 лістапада 2006 года / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. С. 131.</ref>. Тым часам [[невель]]скі [[бургамістар]] Грыгоры Радзецкі (зь мянушкай Каваль), які перайшоў на бок [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] ў час [[Смаленская вайна|Смаленскай вайны]] 1632—1634 гадоў, апісваў, як змог падмануць [[Полацак|полацкую]] варту празь веданьне «літоўскай» мовы: «''И в острог вошедчи, литовских сторожей к себе приманил дву человек, — заговорил по-литовски, — и примоня их, и зарубил тех сторожей''»<ref>Малов А. В. Начальный период Смоленской войны на направлении Луки Великие — Невель — Полоцк до разгрома Полоцка 3 июня 1633 г. // Памяти Лукичева. Сборник статей по истории и источниковедению. — М., 2006. С. 166.</ref>. А ў 1633 годзе апякун [[збор]]а ў [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]] Станіслаў Пакаш прасіў даслаць яму сьвятара, «''які б гаварыў па-літоўску''» ({{мова-pl|«któryby umiał po litewsku»|скарочана}})<ref>Zarys dziejów powstania i upadku reformacji w Polsce. T. II. Cz. II. — Warszawa, 1905. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=kek_AQAAMAAJ&q=umia%C5%82+po+litewsku+#v=snippet&q=umia%C5%82%20po%20litewsku&f=false S. 223].</ref>.

[[Файл:Catechism by Peter Canisius in Belarusian.jpg|значак|Каталіцкі [[Катэхізіс|катэхізм]] на [[Старабеларуская мова|беларускай мове]], надрукаваны ў [[Вільня|Вільні]] ў 1585 годзе<ref>[[Генадзь Семянчук|Семянчук Г.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2005-2/siemiancuk205.htm Беларускі катэхізм ХVI ст.], [[ARCHE Пачатак]]. № 2, 2005.</ref>]]

У 1649 годзе Віленская капітула (у складзе канонікаў Гераніма Сангушкі, Аляксандра Хадкевіча, Адама Копаця, Юрыя Валовіча, Андрэя Грыгаровіча ды іншых) пастанавіла прымаць у сэмінарыю [[Віленскае біскупства|Віленскай дыяцэзіі]] толькі моладзь, якая належным чынам ведала «''літоўскую мову''» ({{мова-la|linguae lituanicae|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PP7&dq=Fija%C5%82ek.+Uchrze%C5%9Bcijanienie+Litwy+przez+Polsk%C4%99+//+Polska+i+Litwa+w+dziejowym+stosunku.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiom4-fv-z3AhUAS_EDHXgrAbMQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=maturos%20et%20linguae%20lituanicae&f=false S. 312].</ref>. Статут Віленскага біскупства 1669 году, укладзены біскупам [[Аляксандар Казімер Сапега|Аляксандрам Сапегам]], дазваляў даваць бэнэфіцыі толькі тым іншаземцам, якія ведалі «''літоўскую''» ({{мова-la|litvanica|скарочана}}) мову, і загадваў прамаўляць казані ў касьцёлах Віленскага біскупства (абыймала [[Віцебск]] і [[Мазыр]], але не абыймала Жамойці) паводле чаргі «''адну ў літоўскай мове, адну ў польскай''» ({{мова-la|«alteram in litvanica, alteram in polonica»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PP7&dq=Fija%C5%82ek.+Uchrze%C5%9Bcijanienie+Litwy+przez+Polsk%C4%99+//+Polska+i+Litwa+w+dziejowym+stosunku.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiom4-fv-z3AhUAS_EDHXgrAbMQ6AF6BAgIEAI#v=snippet&q=alteram%20in%20litvanica&f=false S. 312].</ref><ref name="evkl-2010-131">[https://web.archive.org/web/20221004001720/http://vkl.by/articles/531 Віленскі сінод 1669] // {{Літаратура/ЭВКЛ|3к}} С. 131.</ref>.

[[Файл:Widaw in German, Vilna in Italian, Wilenski in Lithuanian (Belarusian), Wilna in Polish, Vilne in French, Vilna in Latin (V. Coronelli, 1690) (2).jpg|значак|Фрагмэнт мапы ВКЛ ([[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыя]], 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах: ''Widaw'' на нямецкай, ''Vilna'' на італьянскай, ''Wilenski'' [горад, замак] на літоўскай (г. зн. беларускай), ''Wilna'' на польскай, ''Vilne'' на францускай, ''Vilna'' на лаціне<ref name="Briedis-2009">Briedis L. Vilnius: City of Strangers. — Central European University Press, 2009. P. 15.</ref>]]

Гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]] сярод сьведчаньняў называньня беларускай мовы «літоўскай», апроч Жыгімонта Гербэрштайна, Лаўрэція Зізанія і Памвы Бярынды, таксама прыводзіць аўтара лацінамоўнай польскай граматыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі|Пятра Статорыюса-Стоенскага|pl|Piotr Stoiński}}{{Заўвага|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі||pl|Piotr Stoiński}} пісаў пра існаваньне мазавецкага, рускага і літоўскага дыялектаў поруч з польскай мовай, разумеючы пад літоўскім дыялектам беларускую мову<ref name="Zaprudzki-2013"/>}} (XVI ст.), славацкага падарожніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Даніэль Крман|Даніэля Крмана|uk|Даніел Крман}} і [[Пісар вялікі літоўскі|пісара вялікага літоўскага]] [[Удальрык Крыштап Радзівіл|Ўдальрыка Радзівіла]], які заклікаў да рэформы літоўскай граматыкі на фанэтычнай аснове (XVIII ст.)<ref name="Zaprudzki-2013">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://web.archive.org/web/20211211192815/https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%D0%97%D0%B0%D0%BF%D1%80%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%9D%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D1%8B%20%D0%B1%D0%B5%D0%BB%20%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D1%8B_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 91—93.</ref>. Ён жа адзначае сярод тых, хто сьцьвярджаў, што ліцьвіны гаварылі на славянскай мове, апроч Гераніма Праскага, яшчэ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Паола Джовія Навакомскі|Паолу Джовію Навакомскага|uk|Паоло Джовіо}} і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Конрад Геснэр|Конрада Геснэра|be|Конрад Геснер}}<ref name="Zaprudzki-2013-92">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://web.archive.org/web/20211211192815/https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%D0%97%D0%B0%D0%BF%D1%80%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%9D%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D1%8B%20%D0%B1%D0%B5%D0%BB%20%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D1%8B_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 92.</ref>. Гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што гістарычных ліцьвінаў да шэрагу славянамоўных народаў таксама залічваў швэдзкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёхан Гот Батвід||sv|Johannes Bothvidi}}{{Заўвага|{{мова-la|«Illyricam voco Linguam qua Sclavis, Croatis, Bohemis, Dalmatis, Polonis, Lithvanis, Russis, Muschovitis alias populi est communis»|скарочана}}}}<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 139, 142.</ref>, а першы [[Панславізм|панславіст]] [[Юры Крыжаніч]] пастанавіў у сваёй працы 1663 году: «''хачу выціснуць усіх іншаземцаў, узьнімаючы ўсіх дняпранаў, ляхаў, літоўцаў, сэрбаў, усякага, хто ёсьць сярод славянаў''»<ref>[[Андрэй Катлярчук|Котлярчук А. С.]] Самосознание белорусов в литературных памятниках ХVІ—ХVІІІ вв. // Русь — Литва — Беларусь: Проблемы национального самосознания в историографии и культурологии. — Москва, 1997. С. 86.</ref>. Францускі палітык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Блез дэ Віжэнэр||pl|Blaise de Vigenère}} у сваім «Апісаньні Польскага Каралеўства» (1573 год) зазначаў пра жыхароў [[Падольле|Падольля]], што «''няма ніякага сумневу ў тым, што яны, падобна іншым, належаць да славянскага племені; бо і мова іхная, і норавы, і звычаі амаль тыя ж самыя, як у Русінаў, Валынян і Ліцьвінаў''»<ref>Блез де Виженер. [https://www.vostlit.info/Texts/rus14/Vizhener/text.phtml?id=395 Описание Польского Королевства] // Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси. Вып. I (XVI ст.). — Киев, 1890.</ref>, падаваў прыклады славянскай мовы ліцьвінаў{{Заўвага|{{мова-fr|«le Bifons, que les Lithuaniens appellent Suber… Ellend est dict des Latins Alces, & des Polaques & Lituanies Loß»|скарочана}}<ref>La Description du royaume de Poloigne, et pays adiacens. — Paris, 1573. P. XXV—XXVI.</ref>}}, а таксама зазначаў пра Жамойць: «''толькі мова зусім не падобная, а таксама і тое, што там людзі тучнейшыя, ніж у Літве''»{{Заўвага|{{мова-fr|«Toutefois il a esté tousiours fouz l'obeissance des Lithuaniens, & presque de mesmes façons de faire auec eux, sino que le langage n'est pas du tout semblable, & aussi que les personnes y sont de plus grande corpulence qu'e Lithuanie»|скарочана}}<ref>La Description du royaume de Poloigne, et pays adiacens. — Paris, 1573. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=58hWt2zphusC&q=Samogithie+Toutefois#v=snippet&q=Samogithie%20Toutefois&f=false P. XXVIII].</ref>}}. Далмацкі сьвятар і заснавальнік [[Паўднёваславянскія мовы|паўднёваславянскай]] гістарыяграфіі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Маўра Арбініч||hr|Mavro Orbini}} паведамляў у 1601 годзе, што «''русіны і ліцьвіны, асабліва ў гарадох, і сёньня прытрымліваюцца звычая хлопаць у далоні падчас танцу, прыпяваючы „Ладоні“''»{{Заўвага|{{мова-it|«Li Russi, e Lituani, massime nelle ville, ancor hoggi hano per costume, che mentre ballano, e percuotono una mano con l’altra, cantando replicano Ladone»|скарочана}}<ref>Il regno de gli Slavi, hoggi corrottamente detti Schiavoni. — Pesaro, 1601. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=Fx3OntcdUkQC&q=Ladone#v=snippet&q=Ladone&f=false P. 54].</ref>}}, а саміх ліцьвінаў ён далучаў да славянскіх народаў<ref>Il regno de gli Slavi, hoggi corrottamente detti Schiavoni. — Pesaro, 1601. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=seZlAAAAcAAJ&q=Lituani+pur+natione+Slaua+#v=snippet&q=Lituani%20pur%20natione%20Slaua&f=false P. 8, 54].</ref>. Нямецкі пісьменьнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Якаб Борніц||en|Jakob Bornitz}} зазначаў у сваёй кнізе (1625 год): «''Іншыя народы, апроч германцаў, таксама ўжываюць напой зь мёду, які па-народнаму называецца Medonen, напрыклад, Мёд [Meth] у ліцьвінаў, русінаў, маскавітаў, палякаў''»{{Заўвага|{{мова-la|«Alii populi praeter Germanos utuntur etiam potu consecto ex melle, vulgo „Medonen“ vocant, „Meth“ puta Lithvani, Rutheni, Moscovitae, Poloni»|скарочана}}<ref>Tractatus politicus de rerum sufficientia in Rep. & Civitate procuranda. — Francofurti, 1625. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=Aw1lAAAAcAAJ&q=Rutheni#v=snippet&q=Rutheni&f=false P. 96—97].</ref>}}. Нямецкі дыплямат {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яган Георг Корб||ru|Корб, Иоганн Георг}} у дзёньніку свайго падарожжа 1698 году ў Масковію праз [[Прусія|Прусію]], Жамойць і Літву (у тым ліку сталіцу Вільню) пры апісаньні [[Жодзін]]а адзначыў, што свае заезныя двары ліцьвіны называюць «круг»<ref>Корб И. Г. Дневник путешествия в Московию. — СПб., 1906. [https://books.google.by/books?id=erw6AQAAMAAJ&pg=PA28&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi_68Pqj8LzAhVwRfEDHW48B7I4KBDoAXoECAoQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28].</ref> ({{мова-la|«Diversoria sua Lithuani Krug appellant»|скарочана}}<ref>Korb J. G. Diarium itineris in Moscoviam perillustris ac… — Vienna, 1698. [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/55809-korb-j-g-diarium-itineris-in-moscoviam-perillustris-ac-ignatii-christophor-nobilis-domini-de-guarient-rall-ab-romanorum-imperatore-leopoldo-i-ad-tzarum-et-magnum-moscoviae-ducem-petrum-alexiowicium-anno-1698-vienna-1698#mode/inspect/page/38/zoom/4 P. 26].</ref>). На выдадзенай у 1690 годзе ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]] мапе Вялікага Княства Літоўскага падаваліся варыянты назваў асобных мясьцінаў на розных мовах, дзе для Вільні з пазнакай «''Lit''» (на літоўскай мове) падавалася славянская беларуская назва «Віленскі [горад, замак]» («Wilenski»)<ref name="Briedis-2009"/>.

[[Файл:Udalryk Kryštap Radzivił. Удальрык Крыштап Радзівіл (1742-47).jpg|значак|[[Удальрык Крыштап Радзівіл|Удальрык Радзівіл]]]]

У канцы XVII — пачатку XVIII ст. у сваіх неапублікаваных лацінамоўных курсах філязофіі шэраг кіеўскіх прафэсараў называлі беларускую мову «літоўскай» — ''Lit(h)uanica''<ref name="Zaprudzki-2013-92"/>. У падрыхтаваным у гэты ж час на паўднёвай [[Чарнігаў]]шчыне або на паўночнай [[Палтава|Палтаўшчыне]] зборніку вершаў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Кліменці Зіноўіў|Кліменція Зіноўіва|uk|Зіновіїв Климентій}} беларуская мова таксама называецца літоўскай: «''О теслях або теж о плотника(х) по моско(в)скии(и): а о дейлидах по лито(в)ски(и)''»<ref name="Zaprudzki-2013-92"/>. У дакумэнтах Чарнігаўскай кансысторыі і [[Гетманшчына|Гетманшчыны]] (1735<ref>Тиханов Н. Н. Брянский говор // Сборник отделения русского языка и словесности Императорской академии наук. Т. 76. — СПб., 1904. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=C8MzAQAAMAAJ&dq=%22%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%82%D1%8C+%D0%BF%D0%BE+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%83%22&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%83#v=snippet&q=%22%D0%BF%D0%BE%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%83%22%20%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE&f=false С. 119].</ref>, 1761<ref>Древности. Т. 1, вып. 3. — М., 1899. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=vb4KAAAAIAAJ&dq=%D0%BF%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%83&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%83#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%83&f=false С. 37].</ref> і 1765<ref>Ділова документація Гетьманщини XVIII ст.: 3б. документів. — К., 1993. С. 200.</ref> гады) адзначалася пра [[ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў (беларусаў) Севершчыны]], што тыя «''гавораць па-літоўску''». У дакумэнце 1637 году, укладзеным у [[Бранск]]у, упамінаецца жыхар [[Канстантынопаль|Канстантынопалю]] ([[Асманская імпэрыя]]) пад турэцкім імём Рэзван, які «''…был литвин и взят в полон в турки… …родом литвин… …а по литовску зовут ево Ондрюшкам''»<ref>Труды Саратовской ученой архивной комиссии. Вып. 29. — Саратов, 1912. [https://books.google.by/books?id=XztDAAAAIAAJ&pg=RA1-PA66&dq=%22%D0%BF%D0%BE+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%83%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwif44b-sbD6AhUSzKQKHWQgA3kQ6AF6BAgLEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%83&f=false С. 66]—68.</ref>. Паводле выдадзенай у 1899 годзе ў Вільні працы гісторыка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Венядзікт Плашчанскі|Венядзікта Плашчанскага|uk|Площанський Венедикт Михайлович}}, за часамі Рэчы Паспалітай дакумэнты на беларускай мове, якія паходзілі зь Літвы, ва Ўкраіне азначалі як пісаныя літоўскай мовай ({{мова-la|st. et idiom. lithuanico|скарочана}})<ref>Площанский В. М. Прошлое Холмской Руси. — Вильна, 1899. [https://books.google.by/books?id=s6vZ3kR-LJwC&pg=RA1-PA95&dq=idiom+lithuanico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjp9s7CqoT2AhVR_rsIHe75DucQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=idiom%20lithuanico&f=false С. 95].</ref>. Апроч таго, ліцьвіны — беларусы, якія размаўляюць на роднай беларускай мове — сталі трывалым кампанэнтам украінскіх [[інтэрмэдыя]]ў XVIII стагодзьдзя<ref>Кабржыцкая Т., Рагойша У. [https://web.archive.org/web/20211023162716/https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/92798/1/%D0%A2%D0%B0%D1%86%D1%86%D1%8F%D0%BD%D0%B0%20%D0%9A%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B6%D1%8B%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F,%20%D0%A3%D1%81%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B4%20%D0%A0%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B9%D1%88%D0%B0%20%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%96%20%D1%84%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D1%80%20%D0%B2%D0%B0%20%D1%9E%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%96%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D1%85%20%D1%96%D0%BD%D1%82%D1%8D%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D1%8B%D1%8F%D1%85%20%D0%A5V%D0%86%D0%86%D0%86%20%D1%81%D1%82..pdf Беларускі фальклор ва ўкраінскіх інтэрмедыях ХVІІІ ст.] // Фалькларыстычныя даследаванні. Кантэкст. Тыпалогія. Сувязі: зб. арт. Вып. 4 / пад нав. рэд. Р. Кавалёвай, В. Прыемка. — {{Менск (Мінск)}}: Бестпрынт, 2007. C. 206.</ref>, напісаных навукоўцам і пісьменьнікам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мітрафан Даўгалеўскі|Мітрафанам Даўгалеўскім|uk|Довгалевський Митрофан}}<ref>Rozprawy Wydziału Filologicznego. T. 14, 1891. [https://books.google.by/books?id=8-AfAAAAIAAJ&pg=PR18&dq=Litwin+czy+Bia%C5%82orusin&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiy6pD_-t7zAhXJ-aQKHQ-EAPcQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=Litwin%20czy%20Bia%C5%82orusin&f=false S. XVIII].</ref> (які, магчыма, меў беларускае паходжаньне<ref name="Kabrzyckaja-2007">Кабржыцкая Т., Рагойша У. Феномен часу: драматургія Кіева-Магілянцаў як выява ўкраінска-беларускай культурнай супольнасці // Беларусь і беларусы ў прасторы і часе: зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса / Грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў», Польскі інстытут у Мінску. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 140―151</ref>), прафэсарам [[Кіева-Магілянская акадэмія|Кіеўска-Магілянскай акадэміі]] будучым [[магілёў]]скім япіскапам [[Георгі (Каніскі)|Георгіем (Каніскім)]] ды іншымі аўтарамі<ref>Гудзій М. [http://litopys.org.ua/ukrinter/int02.htm Українські інтермедії XVII—XVIII ст.] — Київ, 1960.</ref>.

Выдадзены ў 1688 годзе «Геаграфічны слоўнік» {{Артыкул у іншым разьдзеле|Эдмунд Богун|Эдмунда Богуна|en|Edmund Bohun}} паведамляў, што Літву мясцовыя жыхары (якіх аўтар адрозьніваў ад палякаў) называюць «Litwa»{{Заўвага|{{мова-en|«Lithuania, …called by the inhabitants, Litwa»|скарочана}}}}, а яе галоўныя месты — гэта [[Браслаў]], [[Берасьце]], [[Горадня]], [[Менск]], [[Магілёў]], [[Наваградак]], [[Полацак]], [[Трокі]], [[Вільня]] і [[Віцебск]]<ref>A Geographical Dictionary, Representing the Present and Ancient Names of All the Countries, Provinces, Remarkable Cities …: And Rivers of the Whole World: Their Distances, Longitudes and Latitudes. — London, 1688. [https://books.google.by/books?id=9AlmAAAAcAAJ&pg=PA72-IA284&dq=lithuanie+poloczk+witebsk&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiMiN693cn8AhUGzaQKHUS7CsA4ChDoAXoECAwQAg#v=onepage&q=lithuanie%20poloczk%20witebsk&f=false P. 71—72].</ref>. А ў 1693 годзе ў [[Лёндан]]е пабачыла сьвет ангельскамоўнае выданьне энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Le Grand Dictionnaire historique|«Le Grand Dictionnaire historique»|en|Le Grand Dictionnaire historique}}, дзе таксама значылася, што жыхары Літвы называюць яе «Litwa» і што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania <…> called by the inhabitants, Litwa; <…> Their language is a dialect of the Sclavonick»|скарочана}})<ref>Bohun E. A Geographical Dictionary, representing the present and ancient names of all the countries, provinces, remarkable cities … of the whole world … With a short historical account of the same, etc. — London, 1693. [https://books.google.by/books?id=ag5mAAAAcAAJ&pg=PA234&dq=lithuanians+litwa+language&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiTm4DC_8fzAhWgSvEDHe4NBJ84UBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=lithuanians%20litwa%20language&f=false P. 234].</ref>. У выдадзеным у Лёндане 34-м томе калектыўнай навуковай працы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Universal History (1747—1768)|«Universal History»|en|Universal History (Sale et al)}} (1762 год) зазначалася, што Літву карэнныя яе жыхары называюць «Litwa» ({{мова-en|«…Lithuania, called Litwa by the natives»|скарочана}})<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 409.</ref>, а таксама што Літва мяжуе з [[Расея]]й, [[Інфлянты|Інфлянтамі]], [[Валынь]]ню, [[Чырвоная Русь|Чырвонай Русьсю]], [[Польшча]]й, [[Падляшша]]м, [[Прусія]]й і [[Жамойць|Жамойцю]]<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 410.</ref>. Падобныя памежныя рэгіёны (з удакладненьнем у выглядзе Малой Польшчы — замест Чырвонай Русі і Польшчы) пазначаліся ў выдадзеным у [[Пэрт (Шатляндыя|Пэрце]] 13-м томе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Encyclopædia Perthensis|«Encyclopædia Perthensis»|en|Encyclopædia Perthensis}} (1806 год{{Заўвага|Перавыдаваўся ў Лёндане ў 1807 годзе і ў [[Эдынбург]]у ў 1816 годзе}}), дзе таксама адзначалася назва «Litwa» і тое, што мова Літвы — славянскі дыялект ({{мова-en|«Lithuania, or Litwa <…> The language is a dialect of the Sclavonic»|скарочана}})<ref>Encyclopaedia Perthensis; or, Universal dictionary of Knowledge. Vol. XIII. — London, 1806. P. 285.</ref>. А выдадзены ў 1765 годзе «Ўнівэрсальны гандлёвы слоўнік» францускага эканаміста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жак Савары дэ Брулён|Жака Савары дэ Брулёна|en|Jacques Savary des Brûlons}} паведамляў, што «''Літва: на літоўскай мове Litwa, <…> Вільня…: …на літоўскай мове Wilenski''»<ref>Bruslons J. S. Dictionnaire universel de commerce. — Copenhague, 1765. [https://books.google.by/books?id=P4ZdAAAAcAAJ&pg=PA573&dq=%22en+Lithuanien+Litwa%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3uv6u3Mz8AhVD3qQKHeYVBNIQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%22en%20Lithuanien%20Litwa%22&f=false P. 574]—575.</ref>. Таксама выдадзеная ў 1767 годзе энцыкляпэдыя нямецкага лексыкографа і эканаміста {{Артыкул у іншым разьдзеле|Карл Гюнтэр Людовічы|Карла Гюнтэра Людовічы|en|Carl Günther Ludovici}} сьведчыла, што «''Літва, у літоўскай мове Litwa''»<ref>Ludovici C. G. Eröffnete Akademie der Kaufleute. — Liepzig, 1767. [https://books.google.by/books?id=ZV8UbjqzfeEC&pg=PA1509&dq=litwa+litawia&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjVysrkhs38AhWrhv0HHRNbDCkQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=litwa%20litawia&f=false S. 1509].</ref>.

[[Файл:Disputatio medica inauguralis de Plica Polonica, Lithvanice Koltun, Polonice Gozdziec (1723).jpg|значак|Вокладка кнігі навукоўца Рэчы Паспалітай {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Фрыдэрык Бахстрам|Яна Фрыдэрыка Бахстрама|pl|Johann Bachstrom}}: «Уступны мэдычны дыспут пра Plica Polonica, па-літоўску Kołtun, па-польску Goździec», 1723 г.]]

У прадмове да выдадзенай ў 1704 годзе кнігі «Лексикон треязычный», аднаго з галоўных слоўнікаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]], пісьменьнік і перакладнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|Фёдар Палікарпаў-Арлоў|ru|Поликарпов-Орлов, Фёдор Поликарпович}}{{Заўвага|У рэдагаваньні і дапаўненьні «Лексикона треязычного» бралі ўдзел ураджэнец Рэчы Паспалітай {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стэфан (Яворскі)||uk|Стефан (Яворський)}} і выпускнік Кіеўскай духоўнай акадэміі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Рафаіл (Краснапольскі)||uk|Рафаїл (Краснопольський)}}, а пры складаньні гэтага слоўніка Фёдар Палікарпаў-Арлоў карыстаўся рукапісным беларуска-лацінска-польскім слоўнікам XVII ст.<ref>Сперанский М. Н. Один из источников «Триязычного лексикона» Федора Поликарпова — рукописный белорусско-латинско-польский словарь XVII в. // Из истории русско-славянских литературных связей. — М., 1960. С. 205, 209.</ref>}} адзначыў літоўскую мову сярод славянскіх: «''Вместо же языка еврейскаго наш предпоставихом славенский, яко поистинне отца многих языков благоплоднейша. Понеже от него аки от источника неизчерпаема, прочиим многим произыти языком, сиречь польскому, чешскому, сербскому, болгарскому, литовскому, малороссийскому, и иным множайшым, всем есть явно''»<ref>Поликарпов-Орлов Ф. П. Лексикон треязычный, сиречь речений славенских, еллиногреческих и латинских сокровище. — Москва, 1704. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_004091708?page=9&rotate=0&theme=white]</ref>. Польскі езуіт, натураліст і фізіёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Габрыэль Жанчынскі||pl|Gabriel Rzączyński}} пісаў у 1721 годзе, што матэрыялы з драўніны дуба (а менавіта бочкі) палякамі мянуюцца «''Klepki''», а дошкі, зь якіх яны робяцца, завуцца ў ліцьвінаў [[Ванчас|«''Wanczos''»]], у немцаў «''Eichenebolen''» і ў [[Батавы|батаваў]] «''Planken''»<ref>Rzączyński G. Historia naturalis curiosa Regni Poloniae, Magni Ducatus Lithuaniae, annexarumque; Provinciarum, in tractatus XX divisa. — Сандамір, 1721. [https://archive.org/details/bub_gb_C_OVohJo2m4C/page/n204/mode/1up?q=Vanczos P. 187].</ref>. Навуковец [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Фрыдэрык Бахстрам||pl|Johann Bachstrom}} адзначыў на вокладцы выдадзенай у 1723 годзе кнігі, што {{мова-la|Plica Polonica|скарочана}} — гэта «''па-літоўску [[каўтун]]''» ({{мова-la|Lithvanice Koltun|скарочана}}). Таксама францускі прафэсар мэдыцыны {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жан Аструк||en|Jean Astruc}} у 1743 годзе (гэтая праца перавыдавалася ў 1755<ref>Astruc J. Traité des maladies vénériennes. T. 1. — Paris, 1755. [https://books.google.by/books?id=wla8PkLD8r8C&pg=PA345&dq=Koltun+Lithuanien&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwielamPtc78AhWeg_0HHUr8Dh8Q6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=Koltun%20Lithuanien&f=false P. 345].</ref> і 1773<ref>Astruc J. Traité des maladies vénériennes. T. 1. — Paris, 1773. [https://books.google.by/books?id=i7oscuxk3EoC&pg=PA304&dq=Koltun+Lithuanien&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwihh8-4uM78AhUP7KQKHYo1DyUQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=Koltun%20Lithuanien&f=false P. 304].</ref> гадох) зазначаў, што «''каўтун, у літоўскай мове Koltun''»{{Заўвага|{{мова-fr|«Gozdziec en Polonois, signifie un Cloud, & Koltun en Lithuanien»|скарочана}}}}<ref>Traité des maladies vénériennes. T. 1. — Paris, 1743. [https://archive.org/details/b33021156_0001/page/344/mode/2up?q=%22en+Lithuanien%22 P. 345].</ref>, а таксама ў сваёй кнізе на лацінскай мове, выдадзенай у 1768 годзе: «''Koltun — літоўская назва для'' {{мова-la|Plica|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, hoc eft, Paxillus, nomen Lithuanicum Plicæ»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q&f=false P. 408].</ref>, «''koltun у літоўскай мове значыць'' {{мова-la|Paxillum|скарочана}}»{{Заўвага|{{мова-la|«Koltun, lithuanice Paxillum significant»|скарочана}}}}<ref>Astruc J. De morbis venereis libri novem. — Neapoli, 1768. [https://books.google.by/books?id=li9QR0lQ1SUC&pg=PA408#v=onepage&q=lithuanice&f=false P. 69].</ref>. Першы прафэсійны расейскі літаратар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Сумарокаў||ru|Сумароков, Александр Петрович}} (1717—1777), прыводзячы назвы зямлі на розных мовах, зазначаў: «''По Трансильвански Йерде : по Персидски Земин : а о Славенском, Польском и Литовском и поминать не чево; ибо сии языки теже, что и наш''»<ref>Полное собрание всех сочинений в стихах и прозе покойнаго действительнаго статскаго советника, ордена св. Анны кавалера и Лейпцигскаго ученаго собрания члена, Александра Петровича Сумарокова. Ч. X. — Москва, 1782. [https://books.google.by/books?id=33NdAAAAcAAJ&pg=PA128&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj1uraa38DzAhWoQ_EDHcgPAFo4tAEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 128].</ref>. Нямецкі гісторык і мовазнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Готліб Зыгфрыд Баер||ru|Байер, Готлиб Зигфрид}} у сваёй працы «Geographia Russiae» (1747 год) зазначаў, што «''[[люцічы|вільцы]] — на літоўскай мове ваўкі''»{{Заўвага|{{мова-la|«Vilzi Lithuana lingua Lupi»|скарочана}}}}<ref>Commentarii Academiae Scientiarum Imperialis Petropolitanae. T. X. — Petropoli, 1747. [https://books.google.by/books?id=1wBlAAAAcAAJ&pg=PA371&dq=GEOGRAPHIA+RVSSIAE&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjP5__w08z8AhUJMewKHT7zDHEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=vilzi%20Lithuana%20lingua%20&f=false P. 397].</ref>. Францускі лекар і натураліст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Люі Даніэль Арно дэ Наблевіль||fr|Louis Daniel Arnault de Nobleville}} у сваёй кнізе «Натуральная гісторыя жывёлаў» (1757 год) пісаў, што «''лось… у польскай, у літоўскай і ў рускай мовах — Loss або Lozzi''»<ref>Nobleville A. Histoire naturelle des animaux. — Paris, 1757. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=tJ5E7CRUbtQC&dq=%22en+Lithuanien%22&q=lozzi#v=onepage&q=Ruffien&f=false P. 163].</ref>. Народжаны на [[Лідзкі павет|Лідчыне]] гісторык-археограф [[Мацей Догель]] у сваёй працы «Limites regni Poloniae & magni ducatus Litvaniae» (1758 год) пры апісаньні выгляду межавога знаку Вялікага Княства Літоўскага на граніцы з Маскоўскай дзяржавай зазначаў, што той «''па-літоўску''» называецца [[капец]] (''kopiec'')<ref>Dogiel M. Limites regni Poloniae & magni ducatus Litvaniae. — Vilane, 1758. [https://books.google.by/books?id=vb9KrnwvrboC&pg=PA89&dq=%22litewsku+kopiec%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiDsIqwtob9AhX0nf0HHcjRAAQQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22litewsku%20kopiec%22&f=false S. 89].</ref>. Выдадзены ў друкарні {{Артыкул у іншым разьдзеле|Замойская акадэмія|Замойскай акадэміі|pl|Akademia Zamojska}} «Каляндар польскі і рускі на рок панскі 1765», у пачатку якога зьмяшчалася прысьвячэньне [[Кухмістар вялікі літоўскі|кухмістру вялікаму літоўскаму]] [[Міхал Вяльгорскі|Міхалу Вяльгорскаму]] і ягонай жонцы Альжбеце з [[Агінскія|Агінскіх]], падаваў наступнае тлумачэньне да сельскагаспадарчай інфармацыі: «''hreczki (па-русінску), gryki (па-нямецку) альбо greczychy (па-літоўску)''»<ref>Estreicher K. Bibliografia polska. T. 15. — Kraków, 1897. [https://archive.org/details/bibliografiapols15estre/page/396/mode/2up?q=litewsku S. 396].</ref>. У камэнтарах да выдадзенага ў 1773 годзе францускага перакладу «Натуральнай гісторыі» {{Артыкул у іншым разьдзеле|Плініюс Старэйшы|Плініюса Старэйшага|be|Пліній Старэйшы}} адзначалася, што «''byl на [[Флямандзкая мова|флямандзкай мове]] значыць сякера, біла''{{Заўвага|[[Тлумачальны слоўнік беларускай мовы]] дае адным з значэньняў „''назва ўдарных частак прыладаў і машынаў''“, а [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы]] выводзіць беларускае „біла“ ад славянскага ''biti'' (біць), якое параўноўвае з [[Стараверхненямецкая мова|стараверхненямецкім]] bīhal 'сякера'}} [bila] ''на літоўскай мове значыць тое ж самае''»{{Заўвага|{{мова-fr|«car byl en Flamand, signifie une hache; bila, en Lithuanien, signifie la même chose»|скарочана}}}}<ref>Histoire naturelle de Pline traduite en françois. T. 6. — Paris, 1773. [https://books.google.by/books?id=JeyFTzG771cC&pg=PA134&dq=%22en+Lithuanien%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwipvNe838z8AhXsy7sIHRIzCwE4FBDoAXoECAcQAg#v=onepage&q&f=false P. 134].</ref>. Гішпанскі езуіт і філёляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ларэнца Гервас||en|Lorenzo Hervás}} у 1784 годзе зазначаў, што «''літоўская мова вельмі падобная да польскай''» ({{мова-it|«il Lituano è molto affine a Polacco»|скарочана}}), а сам пералічваў яе як гаворку славянскай («ілірыйскай») мовы<ref>Catalogo delle lingue conosciute e notizia della loro affinita', e diversita'. — Cesena, 1784. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=XQsJAAAAQAAJ&q=Lituano#v=snippet&q=Lituano&f=false P. 158—160].</ref>.

Апошні кароль Рэчы Паспалітае [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі]] (які менаваў сябе «радавітым ліцьвінам») падчас наведваньня [[Нясьвіж]]у ў 1784 годзе зьвярнуўся да [[Караль Станіслаў Радзівіл «Пане Каханку»|Караля Станіслава Радзівіла]] «па-просту»: «''Пане гаспадару, каж віна даці, штоб у тваёй хаце ліха ня знаці''»<ref>Tyszkiewicz E. Nasze strony. Obrazek litewski. — Kraków, 1871. S. 15.</ref>. На [[Чатырохгадовы Сойм|Чатырохгадовым Сойме]] 1788—1792 гадоў віленскі земскі судзьдзя [[Тадэвуш Корсак]] прамаўляў «''зь літоўскім акцэнтам''», які ўражваў палякаў<ref>Юргайціс, Р. Парламенцкая дзейнасць паслоў з віленскага сойміка ў сойме Рэчы Паспалітай у 1717—1793 гг. // [[ARCHE Пачатак]]. 2011, № 6 (105). С. 109.</ref>.

У канцы XVIII ст., ужо [[Расейская акупацыя Беларусі|за часамі расейскага панаваньня]], беларуская мова працягвала называцца літоўскай. Гэтак, прызначаны кіраваць новаўтворанай [[Менская япархія|Менскай япархіяй]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] [[Віктар Садкоўскі]], адданы гаспадыні [[Кацярына ІІ|Кацярыне ІІ]], пагражаў мясцовым прэзьбітэрам на [[Слуцак|слуцкім]] эпархіяльным зборы: «''Ja was skoreniu, zniszczu, sztob i jazyka nie było waszoho proklatoho litowskoho i was samych, ja was u zsyłki pozasyłaju, albo u sołdaty pooddaju, a swoich z zakordonu ponawożu''»<ref>Sakowicz E. Kościół prawosławny w Polsce w epoce Sejmu Wielkiego 1788—1792. — Warszawa, 1935. S. 79.</ref><ref name="Дубавец-Сагановіч-1994-235">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2к}} С. 235.</ref><ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. У 1806 годзе расейскі царкоўны гісторык, археограф і бібліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яўген (Балхавіцінаў)||ru|Евгений (Болховитинов)}}, камэнтуючы ў сваім «Гістарычным слоўніку аб расейскіх пісьменьніках» сьцьверджаньне [[Шыман Старавольскі|Шымана Старавольскага]] пра зробленыя [[Ян з Глогава|Янам з Глогава]] (настаўнікам [[Францішак Скарына|Францішка Скарыны]]{{Заўвага|Існуе вэрсія, што Францішак Скарына мог працягнуць і выдаць пераклад, распачаты яго настаўнікам Янам з Глогава<ref>Владимировас Л. Всеобщая история книги: Древний мир. Средневековье. Возрождение. — М.: Книга, 1988. С. 201.</ref>}}) пераклады кнігаў бібліі на «славянскую мову» — мову Вялікага Княства Літоўскага<ref>Яцухна В. Скарыназнаўчая спадчына Вацлава Ластоўскага // Спадчына Скарыны: да 500-годдзя беларускага кнігадрукавання : зб. навуковых артыкулаў : у 2 ч. Ч. 1 / рэдкал. : А. Ермакова (гал. рэд.) [і інш] ; М-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь, Гомельскі дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель : ГДУ імя Ф. Скарыны, 2017. С. 61.</ref> — адзначаў, што той напраўду перакладаў іх на літоўскую мову{{Заўвага|{{мова-ru|«Но оба они ошибаются по незнанию подлинного Словянского языка. Потому что Глоговенский переводил упомянутые книги не на Славянский, а на Литовский язык, на коем они и напечатаны в Кракове»|скарочана}}}}<ref>Друг просвещения. Ч. 1, 1806. [https://books.google.by/books?id=WCloAAAAcAAJ&pg=PA100&dq=%D0%B3%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjZ_7LQhoz0AhWsR_EDHamUA3oQ6AF6BAgCEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 100].</ref>. Гэты ж аўтар у іншым сваім слоўніку (1827 год) азначаў «Катэхізіс вялікі» [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] як ад пачатку «напісаны на літоўскай мове» ({{мова-ru|«писанный <…> на Литовском языке»|скарочана}})<ref>
Словарь исторический о бывших в России писателях духовного чина греко-российской церкви. Т. 2. — СПб., 1827. [https://books.google.by/books?id=M91dAAAAcAAJ&pg=PA4&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiGi9bxzY30AhU1SPEDHTyUCsI4lgEQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%A3%22&f=false С. 4].</ref>, такое азначэньне гэтага выданьня як ўкладзенага «на літоўскай мове» даў яшчэ ў 1822 годзе расейскі выдавец і філёляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мікалай Грэч||be|Мікалай Іванавіч Грэч}}{{Заўвага|{{мова-ru|«Зизаний сочинил еще на Литовском языке большой Катихизис»|скарочана}}}}<ref>Опыт краткой истории руской литературы. — СПб., 1822. [https://books.google.by/books?id=kMFLAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 62].</ref>. У выдадзенай у [[Харкаў|Харкаве]] працы «Найноўшы нарыс правілаў расейскай граматыкі»<ref>Новейшее начертание правил Российской грамматики, на началах всеобщей основанных. — Харьков, 1810. С. 28.</ref> (1810 год) {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Арнатоўскі||uk|Орнатовський Іван}} называў беларусаў літоўцамі і сьцьвярджаў, што «''паўночна-заходняя частка Расеі запазычыла многа словаў, а яшчэ больш канчаткаў, уласьцівых мове літоўцаў''»<ref name="Zaprudzki-2013-96">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://web.archive.org/web/20211211192815/https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%D0%97%D0%B0%D0%BF%D1%80%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%9D%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D1%8B%20%D0%B1%D0%B5%D0%BB%20%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D1%8B_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 96.</ref>.

У [[бэрлін]]скім патэнце прускага караля [[Фрыдрых Вільгельм II|Фрыдрыха Вільгельма II]] (1797 год), які прызначаўся жыхарам [[Падзелы Рэчы Паспалітай|анэксаваных тэрыторыяў Рэчы Паспалітай]] (у тым ліку [[Гарадзенскі павет|Гарадзенскага павету]] ВКЛ) і тычыўся «''польскіх і літоўскіх да гэтых часоў дзейных правоў, статутаў і канстытуцыяў''», зазначалася, што вытрымка з адпаведных крыніцаў права, калі яна «''на польскай або літоўскай мове была напісаная''» ({{мова-de|«in der Polnischen oder Litthauischen Sprache abgesasst ist»|скарочана}}, {{мова-pl|po Polsku lub po Litewsku napisana była|скарочана}}), мае мець нямецкі або лацінскі пераклад<ref>Novum Corpus Constitutionum Prussico-Brandenburgensium Praecipue Marchicarum, Oder Neue Sammlung Königl. Preußl. und Churfürstl. Brandenburgischer, sonderlich in der Chur- und Marck-Brandenburg, Wie auch andern Provintzien, publicirten und ergangenen Ordnungen, Edicten, Mandaten, Rescripten, Von 1796, 1797, 1798, 1799 und 1800. — Berlin, 1801. [https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb10490389?page=588,589&q=Litewfku S. 1131—1134, 1151—1154]</ref>. У 1807 годзе нямецкі географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Георг Гасэль||ru|Гассель, Георг}} у сваёй працы пра Расейскую імпэрыю<ref>Hassel H. Statistischer Abriss des Russischen Kaisertums nach seinen neuesten politischen Beziehungen. — Nürnberg
— Leipzig, 1807. [https://books.google.by/books?id=irZfAAAAcAAJ&pg=PA92&dq=lithauer+sklaverei&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi-yPTizM78AhWE87sIHezVCFEQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=lithauer%20sklaverei&f=false S. 92].</ref> пісаў пра славянскі народ ліцьвінаў (літоўцаў), праваслаўных, якія жылі сярод палякаў у Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай і Віцебскай губэрніях і зазначаў, што яны карыстаюцца сваёй асобнай мовай<ref name="Zaprudzki-2013-95">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://web.archive.org/web/20211211192815/https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%D0%97%D0%B0%D0%BF%D1%80%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%9D%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D1%8B%20%D0%B1%D0%B5%D0%BB%20%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D1%8B_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 95.</ref>. Ангельскі падарожнік Робэрт Джонстан адзначаў у дзёньніку сваёй вандроўкі Расейскай імпэрыяй, выдадзеным у 1815 годзе, што «''старажытная Літва''» пачынаецца ад мястэчка [[Ляды (Дубровенскі раён)|Лядаў]]<ref>Johnston R. Travels Through Part of the Russian Empire and the Country of Poland. — New York, 1816. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=3n1CP801ukAC&dq=%22native+lithuanians+generally%22&q=%22native+lithuanians%22#v=onepage&q=liadi%20lithuania&f=false P. 328].</ref>, мясцовых сялянаў ён апісваў як «''карэнных літоўцаў''»<ref>Johnston R. Travels Through Part of the Russian Empire and the Country of Poland. — New York, 1816. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=3n1CP801ukAC&dq=%22native+lithuanians+generally%22&q=%22native+lithuanians%22#v=snippet&q=%22native%20lithuanians%22&f=false P. 332].</ref>, а мясцовую мову называў «''літоўскім дыялектам''»<ref>Johnston R. Travels Through Part of the Russian Empire and the Country of Poland. — New York, 1816. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=3n1CP801ukAC&dq=%22native+lithuanians+generally%22&q=%22native+lithuanians%22#v=onepage&q=lithuanian%20dialect&f=false P. 348].</ref>.

[[Адам Міцкевіч]] (1798—1855), які паводле сьведчаньня свайго сучасьніка Максымільяна Маркса, размаўляў з каханай Марыляй Верашчакай па-беларуску, а свае першыя вершы, не напісаныя, а агучаныя ўслых, прамаўляў па-беларуску<ref>Корбут В. [https://www.polskieradio.pl/396/8226/Artykul/2810981,%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%BA%D1%81-%D1%81%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D1%87%D1%8B%D1%9E-%D1%88%D1%82%D0%BE-%D0%9C%D1%96%D1%86%D0%BA%D0%B5%D0%B2%D1%96%D1%87-%D1%81%D0%B2%D0%B0%D0%B5-%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B%D1%8F-%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%88%D1%8B-%D1%81%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%9E-%D0%BF%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D1%83 Маркс сведчыў, што Міцкевіч свае першыя вершы складаў па-беларуску], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 23 верасьня 2021 г.</ref>, і паводле гісторыка беларускай літаратуры [[Мікола Хаўстовіч|Міколы Хаўстовіча]], зрэдку называў мову сваіх твораў «ліцьвінскай»<ref>Хаўстовіч М. Наш Міцкевіч // XIX стагоддзе: Навукова-літаратурны альманах. Кн. 1. — {{Менск (Мн.)}}: БДУ, 2000. С. 3.</ref>, клапаціўся пра захаваньне і перадачу дзецям мясцовага вымаўленьня<ref>[[Станіслаў Станкевіч (кнігар)|Станкевіч С.]] Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі. — Вільня, 2010. С. 201.</ref>:
{{Цытата|…няраз слухаючы нас, ён уздыхаў, што ў нас бясколерны, чужаземскі акцэнт. Ён бы хацеў чуць з нашых вуснаў мову сьпеўную, літоўскую, якая была яму мілейшая за ўсё.
{{арыгінал|pl|…nieraz słycząc nas mówiących, wzdychał, że mamy akcent bezbarwny, cudzoziemski. On byłby chciał słyczeć w naszych ustach tę mowę spewną, litewską, która nadewszystko była mu miłą.}}
|Gorecka A. Wspomnienia o Adamie Mickiewiczu. — Kraków, 1897. S. 76.}}

У апублікаванай у 1840 годзе аповесьці «Панна Кацярына», дзе беларускамоўны селянін называе сябе ліцьвінам<ref name="Tygodnik Literacki-51-1840"/>, адзначалася, што іншыя народы пазнаюць ліцьвінаў паводле іх «''сьпеўнай мовы''»<ref name="Tygodnik Literacki-52-1840"/>. У кнізе «Ўспаміны яснавяльможнага пана Севярына Сапліцы, чашніка парнаўскага», напісанай выхаваным на [[Менскае ваяводзтва|гістарычнай Меншчыне]] [[Генрык Жавускі|Генрыкам Жавускім]], апавяданьне вядзецца ад імя «''прыроджанага ліцьвіна, [[Наваградак|наваградзкага]] [[Зямяне|зямяніна]]''», які наракае на тое, што ў час канфідэнцыйнай выправы праз [[Запароская Сеч|Запароскую Сеч]] да крымскага хана сын [[менск]]ага чашніка Міхал Ратынскі размаўляў «''па-літоўску''»<ref>Rzewuski H. Pamiątki pana Seweryna Soplicy, cześnika parnawskiego. — Lipsk, 1868. [https://books.google.by/books?id=WrwaAAAAYAAJ&pg=PA187&dq=%22ci%C4%85gle+z+litewska+co%C5%9B%22&hl=ru&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwi9gYyusLqEAxUvg_0HHYdVC6EQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22ci%C4%85gle%20z%20litewska%20co%C5%9B%22&f=false S. 187].</ref> (г. зн. па-беларуску<ref>[https://pawet.net/library/v_literature/rzewuski/10/%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B6%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D0%B5%D1%87.html Запароская Сеч] // Жавускі Г. Успаміны Сапліцы. — {{Менск (Мінск)}}: Лімарыус, 2005. С. 361.</ref>), чым мог выдаць сваё паходжаньне<ref>[https://pawet.net/library/v_literature/rzewuski/10/%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B6%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D0%B5%D1%87.html Запароская Сеч] // Жавускі Г. Успаміны Сапліцы. — {{Менск (Мінск)}}: Лімарыус, 2005. С. 111—112.</ref>. Ляўрэат [[Нобэлеўская прэмія ў галіне літаратуры|Нобэлеўскай прэміі ў галіне літаратуры]] [[Генрык Сянкевіч]], які меў літоўскае паходжаньне і часта бываў на [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыне]], у сваім найбольш вядомым гістарычным рамане «[[Агнём і мячом (раман)|Агнём і мячом]]», напісаным у 1884—1888 гадох, апавядае пра літоўскага шляхціча Лонгіна Падбіпенту (у XVII ст. рэальны шляхецкі род Падбіпентаў валодаў [[Пліса (Віцебская вобласьць)|Плісай]] на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]]), які адзначаўся сваёй «''сьпеўнай літоўскай гаворкай''» і гаварыў з тыповым беларускім фрыкатыўным «г» (напрыклад, «''Słuchać hadko''»), што не ўласьціва ані палякам, ані летувісам. Тым часам іншы пэрсанаж раману зь імём «Жмудзін» адзначыўся летувіскімі выразамі: «''Padłas!''», «''Panas Kmitas»<ref>Гацак М. Беларускамоўныя літвіны Генрыка Сянкевіча // Вольнае Глыбокае. № 9 (725), 27 лютага 2014. С. 5.</ref>.

[[Файл:Литовско-русский словарь, составленный в 1596 году Лаврентием Зизанием (1849).jpg|значак|Тытульны аркуш [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускага слоўніка [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] ў публікацыі 1849 году]]

У 1836 годзе расейскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Пагодзін||ru|Погодині, Михаил Петрович}} пісаў пра Ўкраіну: «''Прыйшлі жа туды яшчэ пазьней літоўцы або беларусцы, з [[Гедзімін]]ам, і ўвялі ў пісьмовы ўжытак сваю мову''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Пришли же туда еще позднее Литовцы или Белорусцы, с Гедемином, и ввели в письменное употребление свой язык»|скарочана}}}}<ref>Погодин М. П. Записка о древнем языке русском // Известия Императорской академии наук по отделению русского языка и словестности. Т. 5, 1836. С. 82.</ref>{{Заўвага|Тым часам у афіцыйным часопісе Міністэрства народнай асьветы Расейскай імпэрыі за 1836 год прафэсар [[Маскоўскі ўнівэрсытэт|Маскоўскага ўнівэрсытэту]] гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} у сваім артыкуле «Латинская синонимика в Германии», зьмешчаным у радзьдзел «Науки и словестность», прыводзіў варыянты славянскага слова «хлеб»: «''по Малорос. хлиб, на Польском по Варшавскому и Краковскому произношению хлиб, а по Литовскому хлеб (chleb)''»<ref>Журнал Министерства Народного Просвещения. 1836. Ч. 9. [https://books.google.by/books?id=3dljAAAAcAAJ&pg=PA470&dq=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjUv6_5g9nzAhUpQvEDHYb9CtUQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%83%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%83&f=false С. 470].</ref>}}. Расейскі пісьменьнік і выдавец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Свіньін||be|Павел Пятровіч Свін’ін}} у 1839 годзе адзначаў, што ўкраінская мова за [[Чарнігаў|Чарнігавым]] зьмяняецца на літоўскую ({{мова-ru|«Язык Малороссийский <…> за Черниговым изменяется в Литовский»|скарочана}})<ref>Картины России и быт разноплеменных ее народов : Из путешествий П. П. Свиньина. Ч. 1. — СПб., 1839. С. 313—314.</ref>. У 1841 годзе расейскі пісьменьнік і аўтар шматлікіх падручнікаў расейскай мовы Іван Пенінскі ў прадмове да трэцяга выданьня «Славянскай хрэстаматыі», у якое ён дадаў вытрымкі зь [[Літоўская Мэтрыка|Літоўскай мэтрыкі]], зазначаў<ref>Пенинский И. С. Славянская хрестоматия, или Избранные места из произведений древнего отечественного наречия. — СПб.: Тип. Деп. нар. прос., 1841. [https://books.google.by/books?id=DmJcAAAAcAAJ&pg=PR6&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjMw6W6or7zAhWKRfEDHaYZDYI4WhDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. VI].</ref>: «''Бракавала таксама ранейшым выданьнях Хрэстаматыі артыкулаў, якія пазнаёмілі б выхаванца з мовамі Беларускай і Літоўскай, слушна названымі мовай Заходне-Рускай; і ў гэтых адносінах кніга папоўненая цяпер здавальняльна''» ({{мова-ru|«Недоставало также в прежних изданиях Хрестоматии статей, которые познакомили бы воспитанника с языками Белорусским и Литовским, страведливо названными языком Западно-Русским; и в этом отношении книга пополнена теперь удовлетворительно»|скарочана}}){{Заўвага|Гэтае ж сьцьверджаньне паўтараецца ў прадмове да чацьвертага выданьня (1843 год)}}. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} апублікаваў [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянска]]-беларускі слоўнік [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]] пад назвай «Літоўска-рускі слоўнік» ({{мова-ru|«Литовско-русский словарь»|скарочана}})<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. 119.</ref>, у 1869 годзе ў часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Филологические записки||ru|Филологические записки}} адзначалася: «''Слоўнік Л. Зізанія належыць да літоўскай пісьменнасьці. У ім славянскія словы, іншаземныя тлумачацца літоўскай мовай, бо і сам складальнік быў родам зь Літвы''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Словарь Л. Зизания принадлежит грамотности Литовской. В нем слова Славянские иностранные объясняются речью Литовскою потому что и сам составитель был родом из Литвы»|скарочана}}}}<ref>Филологические записки. Вып. 1, 1869. [https://books.google.by/books?id=n1lKAAAAcAAJ&pg=RA1-PA10&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE+%22%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiRkKWd_o30AhWdQ_EDHQz1D_04HhDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E&f=false С. 9].</ref>, а ў 1872 годзе пісьменьнік і пэдагог {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Чудзінаў||ru|Чудинов, Александр Николаевич}} пісаў пра слоўнік Л. Зізанія, што «''аўтар родам зь Літвы, таму ўсе тлумачэньні словаў ім робяцца на літоўскай мове''» ({{мова-ru|«Так как автор родом из Литвы, то и все объяснения слов им делаются на Литовском языке»|скарочана}})<ref>О преподавании отечественнаго языка: Очерк истории языкознания в связи с историей обучения родному языку, с приложением библиографического указателя. — Воронеж, 1872. [https://books.google.by/books?id=DdtdAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%9E%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BA%D1%8A+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 201].</ref>. Народжаны на [[Жамойць|Жамойці]] гісторык і археоляг {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тадэвуш Валянскі||be|Тадэвуш Валянскі}} ў 1854 годзе залічваў літоўскую мову да славянскіх: «''…трэба валодаць веданьнем усіх найгалоўнейшых, прынамсі, цяпер яшчэ жывых гаворак славянскіх, якімі лічацца: руская, польская, чэская, сэрба-далмацкая, ілірыйская, вэнэдзкая альбо вэндзкая і літоўская''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…должно обладать знанием всех главнейших, по крайней мере, теперь ещё живых наречий славянских, которыми почитаются: русское, польское, чешское, сербо-далматское, иллирийское, венедское или вендское и литовское»|скарочана}}}}<ref>Воланский Т. [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%9E%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D1%8F%D1%81%D0%BD%D1%8F%D1%8E%D1%89%D0%B8%D1%85_%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%8F%D0%BD%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%8E_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8E/%D0%9F%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%B5 Описание памятников, объясняющих славяно-русскую историю] // Новые материалы для древнейшей истории славян вообще и славяно-руссов в особенности с лёгким очерком истории русов до Рождества Христова. Вып. I—III. — М., 1854; переизд.: СПб., 1995.</ref>. Паводле рапарту берасьцейскага судовага спраўніка, у 1863 годзе стараста сяла [[Малыя Зводы|Зводаў]] Павал Стальнік знайшоў пад сваім домам паўстанцкі ліст, «''надрукаваны простай літоўскай гаворкай''», то бок на беларускай мове{{Заўвага|{{мова-ru|«''письмо, печатанное простым литовским наречием''»|скарочана}}}}<ref>Восстание в Литве и Белоруссии 1863―1864 гг. — М., 1965. С. 374.</ref>. У часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вестник Европы (1866—1918)|«Вестник Европы»|ru|Вестник Европы (1866—1918)}} (1866 год) гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэактыст Хартахай||ru|Хартахай, Феоктист Авраамович}} адзначаў: «''у справах Літоўскага пасольскага прыказу захоўваецца ярлык [[Мэнглі I Гірэй|Мэнглі Гірэя]], перакладзены на тагачасную літоўскую мову. У гэтым ярлыку адзін татарскі ўрад [землямера] называецца адпаведным яму літоўскім урадам „[[каморнік]]а“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В делах литовского посольского приказа находится ярлык Менгли-Гирея, который переведен на тогдашний литовский язык. В этом ярлыке один татарский чин [землемера] назван соответствующим ему литовским чином „коморника“»|скарочана}}}}<ref>Хартахай Ф. Историческая судьба крымских татар (статья вторая) // Вестник Европы. Т. 2, 1866. [https://books.google.ru/books?id=FwYYAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA&f=false С. 213].</ref>. Этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Дзьмітрыеў||be|Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў}} у сваім «Зборніку песень, казак, абрадаў і звычаяў сялянаў Паўночна-Заходняга краю» (1869 год) зазначаў, што «''пахаваньне ў сялянаў Дзісьненскага і Вялейскага паветаў называецца літоўскім словам „хаўтуры“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Похороны у простолюдинов Дисненского и Вилейского уездов называются Литовским словом „хаутуры“»|скарочана}}}}<ref>Дмитриев М. А. Собраніе пѣсен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Сѣверо-западнаго края. — Вильна, 1869. [https://books.google.by/books?id=zwLkAAAAMAAJ&pg=PP7&dq=%D0%A1%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%96%D0%B5+%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%BA%D1%8A,+%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%8F%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjmkeiLtcz5AhWD8LsIHcEID5EQ6AF6BAgHEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A%20%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 211].</ref>. У 1875 годзе адзін з кіраўнікоў [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] [[Агатон Гілер]] зазначаў у сваёй кнізе пра гісторыю паўстаньня, што [[багун]] ({{мова-pl|Bagno|скарочана}}) завецца «''па-літоўску „bahun“''»<ref>Giller A. Polska w walce: zbiór wspomnie i pamitników z dziejów naszego wyjarzmienia. — Kraków, 1875. [https://archive.org/details/polskawwalcezbi00gilluoft/page/288/mode/2up?q=litewsku S. 288].</ref>. У 1881 годзе [[Крымскія татары|крымска-татарскі]] асьветнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ісмаіл Гаспрынскі||uk|Ісмаїл Ґаспринський}} зьвяртаў увагу на тое, што «''ўжо першае пакаленьне [[Беларускія татары|літоўскіх татараў]] гаварыла больш мовай маці, г. зн. па-літоўску, чым па-татарску, так што празь некалькі пакаленьняў татарская мова зьнікла з ужытку, і мова літоўская'' (г. зн. беларуская<ref>[[Ібрагім Канапацкі]], [https://belhistory.com/lang_bel-tatars.html?fbclid=IwY2xjawFxxx1leHRuA2FlbQIxMAABHS0BTrKHuISdVo6ytfjrneGQ7_PwjeX7SEjysTtNqYzmBT-Bw9AljPU5dw_aem_Oysw00mcgdnwiZ7OvxWDBA Мова беларускіх татар], Беларускі гістарычны партал, 2 лютага 2018 г.</ref>) ''стала нацыянальнай мовай тамтэйшых татараў''»{{Заўвага|{{мова-ru|«уже первое поколение литовских татарчат говорило больше языком матери, т.е. по-литовски, чем по-татарски, так что через несколько поколений татарский язык исчез из употребления, и язык литовский стал национальным языком тамошних татар»|скарочана}}}}<ref>Гаспринский И. «Русское мусульманство: Мысли, заметки и наблюдения мусульманина». — Симферополь, 1881. С. 28.</ref>. Украінскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дзьмітры Багалей||uk|Багалій Дмитро Іванович}} тлумачыў ў сваім навуковым артыкуле, апублікаваным у 1883 годзе ў гістарычна-этнаграфічным часопісе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Кіевская старина||uk|Кіевская старина}}, што тэрмін «сябрынны» ўтварыўся ад «''старажытнага літоўскага слова „сябар“''»<ref>Багалей Д. Займанщина в левобережной Украйне XVII и XVIII ст. // Киевская старина. № 12, 1883. [https://archive.org/details/kievskaya_starina_1883_12/page/n53/mode/2up?q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0%22 С. 576].</ref>. Гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Сямён Пісараў||ru|Писарев, Семён Петрович}} у сваёй публікацыі ад 1897 году ўдакладняў, што старажытная частка (цэнтар) [[Смаленск]]у — Княская мясцовасьць — гістарычна называлася «''па-літоўску проста „[[Горад|места]]“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…бывшей Княжеской местности, по-литовски просто: „места“»|скарочана}}}}<ref>Писарев С. П. Было ли перенесение мощей святых мучеников Бориса и Глеба из Вышгорода в Смоленск. — Смоленск, 1897. [https://books.google.by/books?id=Z2SsMAAC6BQC&pg=PA52&dq=%D0%B2%D1%8B%D0%B6%D0%B3%D0%BB%D0%B8+%D0%BC%D1%A3%D1%81%D1%82%D0%BE,+%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B2%D0%B8+%D0%B8+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D0%B8&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwj09Jb_rb35AhVjMOwKHdHcDyQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q&f=false С. 52].</ref>. У другой палове XIX стагодзьдзя датычна Асавецкага прыходу ([[Бабруйскі павет]]) адзначалася, што «''мова простанародная, літоўская, мяшаная з польскай''»{{Заўвага|{{мова-ru|«язык простонародный, литовский, смешанный с польским»|скарочана}}}}, датычна Седліскай воласьці ([[Ашмянскі павет (Віленская губэрня)|Ашмянскі павет]]) — «''гаворка, ужываная мясцовымі жыхарамі, беларуская або літоўская''», датычна Нарацкага прыходу — «''мясцовы народ размаўляе літоўскай гаворкай''»<ref>Яшкiн I. Да вытокаў моўнай сiтуацыi ў Беларусi: Матэрыялы для сацыялiнгвiстыкi, 50—80-я гг. XIX ст. // [[Полымя (часопіс)|Полымя]]. № 4, 1992. С. 208, 217, 219.</ref><ref>[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — {{Менск (Мн.)}}, 1995. С. 73.</ref>.

Захаваліся сьведчаньні, што яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. на захадзе [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] мясцовыя жыхары называлі беларускую мову літоўскай<ref>Этнографический сборник, издаваемый Имп. Русским географическим обществом. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.</ref>{{Заўвага|Падобныя зьвесткі прыводзяцца ў трэцім томе выданьня «Живописная Россия» (1882 год)<ref>Живописная Россия. Т. 3. — СПб. — Москва, 1882. [https://books.google.by/books?id=D4U1AQAAMAAJ&pg=PA448&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj63IXp1cDzAhVcSfEDHTbbC084RhDoAXoECAgQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 448].</ref>: {{мова-ru|«Около Свислочи, Крынок, Яловки и м. Гродка живут уже настоящие (как называют там) „дзекалы“ или дэкалы со своим языком, называемым здесь литовским»|скарочана}}}}:
{{Цытата|На ўсходзе і паўночным усходзе яна мяжуе з мовай уласна беларускай, якая ў мясцовых жыхароў называецца літоўскай. Гэтай мовай гавораць ужо каля [[Сьвіслач (горад)|Сьвіслачы]], [[Крынкі|Крынак]], [[Ялоўка|Ялоўкі]] і каля мястэчку [[Гарадок (Беластоцкі павет)|Гарадку]], пры якім сустракаюцца гэтыя два адценьні.
{{арыгінал|ru|На востоке и северо-востоке он граничит с языком собственно белорусским, который у здешних жителей называется «литоуским». Этим языком говорят уже около Сьвислочи, Крынок, Яловки и около мест. Гродка, при котором втречаются эти два оттенка.}}|Куклинский С. Заметки о западной части Гродненской губернии // Вестник Императорского русского географического общества. Ч. 16. — СПб., 1856. С. 151. <br /> Куклинский С. Заметки о западной части Гродненской губернии // Этнографический сборник. Вып. 3. — СПб., 1858. С. 105.}}

[[Файл:Lithuanian (1850).jpg|значак|Моўная мапа з этнаграфічнага атлясу ([[Лёндан]], 1850 г.): літоўская мова (''Lithuanian'') займае ўсю [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыю беларусаў]] (ад [[Горадня|Горадні]] да [[Смаленск]]у), [[Летувіская мова|жамойцкая мова]] (''Samogitian'') — этнічную тэрыторыю летувісаў]]

Тым часам шырокае бытаваньне сярод беларусаў азначэньня ўласнай мовы як літоўскай (а ўласнай краіны — як Літвы) засьведчыў этнограф і фальклярыст [[Мікалай Янчук]] паводле вынікаў свайго падарожжа [[Менская губэрня|Менскай губэрняй]] у 1886 годзе<ref>Янчук Н. [https://www.prlib.ru/item/437605 По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году)]. — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25—26].</ref>:
{{Пачатак цытаты}}
Іншая цяжкасьць паходзіць ад таго, што на мясцовай мове, а пагатоў на польскай, нярэдка зьмешваюцца назвы «Беларусь» і «Літва», беларуская мова і літоўская{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіская»|name="letuviskaja"}}… Спытаеце вы, напрыклад, якуюсьці мяшчанку, хто яна такая? — Polka [''г. зн. каталічка — паводле сьведчаньня Мікалая Янчука''{{Заўвага|«''У народзе існуе толькі падзел на рускіх і палякаў, але ня варта думаць, што адрознасьць сапраўды засноўваецца на нацыянальнасьці: гэта — падзел паводле веры''» ({{мова-ru|«В народе существует только подразделение на русских и поляков, но не следует думать, что различие действительно основано на национальности: это — деление по вероисповеданию»|скарочана}})<ref>Янчук Н. [https://www.prlib.ru/item/437605 По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году)]. — Москва, 1889. С. 24.</ref>}}], адкажа яна вам. — Адкуль родам? — Z Litwy. Як гавораць дома? — Po litewsku. Між тым пры высьвятленьні больш дакладных зьвестак выяўляецца, што ні сама яна, ні яе родныя ні слова не разумеюць па-літоўску{{Заўвага|Тут — у сэнсе «па-летувіску»|name="pa-letuvisku"}}, а гавораць выняткова па-беларуску.
{{Канец цытаты}}

Беларускі мовазнаўца [[Анатоль Літвіновіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што расейцы, украінцы, палякі ды іншыя народы часта называлі беларускую мову «літоўскай» яшчэ ў XIX стагодзьдзі<ref name="Litvinovic-2010">Літвіновіч А. Беларуская мова на старонках «Энцыклапедыі літоўскай мовы» // [[Наша слова]]. [http://pawet.net/ns/2010/32/%E2%84%96_32_(975).html № 32 (975)], 2010 г.</ref>. У 1839 годзе ўкраінскі і расейскі лінгвіст, гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Максімовіч||uk|Максимович Михайло Олександрович}} зазначаў, што беларускую мову дакладней называць літоўска-рускай і даваў наступнае тлумачэньне: ва Ўкраіне гэтую мову называюць проста літоўскай, а тых, хто ёй гаворыць — ліцьвінамі, адпаведна і [[Старадубскі павет|паўночна-заходняя частка Чарнігаўскай губэрні]], дзе гавораць па-беларуску, называецца ўжо Літвой<ref>Максимович М. А. История древней русской словесности. Кн. 1. — Киев, 1839. [https://books.google.by/books?id=rkVBAQAAIAAJ&pg=PA97&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwivxqmDrb7zAhVbQ_EDHUVbD8g4bhDoAXoECAcQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%BE%D0%BC&f=false С. 97].</ref>. Тое, што вакол [[Гародня (Гараднянскі раён)|Гародні]] і [[Новае Места (Бранская вобласьць)|Новага Места]] гавораць ужо «па-літоўску», адзначаў яшчэ ў 1786 годзе ўкраінскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Апанас Шафорнскі||uk|Шафонський Опанас Филимонович}}<ref>Черниговского наместничества топографическое описание. — Киев, 1851. [https://books.google.by/books?id=z0pdAAAAcAAJ&pg=PA235&dq=%22%D1%82%D0%BE+%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BF%D0%BE+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiktNeF2Lr5AhUNtKQKHbX_BCAQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%22%D1%82%D0%BE%20%D0%B5%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D0%BF%D0%BE%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%22&f=false С. 233].</ref>. У 4-м томе часопісу {{Артыкул у іншым разьдзеле|Biblioteka Warszawska||pl|Biblioteka Warszawska}} за 1848 год захавалася сьведчаньне, што «''…палякі звычайна называюць беларускую (крывіцкую) мову літоўскай, а літоўскую{{Заўвага|Тут — у сэнсе „летувіскую“}} — жамойцкай''» ({{мова-pl|«…Polacy język biało-ruski (krzywicki) powszechnie nazywają litewskim, a litewski żmudzkim»|скарочана}}<ref>Biblioteka Warszawska. T. 4, 1848. [https://books.google.by/books?id=dm5lAAAAcAAJ&pg=PA435&dq=powszechnie+nazywaj%C4%85+litewskim,+a+litewski+%C5%BCmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiVhrLjkN70AhXB8rsIHZLnCOgQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=powszechnie%20nazywaj%C4%85%20litewskim%2C%20a%20litewski%20%C5%BCmudzkim&f=false S. 435].</ref>){{Заўвага|Сам аўтар нататкі (J. Szreder) лічыць, што гэтая замена нібыта адбываецца з прычыны «''невуцтва''» ({{мова-pl|«Tylko niewiadomość popełnić może taką zamianę»|скарочана}}). Тым часам у 1832 годзе народжаны на Жамойці сьвятар і мовазнаўца Калікст [[Касакоўскія|Касакоўскі]] абраў для сваёй граматыкі летувіскай мовы назву «Граматыка жамойцкай мовы» ({{мова-pl|Grammatyka języka żmudzkiego|скарочана}} або {{мова-lt|Kałbrieda leźuwio źiamaytiszko|скарочана}})<ref>Subačius G. Kalikstas Kasakauskis // Visuotinė lietuvių enciklopedija. T. IX (Juocevičius — Khiva). — Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. P. 521.</ref>. А польскі гісторык літаратуры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Караль Эстрэйхэр||pl|Karol Estreicher (starszy)}}, якога называюць «бацькам польскай бібліяграфіі», у сваёй «Bibliografia Polska» (1888 год) азначаў надрукаваны ў Кёнігсбэргу першы поўны пераклад Бібліі на летувіскую мову як «''жамойцкую біблію''», «''біблію ў жамойцкай мове''» ({{мова-pl|«Biblia Żmudzka», «w języku żmudzkim»|скарочана}})<ref>Estreicher K. Bibliografia Polska. T. IX. — Kraków, 1888. S. [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzkim%20krolewiec&f=false 527], [https://books.google.by/books?id=d3JmAAAAcAAJ&pg=PA527&dq=w+jezyku+zmudzkim&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi806izw-n1AhXF7rsIHbsaAFI4FBDoAXoECAkQAg#v=snippet&q=biblia%20%C5%BCmudzka%201735&f=false CCCXLI].</ref>}}. Польскі этнограф [[Оскар Кольбэрг]] пры апісаньні [[Падляшша]] (1890 год) зазначаў, што жыхары яго паўночнай часткі «''размаўляюць на дыялекце руска-літоўскім, набліжаным да беларускага, які тут проста называюць літоўскім''»<ref name="Kolberg-1890-359">Kolberg O. Mazowsze: obraz etnograficzny. Mazowsze stare. Mazury. Podlasie. Tom V. — Kraków, 1890. [https://books.google.by/books?id=k_pLxc6D2oMC&pg=PA359&dq=ruskolitewski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjklvv7j675AhWyMewKHZJwAkYQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=ruskolitewski&f=false S. 359].</ref>. Народжаны ў ваколіцах [[Бельск Падляскі|Бельску]] віленскі доктар Людвік Чаркоўскі сьведчыў у сваёй этнаграфічнай працы (1907 год), што падляскія [[мазуры]] і русіны называюць беларускую мову «літоўскай», а яе носьбітаў — «ліцьвінамі»<ref name="Czarkowski-1907">Czarkowski L. Powiat Bielski w gub. Grodzieńskiej // Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie. T. 1, 1907. [https://books.google.by/books?id=SaXQPv5oxykC&pg=PA98&dq=nazywa+lud+siebie+Litwinami&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwirvJL7jfT5AhUOy6QKHfpjD04Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q&f=false S. 97]—98.</ref>.

[[Файл:Jan Stankievič. Ян Станкевіч (1920-29).jpg|значак|[[Ян Станкевіч]]]]

Мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] ў сваім дакладзе пра старабеларускую мову, зробленым у 1893 годзе, прывёў некалькі назваў беларускай мовы, сярод якіх былі літоўская і літоўска-руская<ref name="Zaprudzki-2013-82">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://web.archive.org/web/20211211192815/https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%D0%97%D0%B0%D0%BF%D1%80%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%9D%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D1%8B%20%D0%B1%D0%B5%D0%BB%20%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D1%8B_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 82.</ref>. Яшчэ ў 1825 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} прапаноўваў называць беларускую мову літоўска-рускай<ref>Кеппен П. Рец. на: Калайдович К., Строев П. Обстоятельное описание славяно-российских рукописей, хранящихся в Москве в библиотеке графа Федора Андреевича Толстова // Библиографические листы, 19. Санкт-Петербург, 1825. С. 267—268.</ref> і абгрунтоўваў гэта тым, што ўкраінцы называлі беларускую мову літоўскай і што такі лінгвонім сустракаецца ў катэхізьме XVII ст. [[Лаўрэнці Зізані|Лаўрэнція Зізанія]]<ref>[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] Аб навуковай рэцэпцыі беларускай мовы ў Расіі ў першай палове ХІХ стагоддзя // Мовазнаўства. Літаратуразнаўства. Фалькларыстыка. XV Міжнародны з’езд славістаў (Мінск, 20-27 жніўня 2013 г.): Даклады беларускай дэлегацыі. Рэдкал. А. Лукашанец і інш. — {{Менск (Мінск)}}, Беларуская навука, 2013. С. 37—52.</ref>. Літоўска-рускую мову таксама згадвалі ў 1828 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Качаноўскі||uk|Михайло Каченовський}}<ref>Каченовский М. О снимке жалованной грамоты Великого князя Литовского Витовта каноникам виленским // Вестник Европы. № 22, 1828. С. 146.</ref>, у 1829 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Строеў||ru|Строев, Павел Михайлович}}<ref>Строев П. М. Обстоятельное описание старопечатных книг славянских и российских. — Москва, 1829. С. 6, 80, 120.</ref>, у 1842 годзе — [[Фёдар Шымкевіч]]<ref>Шимкевич Ф. Корнеслов русского языка, сравненного со всеми главнейшими славянскими наречиями и с двадцатью четырьмя иностранными языками: удостоен Демидовской премии / сост. Федором Шимкевичем. — СПб.: Тип. Имп. Акад. наук, 1842. [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/63236-ch-1-1842#mode/inspect/page/17/zoom/4 С. XVII].</ref>, у 1852 годзе — Фёдар Галатузаў<ref name="Zaprudzki-2013-85">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://web.archive.org/web/20211211192815/https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%D0%97%D0%B0%D0%BF%D1%80%D1%83%D0%B4%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%9D%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D1%8B%20%D0%B1%D0%B5%D0%BB%20%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D1%8B_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 85.</ref>, у 1878 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Каратаеў||be|Іван Пракопавіч Каратаеў}}<ref>Карский Е. Ф. Белоруссы. Т. 1. — Варшава, 1903. [https://books.google.by/books?id=Hbw6AQAAMAAJ&pg=PA411&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjh2qbZ5Yv0AhXIQvEDHQOfA30Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&f=false С. 411].</ref>, у 1890 годзе — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пампей Бацюшкаў||uk|Батюшков Помпей Миколайович}}<ref>Батюшков П. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=30dbAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 159].</ref>. Назву «руска-літоўская мова» ({{мова-ru|«Русско-Литовский язык»|скарочана}}) у 1854 годзе ўжыў гісторык і бібліёграф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхаіл Палудзенскі||ru|Полуденский, Михаил Петрович}}<ref>Временник Императоркого московского общества истории и древностей российских. Кн. 19, 1854. [https://books.google.by/books?id=N35fAAAAcAAJ&pg=RA4-PA25&dq=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9+%22%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi35r_4go70AhUvQfEDHSnyCdoQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25].</ref>. Назву «літоўска-славянская мова» ({{мова-ru|«литово-славянский язык»|скарочана}}) датычна беларускай мовы цытуе [[Мікалай Улашчык]] у біяграфічным нарысе [[Міхал Баброўскі|Міхала Баброўскага]]<ref>[[Мікалай Улашчык|Улащик Н. Н.]] Введение в изучение белорусско-литовского летописания. — М.: Наука, 1985. С. 41.</ref>.

[[Файл:Vacłaŭ Panucevič. Вацлаў Пануцэвіч (1930-39).jpg|значак|[[Вацлаў Пануцэвіч]]]]

У 1918 годзе прафэсар славянскіх моваў і літаратураў [[Бэрлінскі ўнівэрсытэт|Бэрлінскага ўнівэрсытэту]] [[Аляксандар Брукнэр]] апублікаваў артыкул «Зь беларускай нівы» ({{мова-pl|«Z niwy białoruskiej»|скарочана}}), дзе падкрэсьліваў, што гістарычная літоўская — гэта беларуская мова, якая была [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], што гістарычныя ліцьвіны — гэта беларусы, а гістарычная літоўшчына — гэта беларушчына: «''…па-літоўску г. зн. па-беларуску пісаныя ўсе літоўскія акты, хронікі, статуты… …ліцьвін, г. зн. беларус… …літоўшчына, г. зн. беларушчына…''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Tento białoruski język ma własną przeszłość, wcześniejszą nierównie i światlejszą niż mało- lub wielkoruski, ale pod obcą, litewską nazwą w niej się ukrywa. Był bowiem językiem urzędowym na całej Litwie; po litewsku; t. j. białorusku spisywano akty, kroniki, statuty; on pierwszy w druku się pojawił, równocześnie z polskim, w Biblii doktora Skoriny w Pradze i Wilnie około 1520 r. <…> Więc mógł sobie niegdyś tuszyć Litwin, t. j. Białorus, że mowa jego i narodowość na całej Litwie każdą inną wyprze — losy zrządziły inaczej: wyparła mowę jego, a zamieniła narodowość wszechpotężna polszczyzna. …w grodach zaś litewskich, od Wilna do Witebska, osiadało mieszczaństwo polskie, bo po polsku mówiące i myślące a litewszczyzna, t. j. białoruszczyzna kątem około monasterów i cerkwi się kupiła. Już w 15 w. w aktach litewskich (białoruskich) spotykasz gęste wyrazy polskie… W 16 w. czytają jeszcze białoruscy Chodkiewicze, Tryznowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Sapiehowie, Dorohostajscy, Kiszkowie po białorusku, otrzymują z kancelarii wileńskiej dyplomy i listy białoruskie…»|скарочана}}}}<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/4/#info:metadata S. 3]—5.</ref>. У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] [[Фэлікс Канечны]] апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць летувіскую мову ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама Летуву ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) — ад гістарычнай Літвы і летувісаў ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) — ад гістарычных ліцьвінаў{{Заўвага|Падобнае тэрміналягічнае разьмежаваньне ({{мова-pl|Letuwisi, letuwiski|скарочана}}) прапаноўваў яшчэ ў 1916 годзе польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Яноўскі||pl|Ludwik Janowski}}<ref>Janowski L. Litwa i Polska. — Lausanne, 1916. S. 5.</ref>, тым часам яшчэ ў 1837 годзе падобную назву народу ({{мова-ru|летувы|скарочана}}) выкарыстаў расейскі пісьменьнік зь [[Менскі павет|Меншчыны]] [[Фадзей Булгарын]]: {{мова-ru|«Все соседние народы Датчане, Германы, Скандинавы и Летувы или Литва <…> Славяне заняли часть земли, принадлежавшей древним Летувам, или Литве, в нынешней Пруссии, и часть Вендов даже смешалась с Летувами»|скарочана}}<ref>Булгарин Ф. Россия в историческом, статистическом, географическом и литературном отношениях. — СПб., 1837. С. 135, 149.</ref>}}: «''пасольства яго [Уладзіслава Ягайлы] у Кракаў (аб руцэ Ядвігі) не патрабавала перакладніка, бо яны выкарыстоўвалі беларускую мову. Тая мова вякамі лічылася „літоўскай“ і так нават часта называлася. У Польшчы нават ня ведалі пра існаваньне летувіскай мовы, пакуль яе не адкрыла парафіяльнае духавенства''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Poselstwo ego [Władysława Jagiełły] do Krakowa (o rękę Jadwigi) nie potrzebowały tłumacza, gdyż używały języka białoruskiego. Ten język uważany był przez wieki całe za „litewski“ i tak nawet często nazywany. W Polsce nawet nie wiedziano o istnieniu języka letuwskiego, aż dopiero odkryło go duchowieństwo parafjalne»|скарочана}}}}<ref>Koneczny F. Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 41.</ref>. 18 сакавіка 1928 году гэтую прапанову абмяркоўвалі на паседжаньні Віленскага аддзелу [[Польскае гістарычнае таварыства|Польскага гістарычнага таварыства]], дзе Фэлікс Канечны выступіў зь лекцыяй «Этнаграфічная тэрміналёгія ў Вялікім Княстве Літоўскім», адзначаючы: «''у крыніцах часта ўпамінаецца літоўская мова, але маецца на ўвазе не летувіская мова, а беларуская. Афіцыйнай мовай у Вялікім Княстве Літоўскім была беларуская''»{{Заўвага|{{мова-pl|«W źródłach jest często mowa o języku litewskim, ale rozumieją one przez to nie język litewski, czyli letuwski, lecz białoruski. Językiem urzędowym w W. Ks. Lit. był język białoruski»|скарочана}}}}<ref>Ateneum Wilenskie. Z. 14, 1928. S. 215.</ref>.

[[Файл:Вялікалітоўска-расійскі слоўнік (Greatlitvan-Russian Dictionary).jpg|значак|Вокладка [[Вялікалітоўска-расейскі слоўнік|Вялікалітоўска-расейскага слоўніка]] (1989 г.), які захоўваецца ў [[Бібліятэка Кангрэсу|Бібліятэцы Кангрэсу]]]]

У 1927 годзе аўтар месячніку літаратуры і культуры Заходняй Беларусі «[[Родныя гоні (1927)|Родныя гоні]]» Д. Масальскі паведамляў у сваім артыкуле: «''ведама, што ў мінуўшчыні звычайна як самі Беларусы так і чужнікі Беларусь называлі Літвой. Беларусаў — Ліцьвінамі а мову беларускую — мовай літоўскай, у малой меры гэтыя назовы захаваліся нат дагэтуль''»<ref name="Masalski-1927"/>.

У 1926 годзе беларускі гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] на старонках віленскай газэты «[[Сялянская Ніва]]» зазначаў: ''«Вялікае значэньне мела імя Ліцьвін, Літва. Нашая мова часта завецца гэтым імем <…> Але нашыя продкі самі называлі сябе і далей па-старому: Крывіч, Ліцьвін, Крывія, Літва, мова крывіцкая, літоўская, руская»''<ref name="Stankievic-1926"/>. Пазьней ён папулярызаваў датычна беларускай мовы назву ''вялікалітоўская''{{Заўвага|А датычна Беларусі — назву ''Вялікалітва''}}, падрыхтаваў і выдаў на сродкі [[Вялікалітоўская фундацыя імя Льва Сапегі|Вялікалітоўскай (беларускай) фундацыі імя Льва Сапегі]] «Вялікалітоўска-расейскі слоўнік» ({{мова-en|Greatlitvan-Russian Dictionary|скарочана}}, {{мова-ru|великолитовско-русский словарь|скарочана}}), які захоўваецца ў найбуйнейшай у сьвеце [[Бібліятэка Кангрэсу|Бібліятэцы Кангрэсу]] [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]<ref>Мартыненка В. [https://knihi.com/Kastus_Travien/Bryhadny_hienieral.html Уводзіны]. Кастусь Травень. Брыгадны генерал, [[Knihi.com]]</ref>. А ў працах беларускага гісторыка [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку і выдаваў у [[Чыкага]] навуковы часопіс «[[Litva]]», літоўская мова — гэта беларуская мова, як і ліцьвін — беларус, а Літва — Беларусь<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>. У фундамэнтальным двухтомным падручніку «Беларуская мова» [[Валянтына Пашкевіч|Валентыны Пашкевіч]] ([[Таронта]], 1978 год) — першай практычнай граматыцы беларускай мовы [[Ангельская мова|па-ангельску]] — зазначаецца: «''літоўская мова была ўрадавай на ўсёй тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага… наш край праз больш, як паўтысяча гадоў зваўся Літвой, дзяржава — Вялікім Княствам Літоўскім, а нашыя прашчуры — ліцьвінамі''»<ref>Беларуская мова — Fundamental Byelorussian. — Toronto, 1978. С. 26.</ref>, што дадаткова сьцьвярджаецца ў пададзеным пры падручніку слоўніку: «''Лятува [Летува] — present-day Lithuania; Літва — Lithuania (old name of present-day Byelorussia [Belarus]); Жамойць — Samogitia — old name (lasting almost until the end of the 19th c.) of present-day Lithuania''»<ref>Беларуская мова — Fundamental Byelorussian. — Toronto, 1978. С. 26, 251, 271—272.</ref>.

=== Балтыйская (неславянская) літоўская мова ===
{{Асноўны артыкул|Жмогусы|Прускія летувісы|Жамойты|Аўкштайты}}
[[Файл:Catechismus in preüßnischer sprach, gecorrigiret und dagegen das deüdsche.jpg|значак|Першая друкаваная летувіская кніга<ref name="Panucevic-271"/><ref>[[Павал Урбан|Урбан П.]] [https://knihi.com/Paula_Urban/U_sviatle_histarycnych_faktau.html У сьвятле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л. С. Абэцэдарскага)]. — Мюнхэн — Нью-Ёрк: БІНІМ, 1972.</ref> («''у прускай мове''»), выдадзеная дзеля [[Прускія летувісы|жамойтаў («прусаў»)]] [[Самбія|Самбіі]]. [[Каралявец|Кёнігсбэрг]], 1545 г.]]

Уласна літоўскія князі і баяры, пакінуўшы ў XIV—XV стагодзьдзяў у сваіх перакладных [[Лацінская мова|лацінскіх]] і [[Нямецкая мова|нямецкіх]] граматах тузіны гутарковых беларускіх словаў і выразаў, не падалі ў іх ніводнага [[Балтыйскія мовы|балтыйскага слова]]{{Заўвага|Прытым, да прыкладу, хаця польская мова не была пісьмовай да XVI ст., ёсьць запісы ў сярэднявечных лацінамоўных крыніцах, якія падаюць прыклады польскай мовы і адназначна сьведчаць пра тое, што палякі размаўлялі на польскай мове, а запіс пра эстонскую мову сустракаецца яшчэ пад 1214 годам у хроніцы Генрыка Латвійскага: «лаўла, лаўла, паппі» («сьпявай, сьпявай, поп»)<ref name="Dajlida-2019-29">{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 29.</ref>}}<ref name="Dajlida-2019-29"/>. Паводле некаторых летувіскіх аўтараў<ref>[https://web.archive.org/web/20211026153053/https://www.litviny.net/10801079-108010891090108610881080109510771089108210801093-1076108610821091108410771085109010861074.html Летувіская мова з гістарычных дакумэнтаў паводле адэпта тэорыі летувізму Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}</ref>, адным зь першых, хто пісьмова зафіксаваў такое балтыйскае слова, стаў італьянскі гуманіст [[Філіп Калімах]] (1437—1496). Ён быў асабістым сакратаром караля і вялікага князя [[Казімер Ягелончык|Казімера Ягайлавіча]] і ў сваім творы, прысьвечаным жыцьцю польскага кардынала [[Зьбігнеў Алясьніцкі|Зьбігнева Алясьніцкага]], дае зьвесткі пра звычаі і мову ліцьвінаў: «''…хвалілі [Ліцьвіны] лясы, камяні, аддалённыя месцы, азёры і розныя пачвары, асабліва вужаку{{Заўвага|Спэцыфічнае стаўленьне да вужакаў — агульная асаблівасьць беларускага і летувіскага фальклёру{{зноска|Wilson|2012|Wilson|27}}, прытым гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што ўшанаваньне вужакаў нельга зьвязваць выняткова з [[Балты|балтыйскай]] традыцыяй, бо «Вужыны кароль» — гэта цэнтральны пэрсанаж міталёгіі [[Лужычане|лужыцкіх сэрбаў]]<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 137.</ref>}}, які на іх мове мае назву „Gyvotem“''»{{Заўвага|{{мова-la|«Litifani … ante omnia serpentem, quem Gyvotem lingua sua dicunt»|скарочана}}<ref>Callimachus Buonacorsi P. Vita et mores Sbignei Cardinalis // Pomniki dziejowe Polski. T. 6. — Warszawa, 1961. P. 245.</ref>}} ([[летувіская мова|па-летувіску]] ''gyvatė'' — гэта 'зьмяя', тым часам у беларускай міталёгіі «жывойтамі» называюць яшчарак — «зьмеяў на чатырох кароткіх лапах»<ref>Клімковіч І. [http://pawet.net/library/history/bel_history/dk/45/%D0%A6%D0%BC%D0%BE%D0%BA_%D0%B7_%D0%AE%D0%B1%D1%96%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%BF%D0%BB%D0%BE%D1%88%D1%87%D1%8B.html Цмок з Юбілейнай плошчы] // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 7, 2011. С. 96.</ref><ref>Мяцеліца К. У пошуках жывойта // [[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]. № 12, 2015. С. 148—149.</ref>). Прытым сам Калімах выводзіў паходжаньне ліцьвінаў ад [[Кельты|кельтаў]], назву Літвы — ад невядомага слова ''Litifa'', а ўшанаваньне зьмеяў прыпісваў таксама «басфорцам», пад якімі хутчэй за ўсё разумеў [[Крымскія татары|крымскіх татараў]]<ref>Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 2. Протарэнесанс і Адраджэнне / [[Сяргей Санько|С. Санько]] [і інш.] ; Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т філасофіі. — {{Менск (Мінск)}}: Беларус. навука, 2010. С. 482—485.</ref>.

[[Файл:Mazvydo katekizmas.jpg|міні|Катэхізм [[Марцінас Мажвідас|Мажвіда]] (1547 г.), які афіцыйна лічыцца ў Летуве першай друкаванай кнігай на летувіскай мове, тым часам [[Старабеларуская мова|па-беларуску]] яго азначалі як «''катэхізм па-жамойцку друкаваны''» (1580 г.)<ref name="Lebedys-1976-111">Lebedys J. Lietuvių kalba XVII—XVIII a. viešajame gyvenime. — Vilnius, 1976. P. 111.</ref>]]

У 1564 годзе польскі храніст [[Марцін Бельскі]], які адзначыўся супярэчлівымі зьвесткамі пра моўную сытуацыю ў Літве{{Заўвага|Мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] зьвяртае ўвагу на сьцьверджаньне Марціна Бельскага, што [[пруская мова]] мае падабенства з мовай Літвы — той часткі Літвы, дзе гавораць [[куршаўская мова|куршаўскай мовай]] ({{мова-pl|«Rzecz Prusów podobna jest rzeczy Litwy, tej Litwy, która mówi językiem kurońskim»|скарочана}}). Такім спосабам польскі храніст фактычна разьмяжоўвае славянскую Літву зь яе балтыйская часткай, мову якой ён гэтым разам называе «куршаўскай»<ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 651.</ref>. Сярод іншага, Марцін Бельскі яшчэ сьцьвярджаў, што «''Жамойты, а таксама Куршы, гавораць іначай, чым Літва''» ({{мова-pl|«Odmiennie mówią Żmódzinowie, takoż Kurowie, niż Litwa»|скарочана}}<ref>Słownik języka polskiego. T. 3. 
 — Warszawa, 1814. [https://books.google.by/books?id=I1NRAAAAcAAJ&pg=PA977&dq=%C5%BBm%C3%B3dzinowie+bielski&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiXptHQq831AhVplP0HHTQQAuAQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%C5%BBm%C3%B3dzinowie%20bielski&f=false S. 977].</ref>)}}, у адказ на зьяўленьне [[Палямонавічы|легенды пра Палямона]] напісаў у сваёй [[Хроніка ўсяго сьвету|Хроніцы ўсяго сьвету]]: «''Зь літоўскай гаворкай мы ўсе добра знаёмыя, а як гавораць, быццам яна падобная на лацінскую. Мне так не здаецца, як у гэтых словах убачыш „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ — „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Litewskiey mowy świadomismy wszyscy a iako powiedzaią żeby się zgadzała z Łacińską niezda mi się iako w tych słowiech obaczysz „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“»|скарочана}}<ref>Kronika wszystkyego swyata. Wyd. 1564. S. 438.</ref>}}. З прычыны вялікай адрознасьці дэкляраванага «літоўскага» перакладу адпаведнай лацінскай фразы ад яе сапраўднага летувіскага перакладу ({{мова-lt|«Nugalėta jau šiandien velnio gudrystė, nors jis su savo demonais ir trokšta garbės»|скарочана}}) летувіскі мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]] мусіў яшчэ ў 1996 годзе прызнаць, што пададзены Бельскім тэкст «''занадта дэфармаваны''»{{Заўвага|{{мова-it|«è troppo deformato»|скарочана}}}}<ref>Zinkevičius Z. Martynas Mažvydas e l’inizio della lingua scritta lituana // Res Balticae. 1996. P. 184.</ref>.

[[Файл:Samogitia-Samaidae (W. Grodecki, 1558, 1570).jpg|значак|[[Жамойць]]: [[Жамойцкае староства|літоўская]] (''Samogitia'') і [[Малая Летува|пруская]] (''Samaidae''). {{nowrap|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Вацлаў Градзецк|В. Градзецкі|pl|Wacław Grodziecki}}}}, 1570 г. (1558 г.)]]

Апроч таго, летувіскія гісторыкі і мовазнаўцы, а таксама тыя<ref>[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref>, хто іх цытуе, спрабуюць спасылацца на пэўныя сьведчаньні, у якіх не ўдакладняецца, што памянёная там «літоўская» ёсьць неславянскай (балтыйскай) або, увогуле, датычыцца [[Летувіская мова|жамойцкай (летувіскай) мовы]]:

[[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад [[Папа|папскай]] булы на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «верхнімі або ўласнымі літоўцамі»]]

* Лацінскі ліст вялікага князя [[Вітаўт]]а да імпэратара [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] 1420 году, у якім паведамляецца, што слова [[Жамойць]] «''перакладаецца ў літоўскую як „ніжняя зямля“''» ({{мова-la|«ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior '''interpretatur'''»|скарочана}}).
** Меркаваньне летувіскіх аўтараў пра тое, што Вітаўт пісаў, нібы слова Жамойць «''па-літоўску азначае „ніжняя зямля“''», зьняпраўджваецца ўласна зьместам ліста (пры адэкватным яго перакладзе з лацінскай мовы). Пагатоў у тым жа лісьце Вітаўт ужывае «''народнае''» слова «гайны», што азначае логвы ({{мова-la|«indagines, alias in vulgari hayn»|скарочана}}): паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], «''гайно — 'бярлога, логава'''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 18.</ref>. Таксама Вітаўт двойчы ўжывае славянскія тэрміны (''Szomoyth'', ''Somoyth'' — {{мова-be-old|Жомойть|скарочана}}) у называньні Жамойці і [[жамойты|жамойтаў]] (хоць у тагачасных лацінскіх тэкстах да іх дастасоўвалі назвы ''Samogitia'' і ''Samogiti''), кажучы, што іх гэтак называлі «''ў літоўскай мове''»<ref name="Urban-2001-105-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105—106.</ref>. Апроч таго, пра сваю «''гутарковую''» мову Вітаўт ясна сьведчыў і ў іншых лістох, напрыклад, у лісьце [[Касьцёл Сьвятых Станіслава і Ўладзіслава (Вільня)|Віленскай катэдры]] 1423 году, дзе ўпамінае «''простанародную''» (''vulgariter'') меру «лукно шасьціпяднае» (''lukno szescipedne'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 63, 208—209.</ref>.
* Успамін Вітаўта пра тое, што на [[Луцак|Луцкім]] зьездзе манархаў у студзені 1429 году ён зьвярнуўся да [[Ягайла|Ягайлы]] «па-літоўску» ({{мова-la|«nos vero in lithwanico diximus ad vos»|скарочана}})<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref>.
** Хоць сам гэты ўпамін нічога ня кажа пра зьмест той «літоўскай» мовы, аднак захаваліся сьведчаньні, што асабістае ліставаньне паміж Вітаўтам і Ягайлам вялося на беларускай мове<ref name="Urban-2001-107">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 107.</ref>.
* Паведамленьне храніста [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] пра тое, што ў 1440 годзе вялікага князя [[Казімер Ягайлавіч|Казімера Ягайлавіча]], які нарадзіўся і выхоўваўся ў [[Кракаў|Кракаве]], па прыбыцьці ў Вільню мясцовыя князі і баяры [[Алелька Ўладзімеравіч]], [[Васіль Пуцята]], [[Юры Сямёнавіч Гальшанскі|Юры Сямёнавіч]], [[Іван Манівід|Івашка Манівідавіч]] і [[Пётар Мантыгердавіч|Пятрашка Мантыгердавіч]] навучалі літоўскай мове і звычаям ({{мова-la|«Pauci qui remanserant, odio et arte Lithuanorum tempore succedente exclusi sunt, veriti, ne native affect plus esset Polonis quam Lithuanis affectus, officials Lithuanos adiungung et ipsum linguam et mores suos instruunt»|скарочана}}).
** Пра славянскі характар той «літоўскай» мовы кажа ўжо сам пералік асобаў. Адметна тое, што Пятрашка Мантыгердавіч прысьведчыў у 1434 годзе наданьне для Віленскай катэдры зямель у Медніцкай, Дубінскай, Лынгменскай і Няменчынскай валасьцях, дзе ўпаміналіся снасткі, «''па-народнаму „язы“''» (''vulgariter jazi''){{Заўвага|Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], «''Ез — 'перагародка, якую ставяць рыбакі на рацэ з праходам, у якім расстаўляюць нерат' <...> (гл. таксама яз)''»<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|3к}} С. 184.</ref>, таксама шэраг прыкладаў ужываньня гэтага слова ў форме «яз» падае [[Гістарычны слоўнік беларускай мовы]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|37к}} С. 300.</ref>}}, а ў 1449 годзе ён прысьведчыў наданьне для касьцёла ў Дубінках, дзе ўпаміналася «''сядзіба або інакш „дварэц“''» (''allodium alias dworecz'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 176—177.</ref>.
** Увогуле, падобныя спробы з боку летувісаў атаясаміць усякі гістарычны ўпамін «літоўскай мовы» менавіта зь летувіскай мовай адзначаліся ўжо ў пачатку XX ст., калі [[Міхал Піюс Ромэр]] з спасылкай на летувіскае выданьне «Lietuvis» за 1907 год сьцьвярджаў, нібы апошні афіцыйны дакумэнт па-летувіску склалі ў [[Белая Царква (Кіеўская вобласьць)|Белай Царкве]] ваявода кіеўскі [[Адам Кісель]], ваявода смаленскі [[Юры Караль Глябовіч|Юры Глябовіч]], [[Стольнік вялікі літоўскі|стольнік]] [[Вінцэнт Корвін-Гасеўскі|Вінцэнт Гасеўскі]] і падсудак браслаўскі Міхал Касакоўскі{{Заўвага|Гэты «''ліст на літоўскай мове''» ўпамінаецца ў працы польскага гісторыка XVII ст. {{Артыкул у іншым разьдзеле|Лаўрын Ян Рудаўскі|Лаўрына Яна Рудаўскага|pl|Wawrzyniec Jan Rudawski}}: {{мова-la|«Quibus enim rationibus persuaderent surenti multitudini, se legatos et commissarios esse, quos ubique iuris gentium praerogatiua securos reddit, communicatis itaque in unum confiliis, in quo tunc rerum et fortunae articulo versarentur, Ianussio duci Radiuilio Lituana lingua secretis literis scripserunt»|скарочана}}<ref>Historiarum Poloniae ab excessu Vladislai iv ad pacem Olivensem vsque libri ix, seu, Annales regnante Ioanne Casimiro Poloniarum. — Varsaviae et Lipsiae, 1755. [https://books.google.by/books?id=SjtD6h1inW0C&pg=PA85&dq=%22lituana+lingua%22&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiq9oGDqsL5AhVR6LsIHZSjBNIQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=lingua&f=false P. 85].</ref>}}. Абсурднасьць гэтага сьцьверджаньня паказаў яшчэ ў 1912 годзе гісторык [[Лявон Васілеўскі]]<ref>Wasilewski L. Litwa i Białoruś: przeszłość — teraźniejszość — tendnecje rozwojowe. — Kraków, 1912. S. 157.</ref>. На пашыраную ўжо ў тыя часы «манію» ўглядаць у кожным літоўскім паводле назвы мовы гістарычным дакумэнце жамойцкую мову зьвяртаў ўвагу ў 1918 годзе гісторык літаратуры і мовазнаўца [[Аляксандар Брукнэр]] («''…сёньняшні літваман гатовы падумаць, што тое пра яго жамойцкую гаворку мова; нават… у „літоўскім“ лісьце русіна Кісяля ўгледзелі помнік жамойцкай мовы''»)<ref>Brückner A. Z niwy białoruskiej. — Kraków, 1918. [https://polona.pl/item/z-niwy-bialoruskiej,Njc4NTg4MjY/5/#info:metadata S. 4]—5.</ref>.
* Лічба [[гданьск]]іх мяшчанаў, якія ў 1492 годзе прыбылі ў Вільню дзеля сустрэчы з [[Казімер Ягайлавіч|Казімерам Ягайлавічам]] і [[Паны-Рада|Панамі-Радаю]] і ў час перамоваў сутыкнуліся з польскай, літоўскай і рускай мовамі ({{мова-de|«Daruff wart manchfaldig handelt gehat itzundt Polnisch, itzundt Lithows, itzundt Reuszch»|скарочана}}).
* Два наказы аналягічнага зьместу вялікага князя [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] намесьніку [[Жыжмары|жыжмарскаму]] ад 3 жніўня 1511 году (''«Вялелі есма ў таго касьцёла жыжмарскага меці каплана, што бы ўмеў палітоўскі казаці, і містра»'') і [[Эйшышкі|эйшыскаму]] плябану ад 27 студзеня 1524 году ({{мова-la|«…presbyteros idoneos, quorum saltem unus idiomate Lithuanico praedicare populo Dei bene sciat et debeat»|скарочана}}).
** Раней за памянёныя наказы, у верасьні 1501 году [[Віленскія біскупы|віленскі біскуп]] [[Войцех Табар|Альбэрт Табар]] атрымаў ад вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] грамату, паводле якой змог на свой погляд прызначаць ксяндзоў, пажадана такіх, якія б валодалі «літоўскай гаворкай»{{Заўвага|У той час набажэнствы і казаньні спраўляліся на лацінскай мове}}. У грамаце пералічвалася 28 парафіяльных касьцёлаў [[Віленскае біскупства|Віленскага біскупства]], у тым ліку ў [[Ліда|Лідзе]], [[Беліца|Беліцы]], [[Быстрыца|Быстрыцы]], [[Слонім]]е, [[Валожын]]е, [[Краснае|Красным Сяле]], [[Маладэчна|Маладэчне]], [[Радашкавічы|Радашкавічах]], [[Койданава|Койданаве]], а таксама тры касьцёлы на [[Падляшша|Падляшшы]] (у [[Гонядзь|Гонядзі]] і ваколіцах). Апроч відавочна нелетувіскага геаграфічнага ахопу, гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што гэтая пажаданая ў тым часе «моўная рэформа» не пакінула ніякіх сьлядоў, якія б маглі пацьвердзіць факт ужываньня жамойцкай (летувіскай) мовы ў набажэнствах ня толькі пералічаных, але ўвогуле, хоць якой парафіі<ref name="Urban-2001-32-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 32—33.</ref>. Увогуле жа, пра тое, што ў [[Віленскае біскупства|Віленскім біскупстве]] пад літоўскай разумелася не балтыйская мова, таксама сьведчыць статут гэтага біскупства ад 1669 году, які забараняў даваць [[Бэнэфіцыя|бэнэфіцыі]] іншаземцам, якія ня ведаюць ''літоўскай'' ({{мова-la|litvanica|скарочана}}) мовы, і загадваў прамаўляць казані ў касьцёлах дыяцэзіі паводле чаргі «''адну ў літоўскай мове, адну ў польскай''» ({{мова-la|«alteram in litvanica, alteram in polonica»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PP7&dq=Fija%C5%82ek.+Uchrze%C5%9Bcijanienie+Litwy+przez+Polsk%C4%99+//+Polska+i+Litwa+w+dziejowym+stosunku.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiom4-fv-z3AhUAS_EDHXgrAbMQ6AF6BAgIEAI#v=snippet&q=alteram%20in%20litvanica&f=false S. 312].</ref><ref name="evkl-2010-131"/>.
* Запіс пад 1529 годам у [[Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага|Мэтрыцы Вялікага Княства Літоўскага]], дзе судовы выканаўца Васіль Бялянін (пра якога вядома толькі, што ён «русін» з ВКЛ без удакладаньня — зь [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай]] або з украінскай яго часткі) засьведчыў, што баярын гаспадарскі Пятро Сумарок, які быў перасяленцам першага або другога пакаленьня з занятай маскоўскім гаспадаром Смаленскай зямлі<ref>Религия и русь, XV—XVIII вв. — Москва, 2020. С. 175.</ref>, спрабаваў пры ім падкупіць сьведак з-пад [[Эйшышкі|Эйшышкаў]]: «''…і Сумарок пачаў ім гаварыці па-літоўскі перада мною і прасіў іх: „Для Бога ня выдайце мя, а што есьмі вам абяцаў то дам, а вас у том ня выдам“''». У дакумэнце таксама падаюцца імёны сьведак: Міцька Рафалавіч і яго брат Свяцька, Разьвіл [[Ятаўт]]авіч, Міска Кабызевіч{{Заўвага|У іншых дакумэнтах ВКЛ Кабызевічы ўпамінаюцца ў [[Кіеў|Кіеве]], Ваўкавыску і на [[Пінскі павет|Піншчыне]], тым часам яшчэ ў 1488 годзе вялікі князь [[Казімер Ягайлавіч|Казімер]] зрабіў наданьне «[[Русіны|русіну]]» Мішку Кабызю<ref>{{Літаратура/Літоўская мэтрыка|4к}} P. 60.</ref>}}, Стась Івашкавіч<ref>Lietuvos Metrika. Nr. 225: 6-oji Teismų bylų knyga (1528—1547). — Vilnius, 1995. [http://dev.metrika.ldkistorija.lt/knyga/128/#page/n243/mode/1up С. 90].</ref>.
* Паведамленьне пра адстаўку ў 1538 годзе лаўніка [[Коўна|Ковенскай]] магдэбургіі немца Андрэаса Войта з прычыны няведаньня ім літоўскай мовы ({{мова-de|«…er sproch halben dem, er im litauischen nicht wol erfaren sei»|скарочана}}).
* Цытата зь Віленскага мескага статуту ад 18 лістапада 1551 году, каб выклік на суд і вырак суду абвяшчаўся «''po polsku i po litewsku, i po rusku, aby wszyscy, ktorzy by słuchali, rozumieli''».

{{Падвойная выява|справа|Zmudzki Ięzyk (1783).jpg|98|Samogitico (1851).jpg|116|Старонкі каталёгаў бібліятэк у [[Гарадзішча (вёска, Пінскі раён)|Гарадзішчы]] і [[Крэтынга|Крэтынзе]], на якіх мова выдадзеных у Літве і Прусіі летувіскіх кніг азначаецца як жамойцкая}}

Як падкрэсьлівае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], напраўду не існуе нават ускосных пацьверджаньняў таго, што вялікія князі літоўскія гаварылі па-летувіску. Прытым з гістарычных крыніцаў вядома, што ў час выправаў углыб Жамойці гаспадары і віленскія ўраднікі бралі з сабой перакладнікаў<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 105.</ref>.
  
{{Падвойная выява|справа|Dictionarium trium lingvarum in usum studiosae iuventutis (Dictionary of the Polish-Latin-Lithuanian languages) by Konstantinas Sirvydas, Vilnius, 1713.jpg|102|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu (in Lithuanian language), Vilnius, 1766.jpg|112|Вокладкі першых летувіскіх слоўніка {{мова-la|Dictionarium trium linguarum|скарочана}} (налева) і лемантара {{мова-lt|Moksłas skaytima raszto lękiszko del mazu waykialu|скарочана}} або {{мова-pl|Nauka czytania pisma polskiego dla małych dziatek|скарочана}} (направа)}}

Першае дакладнае азначэньне летувіскай мовы [[Старабеларуская мова|па-беларуску]] датуецца 6 чэрвеня 1580 году і датычыцца катэхізму [[Марцінас Мажвідас|Мажвіда]] 1547 году<ref>Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 49.</ref>, які ў Летуве афіцыйна лічыцца першай друкаванай кнігай на летувіскай мове: «''катэхізм па-жамойцку друкаваны''»{{Заўвага|«''катехизм по жомоитъску друкованыи''»}}<ref name="Lebedys-1976-111"/>.

Упершыню назва «летувіская мова» ({{мова-lt|«Lietuwiſchka [ließuwi]»|скарочана}} — «''літоўская мова''») датычна жамойцкай мовы (дакладней — яе ''літоўскага дыялекту'') зьявілася ў назове кнігі, надрукаванай у 1579 годзе народжанымі на [[Жамойцкае староства|літоўскай Жамойці]] выхаванцамі [[Кёнігсбэрг|Кёнігсбэрскай]] акадэміі — былымі [[Палітонім|палітычнымі]] «літоўцамі» (жыхарамі Вялікага Княства Літоўскага), якія [[Эміграцыя|эмігравалі]] ў [[Самбія|прускую частку Жамойці]]. Гэта адбылося па сьмерці заснавальніка акадэміі і ініцыятара летувіскага кнігадрукаваньня герцага прускага [[Альбрэхт Гогенцолерн|Альбрэхта Гогенцолерна]]<ref name="Panucevic-2014-273">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 273.</ref>, пляменьніка [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя літоўскага]] [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]], хоць і яго супраціўніка<ref name="Nikalajeu-2009-82">{{Літаратура/Гісторыя беларускай кнігі|1к}} С. 82.</ref>. Прытым у назове першага летувіскага катэхізму, надрукаванага яшчэ ў 1545 годзе, яго мова азначалася «прускай» (як прызначаная выняткова жамойтам Прусіі, пра што сьведчыць вялікая колькасьць [[германізм]]аў), а ў назовах дзьвюх наступных кніг (1547 і 1559 гады) — хоць ужо і ўкладзеных літоўскімі жамойтамі на ''літоўскім дыялекце'' (дзеля пашырэньня [[пратэстанцтва]] ня толькі ў Прусіі, але і ў ВКЛ) — назва мовы не ўпаміналася<ref name="Panucevic-271">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 271.</ref>. Ад 1579 году назва «літоўская мова» датычна жамойцкай мовы пачала пасьлядоўна ўжывацца ў наступных пруска-летувіскіх кнігах, выдадзеных як жамойтамі, так і прускімі немцамі. Адзначаецца, што пазьней — за часамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] — існаваньньне нямецкай навуковай літаратуры, дзе жамойцкая мова называлася «літоўскай», стала адным з вызначальных фактараў у [[Летувізацыя|працэсе паступовага атаясамліваньня Жамойці зь Літвой]]<ref>Саракавік І. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}: Современная школа, 2006. [https://books.google.by/books?id=5hghAQAAMAAJ&q=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&dq=%22%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B.+%D0%9D%D1%8F%D0%BC%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B6+%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D1%96%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiB2OLzpNH5AhW4wAIHHeVACXYQ6AF6BAgDEAI С. 116].</ref>.

Выкарыстаньне летувіскай мовы ў Прусіі дзеля пашырэньня [[лютэранства]] сярод летувісаў прымусіла зьвярнуцца да гэтай мовы [[Езуіты|езуітаў]] — галоўных дзеячоў [[Контрарэфармацыя|Контрарэфармацыі]] ў Вялікім Княстве Літоўскім, што прычыніліся да друкаваньня летувіскамоўных кніг у [[Вільня|Вільні]]<ref name="Nikalajeu-2009-82"/>. Гісторык [[Павал Урбан]] адзначае, што менавіта дзякуючы выдавецкай дзейнасьці сьпярша ў Прусіі, а потым і ў Вільні (з 1595 году) мова жамойтаў атрымала статус «літоўскай мовы»<ref name="Urban-2001-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 6, 33.</ref>. Сярод іншых фактараў, гэтую ж прычыну частковага (супярэчлівага і праз гэта даволі заблытанага) пашырэньня ў Вялікім Княстве Літоўскім тэрміна «літоўская мова» на ''літоўскі дыялект'' мовы жамойтаў называе [[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 277.</ref>.

{{Падвойная выява|справа|Ziemaytiszki (1793).jpg|106|Ziemaytiszki (1793) (2).jpg|108|Лацінска-польска-жамойцкія слоўнікі месяцаў з кніг, надрукаваных у Вільні ў 1793 годзе}}

Як падкрэсьлівае гісторык і літаратуразнаўца [[Іван Саверчанка]], раньнія ідэолягі [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|жамойцкага нацыянальнага руху]] (найперш пісьменьнікі і багасловы [[Марцін Мажвід]], [[Мэльхіёр Пяткевіч]], [[Мікалай Даўкша]] і [[Канстанцін Шырвід]]) назвалі свой народ «літоўцамі» і пачалі актыўна ўжываць тэрмін «літоўская мова» ў дачыненьні да гістарычна жамойцкай мовы на падставе выняткова этнічных фантазіяў і показак<ref>[[Іван Саверчанка|Саверчанка І.]] Aurea mediocritas. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналогія, 1998. С. 14.</ref>.

Сучасны менскі дасьледнік Алёхна Дайліда, які мяркуе, што назва «ліцьвіны» ў першым пэрыядзе Вялікага Княства Літоўскага (да [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]]) была назвай мясцовай эвангелісцкай канфэсійнай супольнасьці і ўласна «Літоўскім» Вялікае Княства ад самага яго стварэньня назвалі менавіта з такім канфэсійным сэнсам, зазначае: «''[[Летувізацыя|Балтыйская тэорыя]] не адлюстроўвае ніякія гістарычныя рэаліі, яна была проста снасткай палітычнага змаганьня езуітаў проці літоўскай [[Рэфармацыя ў Рэчы Паспалітай|Рэфармацыі]] і палітычнай моцы [[Вялікае Княства Літоўскае|Літоўскага гаспадарства]]. Разам з разбуральнай праграмай Контрарэфармацыі, распачатай па выбуху эвангеліцкага адраджэньня ў Літве, езуіты распачалі таксама [[Летувізацыя|цэлую ідэалягічную праграму перакручваньня гісторыі Літвы]]: заміж сапраўднай гісторыі [[Славянскія мовы|славянізацыі]] [[Германскія мовы|германскае]] шляхты Літвы (выкладзенай у літоўскіх летапісах і добра вядомай езуітам) езуіцкая тэорыя мусіла апавядаць пра паходжаньне літоўскае шляхты і створанага ёй гаспадарства ад мясцовых паўдзікіх [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх]] плямёнаў, што рабіла адзіным „цывілізацыйным“ чыньнікам гісторыі Літвы выняткова [[Каталіцкая Царква|Каталіцкую Царкву]] (з той жа мэтай езуіцкая прапаганда пачала пашыраць гратэскныя, чыста фантастычныя плёткі пра „балтыйскае [[паганства]]“ Літвы, якое нібы было галоўнай рэлігіяй ВКЛ да Крэўскай уніі). Калі за часоў ВКЛ гэтая тэорыя мела выгляд маргінальных калянавуковых практыкаваньняў, не прынятых літоўскай шляхтай, то па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] гэтая езуіцкая прапагандысцкая схема сталася ў XIX стагодзьдзі адзінай „навуковай“ вэрсіяй гісторыі Літвы''»<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 5, 16, 27—28, 61, 201.</ref>.

== Герб ==
[[Файл:Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|міні|[[Пагоня]] з надмагільля [[Ягайла|Ягайлы]]]]
{{Асноўны артыкул|Пагоня}}

Паходжаньне дзяржаўнага гербу ліцьвінаў — [[Пагоня|Пагоні]] — мае [[Сэмантыка|сэмантычную]] повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскіх плямёнаў]], калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху [[Русь|Русі]], і ў часы Вялікага Княства Літоўскага<ref name="ehb-391">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.</ref>. [[Іпацьеўскі летапіс]] паведамляе пра пагоню жыхароў [[Берасьце|Берасьця]] ў 1280 годзе за польскім вайсковым аддзелам, які паваяваў ваколіцы места. Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў<ref>Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 78—79.</ref>:

[[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|Пагоня як сымбаль [[Белая Русь|Белай Русі]] (у адрозьненьне ад іншых гістарычных краінаў [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]]) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]]
{{Цытата|…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „пагоня“''.
{{арыгінал|la|...Quotiescunque etiam hostes et adversarios nostros et ipsius terrae nostrae Lithuanicae fugitivos insequi opportuerit, ad insequutionem huiusmodi, quod роgоniа vulgo dicitur, nоn solum armigeri, verum etiam omnis masculus, cuiuscunque status aut conditionis extiterit, dummodo аrmа bellicosa gestare poterit, proficisci teneatur.}}||З прывілею вялікага князя літоўскага [[Ягайла|Ягайлы]], 20 лютага 1387 г.}}
[[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Гербы [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх ваяводзтваў]] і дзяржаўны герб [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]], 1918 г.]]

Паводле [[Летапісы Вялікага Княства Літоўскага|летапісаў Вялікага Княства Літоўскага]], Пагоню ў якасьці гербу гаспадарства ўвёў князь [[Нарымонт]], брат вялікага князя [[Трайдзень|Трайдзеня]] (1270—1282):
{{Цытата|Той Нарымунт меў герб, або кляйнот, рыцарства сваяго таковы, і тым пячатаваўся, Вялікаму княству Літоўскаму заставіў яго, а то такі: у гербе муж збройны, на каню белам, у полю чырвонам, меч голы, яка бы каго гонячы дзяржаў над галавою, і ёсьць адтоля названы «'''пагоня'''».|[[Хроніка літоўская і жамойцкая]]{{Заўвага|Хроника Литовская и Жемайтская // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}{{Заўвага|Хроника Быховца // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}}}

Выява гербу Пагоні ёсьць на пячаці полацкага князя Глеба-Нарымонта 1338 году і на пячаці (з кірылічным надпісам) вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а 1366 году<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 120.</ref>.

Назва ''Пагоня'' набыла шырокую вядомасьць у канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, відаць, у выніку асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны<ref>Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 4—5.</ref>. Кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] у 1562 годзе загадаў біць на [[Віленская мынца|Віленскай мынцы]] манэты-траякі: «''А на сем з аднае стараны два першыя словы, каторымі ся пачынаець пісаці імя наша гаспадарскае, а з другое стараны … герб Пагоня''». Дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня ({{мова-be-old|Погоня|скарочана}}) сьцьвярджаецца ў [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|статутах Вялікага Княства Літоўскага]] [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566]]<ref name="salanda-2019-5">Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 5.</ref> і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 131.</ref> гадоў. А ў [[Лацінская мова|лацінскім]] перакладзе Статуту 1566 году адмыслова падкрэсьліваецца, што дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага завецца Пагоняй у народнай мове ({{мова-la|vulgo Pogonia vocatur|скарочана}})<ref>Archiwum komisji prawniczej. T. 7. — Kraków, 1900. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=mNMMAAAAYAAJ&q=%22vulgo+Pogonia+vocatur%22#v=snippet&q=%22vulgo%20Pogonia%20vocatur%22&f=false S. 80].</ref>.

Афіцыйная беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у [[беларусы|беларускай этнічнай прыналежнасьці]] грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага<ref name="salanda-2019-5"/>. Тым часам [[Летувіская мова|летувіскае]] слова «''výtis''» («''віціс''»), якое выкарыстоўваецца дзеля азначэньня [[Герб Летувы|сучаснага летувіскага варыянту Пагоні]], прыдумаў ў сярэдзіне XIX ст. [[Сыманас Даўкантас]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref name="Arlou-2012-349">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.</ref>. Сьпярша ім называлі толькі вершніка-рыцара, а дзеля азначэньня гербу цалкам слова «''Vytís''» (ужо зь вялікай літары і з націскам на другім складзе) упершыню выкарысталі толькі ў 1884 годзе (раней Пагоню па-летувіску звычайна звалі «''Vaikymas''» — 'Перасьледаваньне'). Да канца XIX ст. слова «''Vytis''» стала агульнапрынятым у Летуве дзеля азначэньня Пагоні. Аднак яшчэ доўгі час ішлі спрэчкі пра тое, на якім складзе трэба рабіць націск — на першым ці на другім. Толькі ў 1930-я гады з гэтым канчаткова вызначыліся — спыніліся на «''Výtis''»<ref>{{кніга|аўтар=Rimša E.|частка=Heraldika |загаловак=Iš praeities į dabartį|месца=Vilnius|выдавецтва=Versus aureus|год=2004|pages=61—63}}</ref>.

{|
|-
|
<gallery caption="Гербы [[Вялікае Княства Літоўскае#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак (ваяводзтваў) Вялікага Княства Літоўскага]], 1720-я гады" class="center"">
Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]]
Bieraście, Pahonia. Берасьце, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]]
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]]
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]]
Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Менскае ваяводзтва|Менскае]]
</gallery>
<gallery class="center"">
Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]]
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]]
Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]]
Žemaitija. Жамойць (1720).jpg|[[Жамойцкае староства|Жамойцкае (староства)]]
Inflanty. Інфлянты (1720) (2).jpg|[[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянцкае]]
</gallery>
|}

== Сталіца ==
{{Асноўны артыкул|Вільня}}
[[Файл:Vilnia, Vostraja Brama. Вільня, Вострая Брама (J. Bułhak, 1912) (2).jpg|значак|[[Вострая брама]] з гербам [[Пагоня]]й у [[Вільня|Вільні]]. Здымак [[Ян Булгак|Яна Булгака]], 1912 г.]]

У старажытных пісьмовых крыніцах сталіца ліцьвінаў — [[Вільня]] — упамінаецца пад беларускай назвай ''Вільня'' (''Vilnia'' або ''Vilna'', напрыклад, у лістах [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Гедзімін]]а 1323 году «''in civitate nostra regia '''Vilnia'''''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 79.</ref>). У старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формы ''Вильня'' / ''у Вильни'' і ''Вильна'' / ''у Вильне'' (што параўнальна з ''Горадна'' — ''[[Горадня]]'' і ''[[Коўна]]'' — ''Коўня''), але паступова запанавала форма ''Вильня''<ref name="viacorka"/>.

[[Файл:Vilnia, Zamkavaja. Вільня, Замкавая (P. Rossi, 1796).jpg|значак|Галоўная вуліца Вільні — паводле гістарычных крыніцаў, «[[Замкавая вуліца (Вільня)|Замкавая]]» або «[[Вялікая вуліца (Вільня)|Вялікая Замкавая]]»]]

Захавалася апісаньне Вільні яшчэ з пачатку XV стагодзьдзя, зьмешчанае ў рэляцыі [[Бургундыя|бургундзкага]] падарожніка з [[Фляндрыя|Фляндрыі]] [[Жыльбэр дэ Лянуа|Жыльбэра дэ Лянуа]], які наведаў сталіцу Вялікага Княства Літоўскага ў 1413 годзе{{Заўвага|Тэкст падаецца паводле перакладу [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (LITVA, Lithuanian Research Periodical. Том І. С. 25), арыгінальны тэкст быў апублікаваны яшчэ ў 1840 годзе (Voyages et ambassades de Messire Guillebert de Lannoy: chevalier de la Toison d’or, seigneur de Santes, Willerval, Tronchiennes, Beaumont et Wahégnies. 1399—1450. P. 24)}}:
{{Цытата|Потым я прыехаў '''у сталіцу Літвы, што называецца Вільня''' (Wilne), дзе ёсьць замак, які знаходзіцца даволі высака на пясковай гары, абведзены каменьнямі, зямлёй і мурам; унутры ён збудаваны зь дзерава. Муры названага замку, зыходзячы па абодвых бакох гары, абымаюць многа дамоў. У гэтым вось замку й у навакольлі прабывае звычайна названы князь Вітаўт, уладар Літвы, ды мае там свой двор і гасподу. '''Каля названага замку цячэ рака''', якая кружыць свае воды цераз горад унізе; '''яна называецца Вільня''' (Wilne). А горад ня ёсьць абведзены абароннай сьцяной. Ён доўгі ды вельмі вузкі, зьверху ўніз забудованы драўлянымі дамамі. Толькі некаторыя сьвятыні цагляныя. Названы замак на самай гары абкружаны толькі драўляным валам на падабенства муру, аднак вялікім і абаронным…}}

Тым часам форму «''Vilnius''» [[летувіская мова|па-жамойцку]] пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. ([[Мікалоюс Даўкша]] ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапаніміст [[Аляксандрас Ванагас]] мяркуе, што гэта форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвы ''Wilno'' (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). Тым часам польскае ''Wilno'' утварылася ад старабеларускага варыянту ''Вільна''<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/vilnia/30284660.html Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем], [[Радыё Свабода]], 21 лістапада 2019 г.</ref>. А першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьць ''Vilnia'', на што зьвяртае ўвагу Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснай [[латыская мова|латыскай]] назвай — ''Viļņa''<ref name="viacorka"/>.

Насельніцтва [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыны]], як мінімум зь першай паловы ХІХ стагодзьзя, належала да [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі]] [[Беларусы|беларускага этнасу]], што засьведчыў у свой час беларуска-польскі фальклярыст [[Ян Чачот]] (1796—1847): «''…нават у далёка адлеглых паміж сабою вёсках, яны [песьні] вельмі падобныя, зь невялікімі, часам, адхіленьнямі ў словах. Нёман і Беліца ад Дзьвіны, Бярэзіны і лепельскіх ваколіц няблізкія, а песьні іх усё ж падобныя; гэткія ж песьні й над Вяльлёй у Завялейскім павеце. Хто іх пераносіў? Ня друк і творы, але памяць, сэрца й вусны братэрскіх плямёнаў''»<ref>Piosnki wieaśniacze znad Dźwiny. — Вільня, 1840. [https://books.google.by/books?id=-nFBAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=Plemion%20braterskich&f=false S. VII.]</ref>. Пра брак нейкай «беларусізацыі» летувісаў Віленшчыны за часамі Расейскай імпэрыі сьведчыць супастаўленьне статыстычных зьвестак пра колькасьць летувісаў (жамойтаў): 17,56% ад усяго насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] на 1851 год паводле зьвестак расейска-нямецкага навукоўцы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн|Пятра Кёпэна|ru|Кёппен, Пётр Иванович}}<ref>Кеппен П. Об этнографической карте Европейской России. — СПб., 1852. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=cWZAAQAAMAAJ&q=%D0%92%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D1%8B+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8#v=snippet&q=%D0%92%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D1%8B%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8&f=false С. 35].</ref><ref>Кеппен П. Девятая Ревизия. Исследование о числе жителей в России в 1851 году. — СПб., 1857. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=erJXAAAAMAAJ&q=%22787%2C609%22+%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F#v=snippet&q=%22787%2C609%22%20%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F&f=false С. 26].</ref> і 17,58% ад усяго насельніцтва губэрні на 1897 год паводле вынікаў усеагульнага перапісу<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=87 Перепись 1897 года. Виленская губерния], Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей</ref>.

Увогуле, сьведчаньнем пераважнай беларускамоўнасьці мясцовых жыхароў з даўніх часоў ёсьць даволі хуткі пераход [[Беларускія татары|крымскіх татараў]], якіх вялікі князь [[Вітаўт]] асадзіў у ваколіцах Вільні і [[Трокі|Трокаў]], менавіта на беларускую (а не летувіскую) мову, што выявілася ў напісаных гутарковай беларускай мовай татарскіх літаратурных помніках (у тым ліку [[Кітабы|аль-кітабах]])<ref>Станкевіч Я. Беларускія мусульмане і беларуская літаратура арабскім пісьмом. — Вільня, 1933. С. 8—9, 13—16.</ref><ref>Канапацкі І. Татары // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 663—664.</ref>.

{|
|-
|
<gallery class="center">
Belarusians - on Ethnic Map of European Russia by Aleksandr Rittich - 1875 AD.jpg|[[Беларусы]] (арэал у цэнтры) на «Этнаграфічнай мапе Эўрапейскай Расеі» (1875 г.), складзенай [[Аляксандар Рыціх|Аляксандрам Рыціхам]] (фрагмэнт)
Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|Фрагмэнт этнаграфічнай мапы Эўропы з атлясу «Géographie Militaire» ([[Парыж]], 1885 г.)
Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1903).jpg|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная  філёлягам-славістам [[Яўхім Карскі|Яўхімам Карскім]], 1903 г.
Länder und Völkerkarte Europas.jpg|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» (1918 г.), складзенай нямецкім гісторыкам [[Дзітрых Шэфэр|Дзістрыхам Шэфэрам]] (1845—1929)
Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы, складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.
</gallery>
|}

== Перайменаваньне ліцьвінаў у «беларусаў» ==
{{Асноўны артыкул|Белая Русь|Летувізацыя|Русіфікацыя Беларусі}}
[[Файл:Samogitia, Lituania-Russia Bianca, Moscovia (G. Albrizzi, I. Tirion, 1740).jpg|значак|Фрагмэнт мапы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], дзе [[Літва]] (''Lituania'') цалкам атаясамліваецца зь [[Белая Русь|Белай Русьсю]] (''Russia Bianca''), тым часам [[Жамойць]] (''Samogitia'') падаецца асобна ад Літвы, а [[Маскоўская дзяржава|Масковія]] (''Moscovia'') — асобна ад [[Русь|Русі]] ([[Вэнэцыя]], 1740 г.)]]

Назва [[беларусцы]] (як вытворная ад [[харонім]]у [[Белая Русь]], якім часам азначалася адна з складовых частак [[Літва|Літвы]]) датычна ліцьвінаў пачала шырока выкарыстоўвацца толькі ў XVII стагодзьдзі — за часамі войнаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з [[Рэч Паспалітая|Рэччу Паспалітай]] — у запісах маскоўскіх вайсковых пісараў дзеля азначэньня [[праваслаўе|праваслаўнага]] вызнаньня тых палонных ліцьвінаў і [[Украінцы|ўкраінцаў]], якія былі праваслаўнымі (у адрозьненьне ад ліцьвінаў-каталікоў{{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«…литвин Ивашко Иванов з женою с Роинкою да с сыном с Микулайком да с сестрою з девкою Агафьицею. А сказал, что он родом литвин, католицкие веры из города [[Нясьвіж|Несвижа]], мещанский сын, а жена де за ним литовка же тово ж города Несвижа»|скарочана}}<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 108.</ref>}})<ref name="Latysonak-2009-216">[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 216.</ref>. На падставе таго, што палонныя шляхцічы-ліцьвіны называлі сябе толькі «ліцьвінамі» (напрыклад, «''литвин Корнейко Круковский, уроженец [[Аршанскі павет|Оршанского повету]], шляхтич белоруские веры''»<ref>Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=APZZAAAAcAAJ&pg=PA427&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D0%B8%D0%B7%D1%8A+%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BF%D1%81%D0%BA%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj59_vm-aj6AhVKDewKHbimAS0Q6AF6BAgDEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%20%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B5%D0%B9%20%D0%BA%D1%80%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9&f=false С. 347].</ref>{{Заўвага|Іншыя прыклады: «''[[Аршанскі павет|Аршанского повету]] <…> литвин шляхтич Семен Судовский''» (1614 год)<ref>Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=APZZAAAAcAAJ&pg=PA427&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D0%B8%D0%B7%D1%8A+%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BF%D1%81%D0%BA%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj59_vm-aj6AhVKDewKHbimAS0Q6AF6BAgDEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%20%D1%88%D0%BB%D1%8F%D1%85%D1%82%D0%B8%D1%87%D1%8A%20%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9&f=false С. 99].</ref>, «''литвин Гришка Романов… Оршанского повету, шляхецкий сын''»<ref>Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 401.</ref>, «''литвин Янька Бобровский… [[Полацкае ваяводзтва|Полоцкого повету]], шляхецкий сын''»<ref>Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=APZZAAAAcAAJ&pg=PA427&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D0%B8%D0%B7%D1%8A+%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BF%D1%81%D0%BA%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj59_vm-aj6AhVKDewKHbimAS0Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D1%88%D0%BB%D1%8F%D1%85%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%BE%D0%B9&f=false С. 402].</ref>, «''литвин Александр Лабыт… шляхтич [[Віцебскі павет|Витебского повету]]''»<ref name="AMG-1890-433">Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=APZZAAAAcAAJ&pg=PA427&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D0%B8%D0%B7%D1%8A+%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BF%D1%81%D0%BA%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj59_vm-aj6AhVKDewKHbimAS0Q6AF6BAgDEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%20%D1%88%D0%BB%D1%8F%D1%85%D1%82%D0%B8%D1%87%D1%8A%20%D0%BB%D0%B0%D0%B1%D1%8B%D1%82%D1%8A&f=false С. 433].</ref>, «''литвин Петрушка Янов… шляхтич… Троицкого повету''», «''литвин Степанко Глинский… шляхтич… Оршанского повету''»<ref>Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 434.</ref> (усе 1632 году)}}), гісторык [[Алег Латышонак]] прыйшоў да наступнай высновы: «''Сьвядомае ўжываньне назвы „беларусец“ непісьменнымі сялянамі і прадстаўнікамі гарадзкога плебсу ў сытуацыі, калі гэтае найменьне невядома шляхце, я лічу немагчымым. Выснова з гэтага можа быць толькі адна: слова „беларусец“ ува ўсіх выпадках уклалі ў вусны прышэльцаў маскоўскія чыноўнікі''»<ref name="Latysonak-2009-217">[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 217.</ref>. Разам з тым, існуюць прынамсі тры выпадкі ўласнага азначэньня шляхцічаў як «беларусцаў» у маскоўскіх дакумэнтах{{Заўвага|«''Поляк… Ондрей Станислав в роспросе сказал, что он родом белорусец, шляхтич [[Полацкае ваяводзтва|Полоцкого повету]]… князь… Глинский''»<ref>Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=APZZAAAAcAAJ&pg=PA428&dq=%D0%9E%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%B5%D0%B9+%D0%A1%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%B2%D1%8A+%D1%80%D0%BE%D1%81%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%A3+%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%BB%D1%8A,+%D1%87%D1%82%D0%BE+%D0%BE%D0%BD%D1%8A+%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D1%8A+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B5%D1%86%D1%8A,+%D1%88%D0%BB%D1%8F%D1%85%D1%82%D0%B8%D1%87%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%86%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE+%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D1%A3%D1%82%D1%83&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwia5aSphLP6AhWm7rsIHeNVBm0Q6AF6BAgDEAI#v=snippet&q=%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8F%D0%BA%D1%8A%20%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D1%8A%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B5%D1%86%D1%8A%2C%20%D1%88%D0%BB%D1%8F%D1%85%D1%82%D0%B8%D1%87%D1%8A%20%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D1%A3%D1%82%D1%83%20%D0%B3%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9&f=false С. 428].</ref>, «''литвин Александр [Олехновский] в роспросе сказался родом белорусец, Полоцкого повету, шляхтич; отец его был шляхтич же, испомещен был под [[Вільня|Вильной]] в Ошмянском повете, и отец де его то имение свое продал, а в то место имение купил в Полоцком повете''»<ref>Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=APZZAAAAcAAJ&pg=PA427&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D0%B8%D0%B7%D1%8A+%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BF%D1%81%D0%BA%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj59_vm-aj6AhVKDewKHbimAS0Q6AF6BAgDEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%20%D1%88%D0%BB%D1%8F%D1%85%D1%82%D0%B8%D1%87%D1%8A%20%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D1%85%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE&f=false С. 432].</ref>, (абодва 1632 год), «''…литвин — белорусец Степан Голынский <…> в роспросе сказал: [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Мстиславского повету]], белорусец, шляхтич''» (1633 год)<ref>Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=jCMEAAAAYAAJ&pg=PA442&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%22%D0%B8%D0%B7%D1%8A+%D0%BA%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%81%D0%B8%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjjhLCu6ar6AhU6YPEDHe60B8IQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%20%D0%BC%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE&f=false С. 488].</ref>}}.

[[Файл:Biełarusy. Беларусы (1803).jpg|значак|Беларус ({{мова-ru|«белороссиянин»|скарочана}}) і беларуска ({{мова-ru|«белороссиянка»|скарочана}}). З альбому, выдадзенага ў 1803 годзе для [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I Раманава]], дзе зьмяшчаюцца малюнкі [[Палякі|палякаў]], [[Латышы|латышоў]] («ліфлянцаў» і «курляндцаў»), [[Украінцы|украінцаў]] («маларасіянаў») ды шматлікіх іншых народаў пад [[Расейская імпэрыя|расейскай уладай]], але няма ліцьвінаў{{Заўвага|Беларускі этноляг [[Юры Ўнуковіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што расейскі навуковец [[Васіль Севяргін]], які ў 1802 годзе наведаў [[Шаўлі]], [[Кейданы]], [[Коўна]], [[Вільня|Вільню]], [[Горадня|Горадню]], [[Стоўпцы]], [[Менск]], [[Барысаў]], [[Крупкі]] і [[Ворша|Воршу]], хоць і разглядаў адпаведную тэрыторыю як «''Литву и Белоруссию''», аднак датычна мясцовага насельніцтва не ўжываў ані назвы «беларусы», ані «літоўцы» («ліцьвіны»)<ref>Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 377.</ref>}}]]

Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва больш адпавядала [[імпэрыялізм|імпэрскім інтарэсам]] і дазваляла трактаваць ліцьвінаў як разнавіднасьць [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, гэтая назва замацавалася за ўсім насельніцтвам толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>.

[[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851 г.)<ref>Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.</ref>, дзе цэнтральная частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (на поўдзень ад [[Горадня|Горадні]] і [[Менск]]у) мае подпіс «літоўцы» ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}), а паўночна-ўсходняя частка — «беларусы» ({{мова-ru|белорусы|скарочана}})]]

Выдадзенае ў 1787 годзе на загад маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыны II]] «Пространное Землеописание Российского Государства» паведамляла, што ў [[Магілёўскае намесьніцтва|Магілёўскім]] і [[Полацкае намесьніцтва|Полацкім]] намесьніцтвах, «''апроч расейцаў, знаходзяцца <…> палякі, літва і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«кроме Россиян, находятся <…> Поляки, Литва и Жиды»|скарочана}}}}<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. С. 272, 276.</ref>, прытым літва адносілася да славянскіх народаў<ref>Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=GFxiAAAAcAAJ&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 133].</ref>, а аддрукаванае таго ж году «Краткое землеописание Российского Государства» паведамляла, што «''літва [насяляе] Полацкае і Магілеўскае [намесьніцтвы]''»<ref>Гакман И. Краткое землеописание Российского государства. — СПб., 1787. [https://books.google.by/books?id=RmtYAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 46].</ref>. У афіцыйным аглядзе Расейскай імпэрыі 1787 году (перавыдаваўся ў 1793 годзе) адзначалася, што Магілёўскае намесьніцтва складае частку «Беларусі» ({{мова-ru|«Бело-Руссии»|скарочана}}), а «''яго жыхары — гэта палякі і літва, якія спавядаюць рымска-каталіцкі, грэцкі і ўніяцкі законы; ёсьць тут таксама жыды''» ({{мова-ru|«жители оного суть поляки и литва, исповедующие римско-католицкий, греческий и униатский закон; здесь есть также жиды»|скарочана}})<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб., 1787. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=Wa5iAAAAcAAJ&dq=%22%22%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8F%D0%BA%D0%B8+%D0%B8+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%22+%D0%BF%D0%BB%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%B5%D0%B2&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0#v=snippet&q=%22%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8F%D0%BA%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%22&f=false С. 73].</ref>. Такі ж склад насельніцтва пазначаўся для Полацкага намесьніцтва, якое называлася другой часткай «Беларусі»<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб., 1787. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=Wa5iAAAAcAAJ&dq=%22%22%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D1%8F%D0%BA%D0%B8+%D0%B8+%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%22+%D0%BF%D0%BB%D0%B5%D1%89%D0%B5%D0%B5%D0%B2&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0#v=snippet&q=%22%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8F%D0%BA%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%22&f=false С. 76].</ref>. Геаграфічны слоўнік Расейскай дзяржавы 1788 году азначаў «літву» як «''народ, які насяляе Полацкае і Магілёўскае намесьніцтвы''»<ref>Максимович Л. Новый и полный географический словарь Российскаго государства, или, Лексикон. Ч. 3. — М., 1788. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=L3BpAAAAcAAJ&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0#v=onepage&q=%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 22].</ref>, а таксама зьмяшчаў артыкул «''Белоруссия, или Белая Россия''» з азначэньнем «''краіна, далучаная да Расеі <…> за панаваньнем Кацярыны II <…>, як то павет Дынабурскі, ваяводзтвы Амсьціслаўскае, Віцебскае, часткі паветаў Аршанскага і Рэчыцкага <…> цяпер жа ўся Беларусь падзяляецца на два намесьніцтвы: Полацкае і Магілёўскае''»<ref>Новый и полный географический словарь Российского государства. Ч. 1. — Москва, 1788. С. 123—125.</ref>. Тым часам у выдадзеным да [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] (1772 год) пры Імпэратарскім Маскоўскім унівэрсытэце атлясе зазначалася, што «''Белая Расія <…> складаецца з [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрні]]''»<ref>Детской атлас: о Российской Империи с толкованием гербов и с родословием царствующему дому. Т. 4. — Москва, 1771. [https://books.google.by/books?id=rABhAAAAcAAJ&pg=PA91&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false С. 91].</ref>, а прафэсар Маскоўскага ўнівэрытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Харытон Чабатароў||ru|Чеботарёв, Харитон Андреевич}} у першым падручніку расейскай геаграфіі «Географическое методическое описание Российской империи…» (выйшаў з друку ў 1776 годзе) пісаў: «''З даўніх часоў прыналежныя да Расеі землі складаюць тры галоўныя яе часткі, гэта значыць: вялікую, малую і белую Расію. <…> Белая Расія, Rossia alba, ляжыць да Польскіх граніцаў паміж вялікай і малой Расіяй. Яна складаецца з аднаго Смаленскага княства <…> Смаленскае княства паводле цяперашняга падзелу называецца Смаленскай губэрняй''»<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. С. 95, [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&f=false 104].</ref>{{Заўвага|Далей жа, аднак, пры падрабязным апісаньні тагачаснага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу Расейскай імпэрыі аўтар ўжо адзначае, што Смаленская губэрня з наступнай Магілёўскай і большай часткай Пскоўскай губэрні «складае гэтак званую Белую Расію» ({{мова-ru|«составляет так называемую Белую Россию»|скарочана}})<ref>Географическое методическое описание Российской империи… — Москва, 1776. [https://books.google.by/books?id=pnVpAAAAcAAJ&pg=PA104&dq=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE-%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D1%8F&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjw8b27hJj0AhXc8LsIHRRbA9sQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D1%82%D0%B0%D0%BA%D1%8A%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D0%B5%D0%BC%D1%83%D1%8E&f=false С. 429].</ref>}}. У 1815 годзе расейскі географ прафэсар Пецярбурскага пэдагагічнага інстытуту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Еўдакім Зяблоўскі||ru|Зябловский, Евдоким Филиппович}} пісаў у другім выданьні сваёй працы «Статистическое описание Российской Империи»: «''Палякі… жывуць у губэрнях Віцебскай, Магілёўскай, Віленскай, Гарадзенскай, Менскай… <…> Літва знаходзіцца ў Віленскай і Магілёўскай губэрні, і ва ўсіх месцах былога Герцагства Літоўскага''»{{Заўвага|{{мова-ru|Поляки… живут в Губерниях Витебской, Могилевской, Виленской, Гродненской, Минской… <…> Литва находится в Виленской и Могилевской Губерниях и во всех местах бывшего Герцогства Литовского|скарочана}}}}<ref>Зябловский Е. Статистическое описание Российской Империи в нынешнем ее состоянии. — СПб., 1815 [https://books.google.by/books?id=FwRhAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%98%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%B8&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 123].</ref>. Адным зь сьведчаньняў называньня ліцьвінамі («літоўскай нацыяй») беларусаў у Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губэрнях ёсьць сьпісы ўраднікаў-[[Базыляны|базылянаў]] Віленскай уніяцкай мітрапаліцкай япархіі за 1815 год, у першым зь якіх тры чалавекі назваліся «ўраджэнцамі літоўскімі», 16 — прылічылі сябе да «літоўскай нацыі», два — да «польскай», адзін — да «беларускай», адзін — «ураджэнец валынскі» і адзін — «ураджэнец самагіцкі»; паводле другога сьпісу адзін чалавек назваўся «літоўскім ураджэнцам», тры — прылічылі сябе да «літоўскай нацыі», адзін — да «самагіцкай», адзін — да «курляндзкай», 20 — да «польскай»<ref>Описание документов архива западнорусских униатских митрополитов. Т. 2. — СПб., 1907. [https://books.google.by/books?id=ecEYAAAAYAAJ&pg=PA697&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%BD%D0%B0%D1%86%D1%96%D0%B8%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjp4deFxqj8AhVbiv0HHSa7CnIQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9%20%D0%BD%D0%B0%D1%86%D1%96%D0%B8%22&f=false С. 694—714]</ref>.

[[Файл:Рассказы на белорусском наречии (1863).jpg|значак|[[Рассказы на белорусском наречии (1863)|«Рассказы на белорусском наречии»]], выдадзеныя ўладамі Расейскай імпэрыі ў 1863 г.]]

Пачатковую папулярнасьць у Расейскай імпэрыі меркаваньня пра этнічную блізкасьць ліцьвінаў (літоўцаў) і [[Русіны|русінаў (русаў)]] засьведчыла выдадзеная ў 1799 годзе пры [[Расейская акадэмія навук|Імпэратарскай акадэміі навук у Санкт-Пецярбургу]] кніга нямецкага навукоўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёган Гатліб Георгі|Ёгана Георгі|ru|Георги, Иоганн Готлиб}} «Описание всех в Российском государстве обитающих народов»: «''літоўцы — старажытнае племя русаў… гэты народ у пляне сваіх звычаяў, павер’яў, ладу жыцьця, адзеньня і нораваў мае падабенства часткова з палякамі і маларосамі, а часткова зь вядомымі плямёнамі старажытных русаў, што жывуць у Расеі''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Литовцы суть древнее племя Руссов… В прочем народ сей в рассуждении своих обычаев, поверьев, образа жизни, одеяния и нравов, имеет сходство частью с Поляками и Малороссиянами, а частью с известными, обитающими в России, племенами древних Руссов»|скарочана}}}}<ref>Георги И. Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, упражнений, забав, вероисповеданий и других достопамятностей. Ч. 4. — СПб., 1799. С. 385.</ref>. У 1827 годзе расейскі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||ru|Кёппен, Пётр Иванович}} азначаў нашчадкаў [[крывічы|крывічоў]] як «літоўска-рускіх» ({{мова-ru|Литовско-Русских|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-10">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 10.</ref>, «ліцьвіна-русаў» ({{мова-ru|Литвино-Руссов|скарочана}}) і «беларусцаў» ({{мова-ru|Белорусцев|скарочана}})<ref name="Kiopen-1827-11">Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 11.</ref>. Выдадзеная у 1843 годзе 2-я частка «Геаграфіі Расейскай імпэрыі» {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Паўлоўскі|Івана Паўлоўскага|ru|Павловский, Иван Яковлевич}} паведамляла, што «''ў Беларусі агулам жывуць літоўцы і рускія; у местах пераважна палякі і жыды''»{{Заўвага|{{мова-ru|«В Белоруссии вообще живут Литовцы и Русские; в городах преимущественно Поляки и Евреи»|скарочана}}}}<ref>Павловский И. Я. География Российской империи. Ч. 2. — Дерпт, 1843. С. 7.</ref>. У 1849 годзе расейскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сахараў||ru|Сахаров, Иван Петрович}} ужыў датычна беларусаў назву літоўца-русы ({{мова-ru|литовцо-руссы|скарочана}}){{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«Литовцо-руссы хоровод переименовали в корогод»|скарочана}}}}<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. [https://books.google.by/books?id=UvtJAAAAcAAJ&pg=RA3-PA38&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 38], [https://books.google.by/books?id=oboNAAAAIAAJ&pg=RA3-PA77&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 77].</ref>. Напісаную каля 1857 году і выдадзеную ў 1867 годзе кнігу пра гісторыю [[Тураў]]скай япархіі народжаны на [[Пінскі павет|Піншчыне]] архімандрыт [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анатолі (Станкевіч)||uk|Анатолій Станкевич}}<ref>Ільїн О. Єпископ Анатолій (Станкевич) та виникнення білоруської національної ідеї // Сіверянський літопис. № 1, 2013. С. 33—34.</ref> пачынаў наступнымі словамі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 1.</ref>: «''Якім бедным ня быў бы выгляд цяперашняга [[Тураў|Турава]], але ўсё-ткі памяць пра Тураў, як калыску праваслаўя ў Літве, сьвятая для ўсякага руса-ліцьвіна''» ({{мова-ru|«Как ни беден вид теперешнего Турова, но все-таки память о Турове, как колыбели православия в Литве, священна для всякого руссо-литвина»|скарочана}}){{Заўвага|«Руса-ліцьвіны» ({{мова-ru|«руссо-литвины»|скарочана}}) таксама ўпамінаюцца ў іншым месцы кнігі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Москва, 1867. С. 23.</ref>}}.

[[Файл:Dictionary Nasovic Title Page .jpg|значак|[[Слоўнік Насовіча]] ({{мова-ru|«Словарь белорусского наречия»|скарочана}}). [[Санкт-Пецярбург]], 1870 г.]]

Выдадзеная ў 1839 годзе 3-я частка расейскай энцыкляпэдыі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Военный энциклопедический лексикон||ru|Военный энциклопедический лексикон}} у артыкуле пра Віленскую губэрню падавала наступную інфармацыю: «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў, расейцаў і малой колькасьці караімаў і татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев, Русских и малого числа Караимов и Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 3. — СПб., 1839. С. 324.</ref>, тым часам у артыкуле пра [[Віцебская губэрня|Віцебскую губэрню]] гэтая ж крыніца замест літоўцаў сярод насельніцтва падавала беларусаў, а паходжаньне шляхты не адзначалася<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1839. С. 384.</ref>. Падобная сытуацыя назіралася і ў выдадзенай у 1845 годзе 9-й частцы, калі ў артыкуле пра [[Менская губэрня|Менскую губэрню]] зазначалася, што «''Насельніцтва складаецца з прыродных літоўцаў, палякаў, жыдоў і малой колькасьці татараў. Шляхта большай часткай літоўскага паходжаньня''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Народонаселение состоит из природных Литовцев, Поляков, Евреев и малого числа Татар. Дворянство большей частью происхождения Литовского»|скарочана}}}}<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. [https://books.google.by/books?id=r_IIAAAAQAAJ&pg=PA58&hl=ru&source=gbs_selected_pages&cad=2#v=onepage&q&f=false С. 58].</ref>, а ў артыкуле пра [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую губэрню]] замест літоўцаў ужо падаваліся беларусы<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 9. — СПб., 1845. С. 108.</ref>{{Заўвага|Разам з тым, у выдадзенай у 1840 годзе 4-й частцы адзначалася, што насельніцтва [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''пераважна складаецца з русінаў, беларускага племені, з выняткам паўночных паветаў, у якіх пануюць літоўцы. Шляхта амаль ўся даўняга літоўскага і найноўшага польскага паходжаньня''»<ref>Военный энциклопедический лексикон. Ч. 4. — СПб., 1840. С. 108.</ref>}}.

У 1846 годзе на прапанову Расейскай акадэміі навук даслаць зьвесткі пра наяўнасьць неславянскіх нацыянальных меншасьцяў, у тым ліку і летувісаў, ваўкавыскі земскі спраўнік паведаміў, што ў [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім павеце]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] жыве 84 190 «''літоўцаў праваслаўнага і каталіцкага веравызнаньня''ў» (большасьць насельніцтва павету). Як падкрэсьлівае гісторык [[Аляксандар Краўцэвіч]], такім спосабам мясцовы ўраднік з тэрыторыі гістарычнай Літвы традыцыйна атаясаміў «літоўцаў» з тутэйшымі беларусамі<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 114.</ref>. Паводле апублікаваных у 1861 годзе афіцыйных зьвестак губэрнскіх статыстычных камітэтаў, сабраных у канцы 1850-х гадоў з дапамогай мясцовага духавенства ўсіх канфэсіяў, у Ваўкавыскім павеце налічвалася ўжо толькі 37 481 «літоўцаў», з астатняга насельніцтва павету 23&nbsp;816 чал. назвалі праваслаўнымі «вялікарасіянамі», 9032 чал. — каталікамі-«палякамі», 8578 чал. — «беларусамі», 2854 чал. — праваслаўнымі «[[яцьвягі|яцьвягамі]]», 15 чал. — «маларасіянамі»<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. Тым часам у [[Гарадзенскі павет (Гарадзенская губэрня)|Гарадзенскім павеце]] налічылі 46&nbsp;270 «літоўцаў», 16&nbsp;426 «палякаў», 8171 «вялікарасіяніна» і 2074 «беларусы», прытым 29&nbsp;856 «літоўцаў» спавядалі праваслаўе. Апроч таго, у [[Берасьцейскі павет (Гарадзенская губэрня)|Берасьцейскім павеце]] налічылі 13&nbsp;322 праваслаўныя «літоўцы», у [[Пружанскі павет (Гарадзенская губэрня)|Пружанскім павеце]] — 22&nbsp;103, у [[Слонімскі павет (Гарадзенская губэрня)|Слонімскім павеце]] — 53&nbsp;808, а ў [[Кобрынскі павет (Гарадзенская губэрня)|Кобрынскім павеце]] — 22&nbsp;725 праваслаўных «яцьвягаў»<ref name="Zapiski-1861-153"/>. Тым часам большую частку насельніцтва Менскай губэрні ў гэтых сьпісах ужо азначылі як беларусаў, хоць у [[Слуцкі павет (Менская губэрня)|Слуцкім павеце]] яшчэ налічылі 20&nbsp;721 «літоўцаў» (зь іх 9028 праваслаўных), у [[Барысаўскі павет|Барысаўскім павеце]] — 19&nbsp;082, у [[Ігуменскі павет|Ігуменскім павеце]] — 14&nbsp;919<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. У Віленскай губэрні гэтыя ж сьпісы дэкляравалі 27&nbsp;985 праваслаўных «літоўцаў» (пераважна ў [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкім павеце]])<ref>Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 150—151.</ref>. У 1869 годзе расейскія ўлады апублікавалі статыстычныя зьвесткі пра этнічны склад падатнага насельніцтва, дзе ўжо і большасьць насельніцтва Гарадзенскай губэрні азначалася як беларусы («нацыянальнасьць» жыхароў гэтым разам вызначалі расейскія паліцыйныя прыставы, якія дасылалі зьвесткі беспасярэдне ў статыстычны камітэт)<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 149—150.</ref>. У 1886 годзе латыска-летувіскі этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Эдуард Вольтэр||be|Эдуард Аляксандравіч Вольтэр}}, які карыстаўся падтрымкай [[Расейскае геаграфічнае таварыства|Расейскага геаграфічнага таварыства]], даваў наступныя інструкцыі датычна збору статыстычных зьвестак у Віленскай губэрні<ref>Вольтер Э. Об изучении литовского языка и племени // Памятная книжка Виленской губернии на 1887 год. — Вильна, 1886. С. 133.</ref>: «''Пры зьбіраньні статыстычных зьвестак часта зьмешваюцца паняцьці Ліцьвін, Літва ў гістарычна-геаграфічным значэньні зь Літвой этнаграфічнай. Ліцьвінам лічыцца мусіць той, хто ў хатнім побыце размаўляе па-літоўску{{Заўвага|name="pa-letuvisku"}} <…> У цяперашні час зьвесткі, датычна прынятых у войска ў рубрыцы „паводле паходжаньня“, мусяць лічыцца сумнеўнымі ад таго, што вельмі шмат ліцьвінаў значыцца ў паветах — дзе іх цяпер, як тых, хто размаўляе па-літоўску, зусім няма; а наадварот, у тых паветах, дзе цяпер яшчэ гавораць па-літоўску, паводле статыстычных табліцаў прынятых літоўцаў у войска паказваецца параўнальна мала. У [[Вялейскі павет (Віленская губэрня)|Вялейскім]] і [[Дзісенскі павет (Віленская губэрня)|Дзісенскім]] паветах пра літоўцаў ня можа быць і гаворкі…»{{Заўвага|{{мова-ru|«При собирании статистических сведений часто смешиваются понятия Литвин, Литва в историко-географическом значении с литвою этнографической. Литвином считаться должен тот, кто в домашнем быту говорит по литовски <…> В настоящее время сведения, относительно принятых в войска по рубрике „по происхождению“, должны считаться сомнительными оттого, что очень много литвинов значится в уездах — где их теперь, как по литовски говорящих, вовсе нет; а наоборот, в тех уездах, где ныне еще говорят по литовски, по статистическим таблицам принятых литовцев в войска показано сравнительно мало. В Вилейском и Дисненском уездах о литовцах не может быть и речи…»|скарочана}}}}''.

[[Файл:Vysokaŭski zamak. Высокаўскі замак (N. Orda, 1877-83, 1901-14).jpg|значак|Выдадзеная ў Расейскай імпэрыі [[Летувіская мова|летувіскамоўная]] паштоўка з рэпрадукцыяй малюнка [[Высокае|Высокага]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] (аўтар малюнка — [[Напалеон Орда]]) і подпісам: {{мова-lt|Augštaičai, Gardino gubernijoje|скарочана}}. Падобныя летувіскія паштоўкі выйшлі з краявідамі [[:Файл:Navahradzki zamak, Fara. Наваградзкі замак, Фара (1909) (2).jpg|Наваградку]], [[:Файл:Kreŭski zamak. Крэўскі замак (1907) (2).jpg|Крэва]], [[:Файл:Lida. Ліда (N. Orda, 1877, 1901-14).jpg|Ліды]], [[:Файл:Gieranionski zamak. Геранёнскі замак (N. Orda, 1877, 1906).jpg|Геранёнаў]]]]

У 1863 годзе ўлады Расейскай імпэрыі вялікім накладам надрукавалі [[Рассказы на белорусском наречии (1863)|«Рассказы на белорусском наречии»]]<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [http://dziejaslou.by/old/www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/lat902ec.html?OpenDocument Гутарка «царкоўнага старасты Янкі» з «Яськам гаспадаром з-пад Вільні»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 9 (2), 2004. С. 196—212.</ref> (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]], дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага [[імпэрыялізм]]у дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў [[Русіфікацыя Беларусі|іх русіфікацыі]] і асыміляцыі<ref>Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.</ref>: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, [[Міхаіл Каяловіч]]<ref name="Chaustovic-2001-9">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 9.</ref>) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі», называючы «ліцьвінамі» летувісаў<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.</ref>, у другім творы праводзіцца думка, што «''нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць літоўцы (то бок [[Аўкштайты|літоўцы]] і жмудзіны{{Заўвага|„''Наши отцы и дзяды были Русскиe; тольки не завсегды над ими пановали свои родные Русские князя. Упярод над ими пановали Русские князи, потом стали пановаць над ими князя Литовцев т. е. князя, тых самых Литовцев и Жмудзинов, што живуць з нами''“}}) і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў''»<ref name="Chaustovic-2001-9"/>. Выдадзены ў 1870 годзе Імпэратарскай акадэміяй навук у [[Санкт-Пецярбург]]у [[Слоўнік Насовіча|«Словарь белорусского наречия»]] [[Іван Насовіч|Івана Насовіча]] падае да беларускага слова «литвин» расейскі адпаведнік «литовец» і прыклад ужываньня «''литвин як лин''»{{Заўвага|Выдадзены ў 2011 годзе [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі]] «Слоўнік беларускіх народных параўнанняў» дае наступнае тлумачэньне выразу «''ліцьвін як лін''»: «''Пра характар колішняга беларуса — дужага, моцнага, выкрутлівага, якога голай рукой ня возьмеш''»<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 241.</ref>}}, сьледам падаецца слова «[[Ліцьвякі (неадназначнасьць)|литвяк]]», якому даецца расейскае тлумачэньне «тоже, что литвин» і прыклад ужываньня «''литвяки по нашему не говоруць''»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 269.</ref>. Тым часам у якасьці прыкладу да слова «[[Бацьвіньне|боцвинне]]» падаецца вытрымка зь вядомай беларускай народнай песьні: «''Кузьма и Дземьянъ два лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»<ref name="Nasovic-1870-31"/>{{Заўвага|Як зазначаюць сучасныя дасьледнікі, сьвятых Кузьму і Дзям’яна беларусы здаўна лічылі сваімі апекунамі і дарадцамі: у беларускім фальклёры адлюстроўваецца вера ў тое, што Кузьма і Дзям’ян дапамагалі сялянам у іх галоўных клопатах — сенакосе, падрыхтоўцы да жніва, малацьбе. Сярод іншага, менавіта Кузьма і Дзям’ян дапамагаюць ліцьвіну паводле сюжэту ўкраінскай інтэрмэдыі XVIII стагодзьдьзя<ref name="Kabrzyckaja-2007"/>}}. Гэты ж слоўнік да вядомай беларускай назвы расейцаў — [[маскаль]] — падае толькі адно расейскае значэньне «солдат»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 290.</ref>. На мэтанакіраванае зьнішчэньне расейскімі ўладамі ў народнай сьвядомасьці гістарычнага сэнсу «літоўскасьці» (г. зн. азначэньня сябе ліцьвінамі беларускамоўным сялянствам «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]»), што беспасярэдне спрыяла [[летувізацыя|летувізацыі]], зьвяртае ўвагу амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]]<ref>[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [http://dziejaslou.by/old/www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/snaj1202ec.html?OpenDocument Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну. Працяг] // [[Дзеяслоў]]. № 12, 2004.</ref>.

[[Файл:Vilnia, Lidzkaja-Franciškanskaja. Вільня, Лідзкая-Францішканская (J. Bułhak, 1912).jpg|значак|Шыльда летувіскай школы ({{мова-lt|Lietuviška mokykla|скарочана}}, {{мова-ru|Литовское училище|скарочана}}) на Лідзкай вуліцы ў цэнтры [[Вільня|Вільні]], 1912 год. Тым часам хоць-якія беларускія школы ў Расейскай імпэрыі заставаліся пад забаронай]]

Як адзначае гісторык [[Павал Церашковіч]], па 1860-х гадох тэрмін «ліцьвіны» («літоўцы») у дачыненьні да беларусаў зьнікае з афіцыйных дакумэнтаў і статыстыкі Расейскай імпэрыі<ref>Терешкович П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в. — Минск, 2004. С. 79.</ref>{{Заўвага|Выдадзеная ў 1869 годзе кніга «Последнее слово о польском вопросе в России», якая апісвала захады дзеля абмаскаленьня колішняга Вялікага Княства Літоўскага, вызначала ў «[[Паўночна-Заходні край|Заходнім краі]]» наступныя тры народнасьці: жмудзінаў, якіх прапаноўвалася ніяк не русіфікаваць і ўсяляк падтрымліваць («''калі яны пачнуць паважаць расейцаў, яны стануць цалкам адданымі нам і мы ўсё наступнае стагодзьдзе можам быць пэўнымі ў іх адданасьці''»); беларусаў, якія «''людзі чыста расейскія, але… стаяць на найніжэйшай ступені разьвіцьця, таму ў палітычных дачыненьнях абсалютна нікчэмныя; яны будуць рабіць тое, што прымусяць абставіны''»; трэцяя жа народнасьць у кнізе не называецца паводле імя, адзначаецца толькі, што яна насяляе Гарадзенскую, большую частку Віленскай і Менскай губэрняў і што, калі жмудзінаў і беларусаў можна прывязаць да Расеі, то гэтая трэцяя народнасьць ёсьць напраўду вельмі небясьпечнай праз сваю варожасьць да «[[Маскаль|маскалёў]]»<ref>Отечественныя записки. Т. 192. — СПб., 1870. С. [https://books.google.by/books?id=xFcFAAAAQAAJ&pg=RA1-PA53&dq=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%8B+%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwju35v3ueL5AhVInf0HHYRfAW4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D1%8B%20%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 53]—54.</ref>}}. Разам з тым, яшчэ ў працы 1886 году (перавыдавалася ў 1890 годзе) пра здушэньне [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] расейскі вайсковы гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Пузырэўскі||pl|Aleksandr Puzyriewski}}, які паходзіў зь віленскай шляхты, апісваў насельніцтва вылучанага ім паўночнага тэатру ваенных дзеяньняў ([[Беластоцкая вобласьць (Расейская імпэрыя)|Беластоцкая вобласьць]], [[Віленская губэрня]], часткі [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Менская губэрня|Менскай]] губэрняў з найважнейшымі местамі [[Вільня]]й, [[Горадня]]й, [[Коўна]]й, [[Беласток]]ам і [[Менск]]ам) як «''жамойць і літоўцы складаюць земляробчую клясу; гандаль і прамысловасьць у руках жыдоў, якія насяляюць месты і мястэчкі; польская шляхта — паноўная кляса''», а насельніцтва сярэдняга тэатру ваенных дзеяньняў ([[Палесьсе]] — паўднёвыя часткі Менскай і Гарадзенскай губэрняў, паўночная частка [[Валынская губэрня|Валынскай губэрні]] з найважнешымі местамі [[Берасьце]]м, [[Пінск]]ам, [[Мазыр]]ом і [[Бабруйск]]ам) — «''беларусы, літоўцы, палякі, жыды''»<ref>Пузыревский А. К. Польско-русская война 1831 г. — СПб., 1886. С. 21—22.</ref>.

[[Файл:Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «Літва і Беларусь» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад [[Жамойць|Жамойці]] (''Żmujdź''), 1916 г.]]

Такім парадкам, [[Русіфікацыя Беларусі|палітыка татальнай русіфікацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]], якую праводзілі ўлады Расейскай імпэрыі, спрыяла паступоваму зьнікненьню з ужытку назвы «ліцьвіны» ў гістарычным сэнсе<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 49—50.</ref> і яе адначаснаму замацаваньню за суседнім балтыйскім народам ([[летувісы|летувісамі]])<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321"/><ref>Cordasco F. Dictionary of American immigration history. — Metuchen, 1990. [https://archive.org/details/dictionaryofamer00cord/page/96/mode/2up?q=licviny P. 96—97].</ref>. Тым часам на ўсе землі ліцьвінаў пашырылася назва «[[Белая Русь]]», «Беларусь», якая раней ужывалася датычна ўсходняй часткі ВКЛ, дзе праваслаўных жыхароў называлі «[[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]». Хоць ліцьвіны-беларусы ў афіцыйным жыцьці Расейскай імпэрыі нібыта спынілі сваё існаваньне як асобны народ, але ў рэальнасьці яны працягвалі захоўваць свае нацыянальныя традыцыі, культуру і мову<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19">{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 19.</ref>.

[[Файл:Pahonia. Пагоня (M. Bahdanovič, 30.11.1917).jpg|значак|Першая публікацыя верша «[[Пагоня (песьня)|Пагоня]]» [[Максім Багдановіч|М. Багдановіча]] ([[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]], 30 лістапада 1917 г.)]]

У канцы XIX — пачатку XX ст. нацыянальная эліта гістарычных ліцьвінаў пры чынным удзеле выхадцаў з [[шляхта|шляхты]] колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] — простых нашчадкаў [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]]<ref name="Katlarcuk-2003">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://xn--d1ag.xn--e1a4c/pub/arche/html/2003-2/katl203.html Чаму беларусы не апанавалі літоўскай спадчыны] // [[ARCHE Пачатак]]. № 2 (25), 2003.</ref> (з шляхты паходзілі заснавальнікі [[Наша Ніва|Нашай Нівы]] браты [[Іван Луцкевіч|Іван]] і [[Антон Луцкевіч]]ы, заснавальнік [[Беларуская рэвалюцыйная партыя|першай беларускай партыі]] [[Вацлаў Іваноўскі]], адзін з заснавальнікаў [[Беларуская сацыялістычная грамада|Беларускай сацыялістычнай грамады]] паэт [[Карусь Каганец]], стваральнік беларускага тэатру [[Ігнат Буйніцкі]], клясыкі беларускай паэзіі [[Алаіза Пашкевіч]] і [[Янка Купала]], адзін з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэньня [[Вацлаў Ластоўскі]], аўтар навукова вызначаных межаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] гісторык і этнограф прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] ды іншыя{{Заўвага|Як зазначае гісторык [[Сяргей Токць]], «''Менавіта выхадцы з шляхты колькасна пераважалі ў беларускім нацыянальным руху на пачатковай фазе яго разьвіцьця і стварылі тады большасьць тэкстаў, якія заклалі культурны канон нацыянальнай ідэі''»<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Шляхта Беларусі і беларускі нацыянальны рух у другой палове ХІХ — пачатку ХХ ст. // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich. Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў. Nr 2/№ 2 (2017). С. 134.</ref>}}) — якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, абрала назвы «Беларусь» і «беларусы»{{Заўвага|Разам з тым, частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў [[Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча]], напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй: «''Важна тое, што спадар зьяўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі»<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>}}. Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва] // [[Беларуская Салідарнасьць]], 27 сьнежня 2016 г.</ref>:
{{Пачатак цытаты}}
І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсійны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…>
[[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]].
{{Канец цытаты}}

[[Файл:BNR (Ruthienie Blanche) Map 1918.jpg|значак|Межы [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)]], абвешчаныя 25 сакавіка 1918 г. паводле [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнага крытэру]] — на падставе працаў гісторыка і этнографа [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]]]]

Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княства Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. У 1918 годзе сябра камісіі БНР у арганізацыі Беларускага ўнівэрсытэту прафэсар [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] падкрэсьліваў у газэце [[Вольная Беларусь (газэта)|Вольная Беларусь]]: «''Цяпер ідзе дзяржаўнае будаваньне. Натуральна, паўстае думка пра тэрміналёгію дзяржаўных ўстановаў, т.ё. ці пакідаць нам цяперашнія, чужыя нам найменьні ўстановаў, ці мы павінны вярнуцца да найменьняў нашага дзяржаўнага права, — да родных, часам забытых ужо намі, тэрмінаў. <…> — будзем аднаўляць наш праўны язык зь [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Статуту]], каторы ўжываўся, як закон, да 1830 г. А тэрміналёгія Статуту стварылася ў часы [[Вялікае Княства Літоўскае|нашай дзяржаўнай (панствовай) незалежнасьці]]''»<ref>Доўнар-Запольскі М. К пытаньню аб найменьні дзяржаўных установаў // Вольная Беларусь. № 19, 1918. С. 2—3.</ref>.

Яшчэ ўлетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Падобны зьвяз тлумачыўся найперш эканамічнымі прычынамі — атрыманьнем выйсьця да мора і патрэбамі нацыянальнай абароны. У 1917 годзе беларускія арганізацыі працягвалі выступаць за ўтварэньне Беларуска-Летувіскай дзяржавы (падтрымана ў верасьні 1917 году [[Беларускі нацыянальны камітэт (Менск)|Беларускім нацыянальным камітэтам]] у [[Менск]]у), прытым рабілі гэта, нягледзячы на пазыцыю [[Летувіская Тарыба|Летувіскай Тарыбы]], якая заявіла прэтэнзіі на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічныя тэрыторыі беларусаў]]. Пры канцы студзеня 1918 году ў Вільні прайшла [[Беларуская канфэрэнцыя (1918)|Беларуская канфэрэнцыя]], якая прыняла рэзалюцыю аб імкненьні стварыць незалежную дэмакратычную дзяржаву зь дзьвюх асноўных нацыянальных тэрыторыяў — беларускай і летувіскай. Па абвяшчэньні ў лютым 1918 году незалежнасьці Летувы ў хаўрусе зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыяй]] (у ліпені 1918 году прапанову ад Тарыбы стаць [[Летува (каралеўства, 1918)|каралём Летувы]] пад імём «Міндаўгаса II» прыняў нямецкі прынц і вайсковец [[Вільгельм Карл фон Урах]]) ідэя канфэдэрацыі не ўздымалася<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 351—352.</ref>.

[[Файл:Jazep Losik. Язэп Лёсік (1910-19).jpg|значак|[[Язэп Лёсік]]]]

Кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі ад пачатку няраз сутыкалася з прэтэнзіямі Летувы на велізарную частку [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. У адказ на заявы ўрада БНР, што Вільня — адвечная сталіца Беларусі, яе палітычны і духоўны цэнтар, летувісы запатрабавалі Гарадзенскую і Віленскую губэрні, большыя за тэрыторыю ўсёй Летувы. Тады ж зьявіліся безапэляцыйныя сьцьверджаньні, што значная частка беларусаў — гэта зьбеларушчаныя летувісы<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 362—363.</ref>. Падобныя заявы тлумачыліся прысваеньнем гістарычнай і культурнай спадчыны Вялікага Княства Літоўскага з боку летувіскага нацыянальнага руху, які праз больш спрыяльныя ўмовы пачаўся значна раней за беларускі. Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] таксама зьвярнуў увагу на тое, што першае пакаленьне інтэлігентаў-летувісаў складалі не шляхцічы былога Вялікага Княства Літоўскага (якім само паходжаньне і кодэкс гонару не дазваляў займацца фальшаваньнем), а ксяндзы і настаўнікі — дзеці заможных сялянаў з расейскай адукацыяй<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 31—32, 46.</ref>, якім было вельмі лёгка замоўчваць і ігнараваць гістарычныя факты<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 348—349.</ref><ref name="Katlarcuk-2003"/>. У ліпені 1920 году адбылося падпісаньне савецка-летувіскай [[Маскоўская дамова (1920)|Маскоўскай дамовы]], згодна зь якой Летува атрымала значную частку гістарычных і этнаграфічных земляў беларусаў, што выклікала пратэст з боку кіраўніцтва БНР і прывяло да ўтварэньня [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 363—365.</ref>.

[[Файл:Tamaš Hryb. Тамаш Грыб (1925).jpg|значак|[[Тамаш Грыб]]]]

Ужо ў 1921 годзе адзін з ініцыятараў абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі былы старшыня [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рады БНР]] [[Язэп Лёсік]] апублікаваў у афіцыйным культурна-адукацыйным часопісе [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] артыкул «Літва — Беларусь (Гістарычныя выведы)»<ref>Лёсік Я. Літва-Беларусь: гістарычныя выведы // Школа и культра Советской Белоруссии. — 1921. №2. — С. 12—22.</ref>, у якім зазначыў: «''Беларусь у пазьнейшыя часы дзяржаўнай незалежнасьці насіла найменьне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жмудзкага й інш., або карацей — Вялікае Княства Літоўскае. <…> Сталася так, што пад Літвою разумеюць землі, заселеныя жмудзінамі, або даўнейшую Жамойць. <…> А што важней за ўсё, дык гэта тое, што Літва й Жмудзь — дзьве рэчы зусім розныя, і, апіраючыся на летапісныя весткі, ні ў якім разе ня можна зваць цяперашніх жмудзінаў літоўцамі. <…> Мала гэтага, цяперашнія літоўцы (жмудзіны) упэўнілі нават усю Эўропу, што гэты іх маленькі жмудзкі народ абладаў колісь магутнай і слаўнай Літоўска-Рускай дзяржавай. <…> Расійскія і польскія гісторыкі, дзякуючы сваім імпэрыялістычным тэндэнцыям, не вытлумачылі сабе значэньне слова Літва і вераць створанай ілюзіі, што ўвесь гістарычны скарб б. В. К. Літоўска-Рускага (Беларускага) належыць цяперашнім жмудзінам. Але правільнае асьвятленьне гістарычных фактаў сьведчыць нам пра тое, што Літва — гэта было славянскае племя, увайшоўшае ў склад цяперашняга беларускага народа. Літва, Лютва, Люцічы — іменьні славянскага племя <…> і калі нашы продкі — беларусіны ў прошлых сталецьцях звалі сябе літвінамі, то яны ведалі, што казалі''». Неўзабаве, аднак, [[Беларусізацыя|беларусізацыю]] ў БССР спыніў [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскі тэрор]], які цалкам зьнішчыў беларускую гістарычную школу (Язэпа Лёсіка арыштавалі ўжо ў 1930 годзе — увогуле жа, савецкія ўлады фізычна або духоўна зьнішчылі 32 менскія гісторыкі, а іх працы выдалілі з навуковых бібліятэк)<ref name="Katlarcuk-2009">[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] [https://web.archive.org/web/20091202093523/http://arche.by/by/19/30/1220/ Прадмова да «літоўскага» нумару] // [[ARCHE Пачатак]]. № 9, 2009.</ref>.

Далучаная да [[СССР]] пазьней Летува пазьбегла татальнага зьнішчэньня гуманітарных кадраў і здолела ў 1945—1991 гадох працягваць традыцыі навуковай школы пэрыяду незалежнасьці. У адрозьненьне ад БССР і [[УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў «раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»<ref name="Kascian-2009">[[Кірыл Касьцян|Касьцян К.]], Васілевіч Г. Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў? // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Тым часам БССР была адзінай рэспублікай эўрапейскай часткі СССР, якая ня мела гістарычнага часопісу. Згодна з партыйнымі дырэктывамі, адлік сапраўднай гісторыі Беларусі вёўся з 1917 году, а беларускі этнас разглядаўся як негістарычны, які ня меў уласнай эліты, высокай культуры і мастацтва<ref name="Katlarcuk-2009"/>. Адначасна савецкія ўлады фактычна дазволілі летувісам праводзіць палітыку дэнацыяналізацыі і [[Летувізацыя|летувізацыі]] далучаных [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] гістарычных [[Віленскае ваяводзтва|Віленшчыны]] і [[Троцкае ваяводзтва|Троччыны]]<ref name="Kascian-2009"/>.

[[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Вялікае Княства Літоўскае|Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]]

Дасьледаваньні гісторыі Літвы і ліцьвінаў працягнулі беларускія навукоўцы па-за межамі СССР. Яшчэ ў 1934 годзе загаднік беларускага замежнага архіва ў [[Прага|Празе]], былы [[Міністры ўнутраных справаў БНР|міністар унутраных справаў БНР]] [[Тамаш Грыб]] у сваім артыкуле «[[wikisource:be:На два франты|На два франты (Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу)]]» падкрэсьліваў: «''Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава! <…> Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу''»<ref>[[Тамаш Грыб|Грыб Тамаш]]. На два франты // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1995. С. 80—120.</ref>. Тым часам яшчэ ў 1939 годзе [[Ян Станкевіч]], які з 1927 году выкладаў у [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]], зазначыў: «''Трэба зацеміць, што з гледзішча нацыянальнага Беларусы ў гэтую пару звалі сябе Ліцьвінамі, гэтак-жа нас звалі ўсе нашыя суседзі, але з гледзішча рэлігійнага Беларусы ўсходняга абраду заўсёды зваліся Русінамі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Гісторыя Беларускага языка. — Вільня, 1939. C. 6.</ref>. Адным зь першых дасьледнікаў, хто спрабаваў высьветліць, як назва «Літва» перамясьцілася на тэрыторыю суседняй дзяржавы і як славяне-ліцьвіны сталі беларусамі, быў [[Вацлаў Пануцэвіч]] (1911—1991), які выдаваў навуковы часопіс «[[Літва (часопіс)|Litva]]», а таксама апублікаваў некалькі манаграфічных публікацыяў, зь якіх асаблівую навуковую вартасьць маюць кнігі «Літва і Жмудзь» (Чыкага, 1953—1954 год) і «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 год). Гісторык мовы [[Алесь Жлутка]] адзначае засяроджанасьць В. Пануцэвіча на гістарычных крыніцах і яго грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998"/>. Погляды В. Пануцэвіча падтрымаў і разьвіў гісторык [[Павал Урбан]] (1924—2011), які адзначыў разьмежаваньне ліцьвінаў і жамойтаў і што Жамойць была адасобленай ад Літвы моўна і этнічна. У рамках гэтай праграмы знаходзіцца сьцьверджаньне гісторыка, што «''ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жмудзкая мова пачынае звацца літоўскай''» («У сьвятле гістарычных фактаў», 1972 год). Ужо ў найноўшы пэрыяд у Беларусі выйшла чарговая праца П. Урбана «Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў» (1994 год), у якой аўтар сфармуляваў наступную тэзу: «''[[Аўкштота]] была асобнай зямлёй і ніколі не атаясамлівалася з уласна Літвой''». Пашыраны варыянт (у першую чаргу праз улучэньне дадаткаў) гэтай кнігі пад назвай «Старажытныя ліцьвіны» апублікавалі празь сем гадоў<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [https://web.archive.org/web/20220921214302/http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B%3A_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>. Тым часам у паваеннай Беларусі да падобных высноваў у сваіх дасьледаваньнях, якія праводзіліся па-за афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, прыйшоў [[Мікола Ермаловіч]] (1921—2000), які завяршыў у 1968 годзе працу над кнігай «Па сьлядах аднаго міта». Гэтая кніга доўгі час пашыралася пад закансьпіраванай назвай «Сто старонак» і ўпершыню легальна выйшла з друку толькі ў 1989 годзе. З пачаткам працэсу дэмакратызацыі ў СССР ужо ў другой палове 1980-х гадоў канцэпцыя М. Ермаловіча атрымала інстытуцыянальнае, фармальнае акадэмічнае завяршэньне і пашырылася ў літаратуры<ref name="Dziarnovic-2012"/>.

[[Файл:Coat of arms of Belarus (1991–1995).svg|значак|[[Пагоня|Дзяржаўны герб Беларусі Пагоня]]]]

Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці Беларусі]] [[Нацыянальная сымболіка|нацыянальны герб]] беларусаў і дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага [[Пагоня]] зноў стаў афіцыйным сымбалем Беларускай дзяржавы, на афіцыйным узроўні ўздымалася пытаньне дзяржаўнай заступнасьці зь Вялікім Княстве Літоўскім (сярод іншага, ВКЛ мелася згадвацца як крыніца Беларускай дзяржаўнасьці ў тэксьце [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>). У гэты ж час пачаліся супольныя кантакты беларускіх і летувіскіх гісторыкаў, а ў 1993 годзе ў вёсцы [[Гервяты|Гервятах]] адбыўся першы круглы стол беларускіх і летувіскіх навукоўцаў, прысьвечаны спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Аднак па абраньні на пасаду прэзыдэнта Беларусі [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]], які неўзабаве ўсталяваў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскі]] [[Рэжым Лукашэнкі|аўтарытарны рэжым]] і гісторыкі-[[Прапаганда ў Беларусі|прапагандысты]] якога ([[Якаў Трашчанок]], [[Вадзім Гігін]], [[Ігар Марзалюк]] ды іншыя) адзначыліся фактычным зваротам да расейска-савецкага погляду на гістарычных ліцьвінаў, падобныя абмеркаваньні спыніліся, тым часам адбылася рэактывацыя двухбаковых (найперш эканамічных) міждзяржаўных дачыненьняў<ref name="Kascian-2009"/>.

== Сучаснасьць ==
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

=== Ужываньне ===
У частковым ужытку найменьне «ліцьвін» працягвае існаваць як саманазва вясковага жыхарства і ў цяперашні час<ref name="Arlou-2012-157"/>{{Заўвага|Напрыклад, з слоўніка «Мікратапаніміка Івацэвіччыны» (2018 год) краязнаўцы [[Алесь Зайка|Алеся Зайкі]]: «''бо мы ж ліцьвіны''»<ref>Зайка А. Мікратапаніміка Івацэвіччыны. — {{Менск (Мінск)}}, 2018. С. 148.</ref>}}. У 1990 годзе часопіс «Савецкая этнаграфія» падаваў зьвесткі:
{{Пачатак цытаты}}
«Як мікраэтнонім, найменьне „ліцьвіны“ існавала і працягвае існаваць сярод некаторых мясцовых групаў [[беларусы|беларускага]] і асыміляванага [[балты]]йскага жыхарства заходніх раёнаў [[Беларусь|Беларусі]] і Ўсходняй [[Летува|Летувы]]»<ref>Чаквин И. В., Терешкович П. В. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX вв.) // Советская этнография. № 6, 1990.</ref>.
{{Канец цытаты}}

У працы 1985 году, у якой адлюстроўваюцца рэаліі 1980-х гадоў, [[Ігар Чаквін]] пісаў:
{{Пачатак цытаты}}
«У гісторыка-этнаграфічнай вобласьці [[Беларусь|беларуска]]-[[Украіна|ўкраінскага]] [[Палесьсе|Палесься]] арэал распаўсюджваньня назвы ''[[палешукі]]'' не складае суцэльнага масіву. Асноўнай этнанімічнай формай, якая часьцей за ўсё чаргуецца на Палесьсі з назвай ''палешукі'' зьяўляецца этнікон '''ліцьвіны'''. Паводле зьвестак Л. Асоўскага (на 30-я гады ХХ ст.) назва ''ліцьвіны'' была лякалізавана ў Заходнім Палесьсі ў вярхоўях [[Ясельда|Ясельды]] і ў раёне [[Ружаны|Ружан]], [[Косаў|Косава]], [[Івацэвічы|Івацэвіч]]. З гэтай вобласьці, мяркуючы па прыведзенай ім карце, арэал назвы ''ліцьвіны'' распаўсюджваўся на поўдзень да [[Лунінец|Лунінца]]. На [[Прыпяць|Прыпяцкім]] правабярэжжы гэты арэал ішоў ад [[Давыд-Гарадок|Давыд-Гарадка]] на [[Столін]] і далей у двух напрамках — на [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнае]] і на [[Кастопаль]]. (…) Арэальнае існаваньне на Палесьсі формы ''ліцьвіны'' таксама носіць контурны малюнак, калі адпаведная этнанімічная самасьвядомасьць найбольш выразна выступае ў паўзьмежных зонах кантакціраваньня непасрэдна з палешукамі, а ўнутры гэтых зон аслаблена і часткова дыфэрэнцыравана. Так, у радзе палескіх абласьцей, дзе распаўсюджана назва ''ліцьвіны'', яна часта дапаўняецца азначэньнямі, якія падкрэсьліваюць асобныя асаблівасьці гаворак — ''ліцьвіны-хацюны'' (паміж Століным і Ракітным, а таксама паміж Косавам і Лунінцом), ''літвакі-калыбанюкі'' (паміж Століным і Кастопалем), іх антрапалягічныя рысы і спэцыфіку месца існаваньня — ''ліцьвіны-чарнякі'' ([[Пружанскі раён]]), ''парэчукі'' ([[Гарынь|Пагарыньне]]) і г. д.»<ref name="Cakvin-1985"/>
{{Канец цытаты}}

У энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі (энцыкляпэдыя)|Этнаграфія Беларусі]]» (1989 год), 7-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-м томе [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год) зазначалася<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны, ліцвіны // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 292.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/><ref name="Cakvin-1999"/>:
{{Пачатак цытаты}}
У наш час [назва ліцьвіны] ужываецца <…> таксама як лякальны этнікон невялікіх групаў беларускага насельніцтва (у раёне [[Бяроза (горад)|Бярозы]], [[Івацэвічы|Івацэвічаў]], [[Косаў|Косава]], [[Пружаны|Пружанаў]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Вярэнаў|Вярэнава]], [[Горадня|Горадні]], [[Паставы|Паставаў]], [[Браслаў|Браслава]] і інш.), некаторых раёнаў беларуска-ўкраінскага [[Палесьсе|Палесься]] (раёны [[Столін]]а, [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнага]], [[Кастопаль|Кастопалю]], [[Сарны|Сарнаў]], [[Оўруч]]у) і часткова беларускамоўнага насельніцтва паўночнай Чарнігаўшчыны і Кіеўшчыны, заходняй Браншчыны і Смаленшчыны.
{{Канец цытаты}}

У канцы 1990-х гадоў [[Уладзімер Каткоўскі]], які ў 2004 годзе запачаткаваў [[Беларуская Вікіпэдыя|Беларускую Вікіпэдыю]], стварыў сайт «Літванія, зямля ліцьвінаў»<ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], [https://www.svaboda.org/a/24468948.html Імёны Свабоды: Уладзімер Каткоўскі], [[Радыё Свабода]], 31 студзеня 2012 г.</ref>. У час правядзеньня [[Перапіс насельніцтва Расеі (2002)|перапісу насельніцтва Расеі ў 2002 годзе]] тыя, хто сябе называў ''ліцьвінам'', былі разьмеркаваныя наступным спосабам: ''[[аўкштоты]]'', ''[[жамойты]]'', ''[[летувнік]] (і)'', ''[[летувяй]]'', а таксама тыя ''ліцьвіны'' і ''[[літвякі]]''/''[[літвакі]]'', якія ўжываюць летувіскую мову, былі аднесеныя да [[летувісы|летувісаў]]; пазасталыя ''ліцьвіны'' і ''літвякі''/''літвакі'' былі аднесеныя да [[беларусы|беларусаў]]<ref>[http://www.perepis2002.ru/ct/html/TOM_04_01.htm 1. Национальный состав населения], [https://web.archive.org/web/20041106060159/http://www.perepis2002.ru/ www.perepis2002.ru]</ref>. У публікацыі 2009 году на тэрыторыі колішняга [[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянцкага ваяводзтва]] ВКЛ ([[Латгалія]]) адзначалася этнаграфічная група карэннага мясцовага насельніцтва — ''ліцьвіны'' — беларусы-каталікі, якія размаўляюць на беларускай мове<ref name="Галиопа-2009-45"/>. Артур Пракапчук, аўтар часопісу «Самиздат», у 2009 годзе пісаў: «''Літвой гэты край называўся амаль тысячу гадоў, усутыч да XIX стагодзьдзя, а назва народу — „ліцьвіны“ захоўвалася і па Другой сусьветнай вайне, што я нават памятаю з сваіх летніх вакацыяў у вёсцы [[Цытва|Цытве]] ([[Менская вобласьць]]), дзе зацята працягвалі менаваць сябе „ліцьвінамі“ аднавяскоўцы маёй бабулі Эміліі''»<ref>Прокопчук А. А. [http://zhurnal.lib.ru/p/prokopchuk_artur_andreewich/vkl.shtml Беларусь литовская], Журнал «Самиздат», 8 траўня 2011 г.</ref>.

Як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], дзясяткі тысячаў беларусаў маюць прозьвішчы з коранем 'ліцьв' ('літв'): Ліцьвін (Літвін), Ліцьвіновіч (Літвіновіч), Ліцьвінка (Літвінка), Ліцьвіненка (Літвіненка), Ліцьвіненя (Літвіненя), Ліцьвіёнак (Літвіёнак), Ліцьвінаў (Літвінаў), Ліцьвінчык (Літвінчык), Ліцьвінюк (Літвінюк), Ліцьвінчук (Літвінчук), Ліцьвінскі (Літвінскі), Літоўчанка, Ліцьвінец і іншыя<ref name="Arlou-2012-157"/>.

Агульнанацыянальны сэнс назвы «ліцьвін» у ВКЛ прызнаецца ў розных афіцыйных выданьнях сучаснае Беларусі, напрыклад, у «Кароткім гістарычным слоўніку беларускай мовы» (Менск, 2015 год), які дае слову «ліцьвін» азначэньне «''жыхар Вялікага Княства Літоўскага''» (з спасылкай на грамату вялікага князя Казімера 1440 году)<ref>Кароткі гістарычны слоўнік беларускай мовы. — {{Менск (Мінск)}}: «Беларуская навука», 2015. С. 394.</ref>.

[[Файл: Стары Ольса. Гераічны эпас. Сьпевы рыцараў і шляхты Вялікай Літвы.jpg|значак|Ваяр-ліцьвін на вокладцы альбому «Гераічны эпас» (2006 год) гурту «[[Стары Ольса]]»]]

Апроч таго, назва «ліцьвіны» шырока ўжываецца ў розных сфэрах жыцьця Беларусі: элітарнай і масавай культуры, спорце, грамадзкім харчаваньні. Яшчэ ў 1991 годзе ўтварыўся [[фальклёр]]ны гурт «[[Ліцьвіны (гурт)|Ліцьвіны]]», які займаецца адраджэньнем беларускіх аўтэнтычных сьпеваў<ref>Скобла М. [https://www.svaboda.org/a/28147841.html Натальля Матыліцкая: «Ліцьвіноў» не было ў дзяржаўных рэестрах, але нас слухалі з захапленьнем!], [[Радыё Свабода]], 30 лістапада 2016 г.</ref>. У 2004 годзе беларускі гурт «[[Стары Ольса]]» запісаў альбом «[[Скарбы літвінаў]]», у якім ёсьць песьня «Літвін» (у 2013 годзе зьявіўся відэакліп на гэтую песьню<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=FLxS2rE44Zo Stary Olsa — Litvin (official music video)], [[YouTube]], 22 красавіка 2013 г.</ref>). У 2004 годзе ансамбль «[[Песьняры]]» запісаў песьню «Літвінка»<ref>[https://pesnyary.com/song/litvinka Літвінка], [[Песьняры]], 2004 г.</ref>, а ў 2010 годзе — песьню «Я ліцьвін»<ref>[https://pesnyary.com/song-865.html Я лiцвiн], [[Песьняры]], 2010 г.</ref>. У 2005 годзе ўтварыўся беларускі фолк-мэтал-гурт «[[Litvintroll]]». У 2010 годзе ў Менску зьявіўся клюб амэрыканскага футболу «Літвіны», сымбалем якога сталі [[Калюмны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/27759277.html «Літвіны» — гэта амэрыканскі футбол], [[Радыё Свабода]], 2016 г.</ref>. У 2011 годзе гурт «[[Рокаш (гурт)|Рокаш]]» выдаў свой першы альбом, дзе была песьня «Баляда пра ліцьвіна». У 2015 годзе беларускі гурт [[Крамбамбуля (гурт)|Крамбамбуля]] зьмясьціў у сваім альбоме «[[Чырвоны штраль]]» песьню «Гэй, ліцьвіны! Бог нам радзіць»<ref>[https://34mag.net/piarshak/releases/chyrvony-shtral/p/10 «Чырвоны штраль» ‒ развітальны альбом «Крамбамбулі»], [[34mag]]</ref>. У 2017 годзе ў Менску адкрыўся рэстаран сучаснай беларускай кухні «Літвіны», які праз паўгоду стаў сеткавым<ref>[https://realt.onliner.by/2018/04/06/litviny-2 В Каменной Горке открылся ресторан новой белорусской кухни «Литвины»], [[Onliner.by]], 6.04.2018 г.</ref>.

У час [[Расейскае ўварваньне ва Ўкраіну (2022)|абароны Ўкраіны ад расейскага ўварваньня]] першы гераічна палеглы беларус-добраахвотнік [[Ільля «Ліцьвін» (Хрэнаў)|Ільля «Ліцьвін»]] меў вайсковы пазыўны ў гонар гістарычных ліцьвінаў — жыхароў Вялікага Княства Літоўскага<ref>[https://novychas.online/hramadstva/belarus-jaki-vajue-za-ukrainu-raspavjou-pra-hibe Беларус, які ваюе за Украіну, распавёў пра гібель Іллі «Літвіна»], [[Новы час (газэта)|Новы час]], 8 сакавіка 2022 г.</ref>. 21 траўня 2022 году назву «Ліцьвін» атрымаў адзін з батальёнаў [[Полк імя Кастуся Каліноўскага|палку імя Кастуся Каліноўскага]] — вайсковай фармацыі беларускіх ваяроў-дабраахвотнікаў ва Ўкраіне<ref>[https://www.svaboda.org/a/31861235.html Батальён Кастуся Каліноўскага абвясьціў аб стварэньні аднайменнага палка], [[Радыё Свабода]], 21 траўня 2022 г.</ref>.

У 2022 годзе ў Вільні ўтварыўся клюб «Ліцьвіны» — добраахвотніцкае аб’яднаньне беларусаў Летувы, якое дзее ў некалькі кірунках: фізычнае навучаньне беларусаў на выпадак ваеннага канфлікту (многія ўдзельнікі клюбу бароняць Украіну ад расейскага ўварваньня), культурныя і сацыяльныя праекты<ref>[[Зьміцер Панкавец]], [https://www.svaboda.org/a/32619725.html Кіруе падпалкоўнік запасу, трэніруюцца з дронамі. Расказваем пра клюб «Ліцьвіны», які выклікаў крытыку ў Літве], [[Радыё Свабода]], 2 кастрычніка 2023 г.</ref>.

=== Грамадзкая дзейнасьць ===
Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>.

Адзначаецца, што ўлады [[Расея|Расеі]] атакуюць тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, аднак актыўна падтрымліваюць пэўныя «ліцьвінскія» праекты, якія аддзяляюць «ліцьвінаў» ад беларусаў<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>, ганяць беларусаў і ўсё беларускае<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref> або прапагандуюць, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой<ref name="Kraucevic-2017"/>.

=== Міленіюм Літвы ===
22 студзеня 2009 году ў Беларусі ўтварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]].

У звароце арганізацыйнага камітэту паведамляецца, што першы ўпамін назвы Літва (Lituae) у пісьмовых крыніцах — нямецкіх Квэдлінбурскіх аналах — належыць да 1009 году. Аўтары звароту адзначаюць, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі.

«''Тэрміны Беларусь і беларусы навязаныя нам расейскай адміністрацыяй у сярэдзіне XIX стагодзьдзя. Беларусь ёсьць галоўнай пераемніцай Вялікага Княства Літоўскага. Нашы землі складалі вялікую частку ВКЛ. Менавіта на нашых землях і паўстала вялікая дзяржава ВКЛ, якая аб’яднала ў XV стагодзьдзі асобныя княствы-землі, у тым ліку Наваградзкае, Полацкае, Смаленскае, Турава-Пінскае і Гарадзенскае''», — гаворыцца ў звароце<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=https://euroradio.fm/u-belarusi-ryhtuecca-svyatkavanne-1000-goddzya-nazvy-litva|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>.

== Цытаты ==
{{Цытата|Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская.
{{арыгінал|la|Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orientem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est.}}|[[Піюс II (папа рымскі)|Энэй Сыльвій Пікаляміні]], будучы папа рымскі Піюс II, 1440-я гг.}}

{{Цытата|…ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем.|[[Статуты ВКЛ|Літоўскі Статут]], 1588 г.}}
             
{{Цытата|Кажам заўжды «літоўскі, ліцьвін» — але тое адно замест «беларускі, беларус», бо ў 1510 годзе ніхто яшчэ «Літву этнічную» і ня сьніў, яшчэ [[Мікалай Рэй|Рэй]] у 1562 годзе ліцьвінам называў беларуса, а ў Маскве і ў XVII стагодзьдзі «літоўскі» — тое самае што беларускі.
{{арыгінал|pl|Mówimy ciągle «litewski, Litwin», ale to tylko zamiast «białoruski, Białorus», bo w r. 1510 nikomu nie o Litwie właściwej, etnograficznej ani śnilo; jeszcze Rej w r. 1562. Litwinem Białorusina nazywał, a w Moskwie i w XVII wieku «litowskij» tyle, co białoruski}}
|[[Аляксандар Брукнэр]], прафэсар [[Бэрлінскі ўнівэрсытэт|Бэрлінскага ўнівэрсытэту]], сябра [[Польская акадэмія навук|Польскай]], [[Праская акадэмія навук|Праскай]], [[Бялградзкая акадэмія навук|Бялградзкай]] і [[Пецярбуская акадэмія навук|Пецярбускай]] акадэміяў навук, 1928 г.<ref>[[Аляксандар Брукнэр|Brückner A.]] Ruskopolski rękopis z r. 1510 // Slavia: časopis pro slovanskou filologii. VII, 1928—1929. S. 10—11.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 637.</ref>
}}

{{Цытата|У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсёй тэрыторыі Беларусі другога найменьня наагул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвой. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў.|[[Язэп Юхо]], гісторык права, доктар навук, 1968 г.<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>.}}

{{Цытата|У другой палове ХІХ ст. нацыянальная інтэлігенцыя, якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, аднавіла назвы «Беларусь» і «беларусы» як сымбаль пратэсту супраць расейскага ўціску. Пад гэтай назвай наш народ увайшоў у ХХ ст., замацаваў яе за сабой у сусьветнай супольнасьці і ўступіў зь ёй у новае тысячагодзьдзе. Але нам неабходна памятаць, што мы — нашчадкі ліцьвінаў, прадаўжальнікі іх патрыятычных справаў<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19"/>.|Аўтарскі калектыў кнігі «Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы», выдадзенай у 2005 годзе Міжнародным грамадзкім аб’яднаньнем
«[[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“]]»: [[Міхась Біч]] — доктар гістарычных навук; [[Натальля Гардзіенка]] — кандыдат гістарычных навук, [[Радзім Гарэцкі]] — акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, экс-прэзыдэнт Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Уладзімер Конан]] — доктар філязофскіх навук; [[Арсень Ліс]] — доктар філялягічных навук; [[Леанід Лойка]] — кандыдат гістарычных навук; [[Адам Мальдзіс]] — доктар філялягічных навук; [[Уладзімер Мархель]] — кандыдат філялягічных навук; [[Алена Макоўская]] — старшыня Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Алесь Петрашкевіч]] — кандыдат гістарычных навук; [[Анатоль Сабалеўскі]] — доктар мастацтвазнаўства; [[Лідзія Савік]] — кандыдат філялягічных навук; [[Віктар Скорабагатаў]] — заслужаны артыст Беларусі; [[Ганна Сурмач]] — экс-старшыня Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Барыс Стук]] — намесьнік старшыні Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Галіна Сяргеева]] — кандыдат гістарычных навук; [[Алег Трусаў]] — кандыдат гістарычных навук; [[Георгі Штыхаў]] — доктар гістарычных навук; [[Язэп Юхо]] — доктар юрыдычных навук}}

== Глядзіце таксама ==
* [[Імёны ліцьвінаў]]
* [[Ліцьвіны Севершчыны]]
* [[Беларусы]]
* [[Літва]]
* [[Белая Русь]]
* [[Літоўская мітраполія]]
* [[Старалітва]]
* [[Ліцьвякі]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/БЭ|9}}
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|3}}
* {{Літаратура/ГСБМ|17}}
* {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}}
* Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. — 656 с {{ISBN|985-6299-34-9}}.
* Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Эпоха Сярэднявечча / В. Евароўскі [і інш.]; рэд. кал.: В. Евароўскі [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2008. — 575 с {{ISBN|978-985-08-0967-4}}.
* {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}}
* [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // {{Літаратура/З гісторыяй на Вы|2}}
* {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}}
* [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}.
* [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.
* [[Кірыл Касьцян|Касьцян К.]], Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}
* {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}
* [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15.
* {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}}
* {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}}
* {{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}}
* {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}
* [[Зьдзіслаў Сіцька|Сіцька З.]] Утроп Літвы. — Смаленск: Новая школа, 2009. — 322 с.
* [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}.
* [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40.
* [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с.
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}
* [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 74—80.
* Чаквін І. [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41.
* Чаквін І. Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 47—49.
* [[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — {{Менск (Мн.)}}: Полымя, 1995. — 96 с. — (Б-ка часопіса «[[Маладосць]]»).
* [[Мікалай Шкялёнак|Шкялёнак М.]] Беларусь і суседзі: Гістарычныя нарысы. — Беласток: Беларускае Гістарычнае Таварыства, 2003. {{ISBN|83-915029-4-5}}.
* [[Сяргей Шыдлоўскі|Шыдлоўскі С.]] Формы самавызначэння і самасвядомасці прывілеяванага саслоўя ў Беларусі першай паловы ХІХ стагоддзя // Вестник Полоцкого государственного университета: Серия А (гуманитарные науки). № 7, 2006. С. 25—33.
* {{Літаратура/ЭГБ|4}}
* {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}}
* {{Літаратура/ЭСБМ|6}}
* [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.
* {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}}
* {{Кніга
|аўтар          = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]]
|частка         = 
|загаловак      = Belarus. The last European dictatorship
|арыгінал       = 
|спасылка       = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus
|адказны        = 
|выданьне       = 
|месца          = 
|выдавецтва     = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}}
|год            = 2012
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 384
|сэрыя          = 
|isbn           = 978-0-300-25921-6
|наклад         = 
|ref = Wilson
}}
* {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}}
* [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45.
* Litwinowicz-Droździel M. O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Kraków: Tow. Autorów i Wydawców Prac Naukowych «Universitas», 2008. — 227 p. {{ISBN|97883-242-0837-1}}.
* Короткий В. [https://web.archive.org/web/20211126064904/https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%2c%20%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%2c%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%2c%20%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%D0%BD%20%D0%B2%20%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%85%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B%20%D0%92%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20XVI-XVII%20%D0%B2%D0%B2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.
* [[Андрэй Катлярчук|Котлярчук А. С.]] Самосознание белорусов в литературных памятниках ХVІ—ХVІІІ вв. // Русь — Литва — Беларусь: Проблемы национального самосознания в историографии и культурологии. — Москва, 1997. С. 82—91.
* Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.
* [[Павал Церашковіч|Терешкович П. В.]] Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы. — Мн.: БГУ, 2004. — 223 с. {{ISBN|985-485-004-8}}.
* Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. — 463 с {{ISBN|978-985-08-1740-2}}.

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Вікіцытатнік|Літвіны}}
* [[Дзяніс Марціновіч|Марціновіч Д.]] [https://web.archive.org/web/20220126190747/https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г.
* [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва] // [[Беларуская Салідарнасьць]], 27 сьнежня 2016 г.
* [[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.
* [http://litviny.blogspot.com/ Разважаньні пра ВКЛ і ліцьвінаў]
* [https://www.facebook.com/litva.belarus Энцыкляпэдыя Літвы-Беларусі], [[Facebook]]
* [https://web.archive.org/web/20190709085536/http://history-belarus.by/pages/terms/litwiny.php Ліцьвіны]{{ref-ru}}, Кароткая гісторыя Беларусі за апошнія 1000 год
* [http://veras.litvin.org/ Віктар Верас «У вытокаў гістарычнай праўды»]{{ref-ru}}
* [https://staralitva.livejournal.com/3721.html А. Дайліда «Чому мы Літвіны, а Літвіны гэто мы»]
* [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/Bajki_i_bajecki_ludu_Vialikaje_Litvy.html Байкі і баечкі люду Вялікае Літвы, княскія, рыцарскія, мяшчанскія і сялянскія, звычайныя і цудоўныя, у розныя часы запісаныя, а цяпер разам да чытання паспалітаму люду выдадзеныя. Менск, 2020]
* [https://web.archive.org/web/20090402191512/http://lietuvos.istorija.net/lituanistica/litvinizm.htm Тэндэнцыйная крытыка ліцьвінства з боку летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}

{{Беларусы}}
{{Добры артыкул}}

[[Катэгорыя:Беларусы]]
[[Катэгорыя:Славяне]]
[[Катэгорыя:Балты]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]]
[[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]]