Канстытуцыя СССР

Канстыту́цыя СССР — асноўны закон Саюзу Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, якіх было 3: 1924, 1936 і 1977 гадоў.

Канстытуцыя 1924 году

Першая канстытуцыя была зацьверджана 2-м зьездам Саветаў СССР у студзені 1924 году. Дзяржаўны лад на базе савецкай улады і дыктатуры пралетарыяту, замацаваны ў Канстытуцыі 1924 году, адлюстроўваў шматнацыянальны характар Савецкага Саюза. Прыняцьце Канстытуцыі спрыяла прызнаньню СССР замежнымі дзяржавамі. Па меры неабходнасьці ў Канстытуцыю ўносіліся зьмены і дапаўненьні.

Будова

Канстытуцыя СССР складалася зь дзьвюх частак:

Дэклярацыя аб утварэньні СССР;
Дамова аб утварэньні СССР.

Дэклярацыя аб утварэньні СССР

У дэклярацыі былі сфармуляваны прынцыпы аб’яднаньня (добраахвотнасьць і раўнапраўе), асаблівы характар нацыянальнай палітыкі Савецкай дзяржавы. Яна ня проста дэкляравала стварэньне Саюза. Яна задавала яму мэту, будучы працятая тагачаснымі спадзяваньнямі сусьветнай рэвалюцыі. Выняткі з Дэклярацыі:

«З часу стварэньня савецкіх рэспублік дзяржавы сьвету раскалоліся на два лягеры: лягер капіталізму і лягер сацыялізму.»
«Доступ у Саюз адкрыты ўсім сацыялістычным савецкім рэспублікам як існым, так і тым, якія паўстануць у будучыні»
«Новая саюзная дзяржава… паслужыць вернай апорай супраць сусьветнага капіталізму і новым рашучым крокам на шляху аб’яднаньня працоўных усіх краін у Сусьветную Сацыялістычную Савецкую Рэспубліку».

Дагавор аб утварэньні СССР

Дамова ў рэдакцыі Канстытуцыі 1924 году ўключала 11 частак:

1. Прадметы веданьня вярхоўных органаў улады СССР
2. Пра правы саюзных рэспублік і Пра саюзнае грамадзянства
3. Пра Зьезд саветаў СССР
4. Пра Цэнтральны Выканаўчы Камітэт СССР
5. Пра Прэзыдыюм ЦВК СССР
6. Пра Раду народных камісараў СССР
7. Пра Вярхоўны суд СССР
8. Пра народныя камісарыяты СССР
9. Пра Аб’яднанае дзяржаўнае палітычнае кіраваньне
10. Пра саюзныя рэспублікі
11. Пра герб, сьцяг і сталіцу СССР

Асноўныя палажэньні

Першая саюзная Канстытуцыя дала вычарпальны пералік прадметаў вядзеньня. Па Канстытуцыі да выключнага веданьня Саюза былі аднесены:

Зьнешнія зносіны і гандаль,
Вырашэньне пытаньняў пра вайну і мір,
Арганізацыя і кіраўніцтва ўзброенымі сіламі,
Агульнае кіраўніцтва і плянаваньне эканомікі і бюджэту,
Распрацоўка асноў заканадаўства (агульнасаюзная юстыцыя).

Зацьвярджэньне і зьмяненьне асноў Канстытуцыі знаходзіліся ў выключнай кампэтэнцыі Зьезду Саветаў СССР. За саюзнай рэспублікай захоўвалася права выхаду з СССР, тэрыторыя магла быць зьменена толькі зь яе згоды. Усталёўвалася адзінае саюзнае грамадзянства. Вярхоўным органам СССР аб’яўляўся Зьезд Саветаў СССР, выбіраўся ад гарадзкіх Саветаў і ад губэрнскіх зьездаў Саветаў. Пры гэтым усталёўвалася сыстэма непрамых выбараў дэлегатаў зьезду. У пэрыяд паміж зьездамі вярхоўным органам улады быў Цэнтральны Выканаўчы Камітэт (ЦВК) СССР, які складаўся з Саюзнага савета (які абіраўся зьездам з прадстаўнікоў рэспублік прапарцыйна насельніцтву) і Савета нацыянальнасьцяў (складзенага з прадстаўнікоў саюзных і аўтаномных рэспублік). У прамежках паміж паседжаньнямі ЦВК СССР вышэйшым заканадаўчым органам быў Прэзыдыюм ЦВК СССР (выбіраўся на сумесным пасяджэньні палат), які мог прыпыняць дзеяньне пастаноў зьездаў саветаў саюзных рэспублік і адмяняць пастановы СНК СССР, Наркаматаў СССР, ЦВК і СНК саюзных рэспублік. ЦВК СССР фармаваў вышэйшы выканаўчы і распарадчы орган — Савет народных камісараў СССР, у які ўваходзіў старшыня СНК, яго намесьнікі і дзесяць наркамаў. Зьмена статусу саюзных рэспублік у працэсе стварэньня СССР выявілася ў тым, што яны сталі часткай фэдэратыўнага саюза і траплялі ў падпарадкаваньне яго органаў улады і кіраваньня. Юрысдыкцыя рэспубліканскіх органаў стала распаўсюджвацца на тыя сьфэры і пытаньні, якія не складалі выключную кампэтэнцыю Саюза. Інтарэсы рэспублік былі прадстаўлены ў структурах саюзных органаў (Прэзыдыюм ЦВК СССР, Савет нацыянальнасьцяў) іх прадстаўнікамі. Па Канстытуцыі цэнтар атрымліваў значныя паўнамоцтвы для кантролю перыфэрыі. Канстытуцыя ставіла мэтай стварэньне новай палітычнай культуры — «пралетарскай па зьмесце і нацыянальнай па форме», і ўяўляла сабой угоду паміж камуністычнымі мроямі ўсеагульнага аб’яднаньня і нацыянальнымі традыцыямі.

Канстытуцыя СССР 1936 году

Другая канстытуцыя была прынятая 8 ўсесаюзным надзвычайным зьездам Саветаў 5 сьнежня 1936 і дзейнічала да 1977 году. Неафіцыйныя назвы: «Сталінская канстытуцыя», радзей — «Канстытуцыя перамоглага сацыялізму».

У Канстытуцыю неаднаразова ўносіліся зьмены (усяго — 53).

Будова Канстытуцыі 1936

Канстытуцыя ўтрымлівала 13 разьдзелаў і 146 артыкулаў.

Структура Канстытуцыі СССР 1936 г.:

1. Грамадзкі лад СССР па Канстытуцыі СССР 1936 году
2. Дзяржаўны лад
3. Вышэйшыя органы дзяржаўнай улады СССР
4. Вышэйшыя органы дзяржаўнай улады Саюзных рэспублік
5. Органы дзяржаўнага кіраваньня СССР
6. Органы дзяржаўнага кіраваньня Саюзных рэспублік
7. Вышэйшыя органы дзяржаўнай улады аўтаномных ССР
8. Мясцовыя органы дзяржаўнай улады
9. Суд і пракуратура
10. Асноўныя правы і абавязкі грамадзян
11. Выбары ў СССР
12. Герб, сьцяг, сталіца
13. Парадак зьмены канстытуцыі

Зьмест

Канстытуцыя абвясьціла, што сацыялізм у СССР перамог і ў асноўным пабудаваны. Гэта азначала, што зьнішчана прыватная ўласнасьць на сродкі вытворчасьці эксплюататарскай клясы (і такім чынам пралетарыят больш не існуе, г. зн. дыктатура пралетарыяту — пройдзены этап), перамаглі сацыялістычныя вытворчыя адносіны. Эканамічнай асновай абвяшчалася плянавая сацыялістычная сыстэма гаспадаркі, якая абапіраецца на сацыялістычную ўласнасьць у двух яе формах — дзяржаўную і калгасна-каапэратыўную.

Упершыню ў гісторыі Савецкай дзяржавы Канстытуцыя 1936 году ўсім грамадзянам давала роўныя правы:

Усеагульнае, роўнае і прамое выбарчае права пры тайным галасаваньні;
Права на працу і адпачынак, матэрыяльнае забесьпячэньне ў старасьці і хваробе, права на адукацыю (бясплатнае);
Свабода сумленьня, слова, друку, схода.

Абвяшчаліся недатыкальнасьць асобы і таямніца перапіскі. Зямля, яе нетры, воды, лясы, заводы, фабрыкі, шахты, руднікі, чыгуначны, водны, наземны і паветраны транспарт, банкі, сродкі сувязі аб’яўляліся ўсенародным набыткам; зямля, якую займаюць калгасы, перадавалася ім у вечнае карыстаньне.

У артыкуле 126 Камуністычная партыя абвяшчалася «кіруючым ядром» дзяржаўных і грамадзкіх арганізацыяў (у Канстытуцыі 1924 году партыя не згадвалася).

Вышэйшай заканадаўчай уладай у краіне аб’яўляўся двухпалатны Вярхоўны Савет СССР, а ў перапынках паміж яго паседжаньнямі — Прэзыдыюм Вярхоўнага Савета СССР. У канстытуцыі адсутнічала пасада аднаасобнага прэзыдэнта краіны, а функцыі «калектыўнага прэзыдэнта» ўскладаліся на Прэзыдыюм Вярхоўнага Савета; прадугледжвалася роўнасьць палат Вярхоўнага Савета і яго права ствараць сьледчыя і рэвізійныя камісіі па любым пытаньні; замацоўвалася адказнасьць дэпутатаў перад выбаршчыкамі і права адклікаць тых, хто не апраўдвае аказаны ім давер. Урад краіны захоўвала сваю назву — Савет Народных Камісараў СССР, але ў 1946 годзе яно было пераназвана ў Раду Міністраў СССР. Урад зьяўляўся найвышэйшым выканаўчым органам, падсправаздачным Вярхоўнаму Савету і яго Прэзыдыюму.

Канстытуцыя СССР 1977 году

Трэцяя канстытуцыя была прынятая 7 кастрычніка 1977 году Вярхоўным Саветам СССР. Яна замацавала аднапартыйную палітычную сыстэму (артыкул 6) і ўвайшла ў гісторыю як «канстытуцыя разьвітога сацыялізму».

Будова Канстытуцыі 1977

Канстытуцыя ўтрымлівала 9 разьдзелаў, 21 частку і 174 артыкула.

Прэамбула
Разьдзел 1. Асновы грамадзкага ладу і палітыкі СССР:

1. Палітычная сыстэма

2. Эканамічная сыстэма

3. Сацыяльнае развіцьцё і культура

4. Зьнешняя палітыка

5. Абарона сацыялістычнай Айчыны

Разьдзел 2. Дзяржава і асоба

6. Грамадзянства СССР. Раўнапраўе грамадзян

7. Асноўныя правы, свабоды і абавязкі грамадзян СССР

Разьдзел 3. Нацыянальна-дзяржаўны лад СССР:

8. СССР — саюзная дзяржава

9. Саюзная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка

10. Аўтаномная ССР

11. Аўтаномная вобласьць і аўтаномная акруга

Разьдзел 4. Саветы народных дэпутатаў і парадак іх абраньня:

12. Сыстэма і прынцыпы дзейнасьці Саветаў народных дэпутатаў

13. Выбарчая сыстэма

14. Народны дэпутат

Разьдзел 5. Вышэйшыя органы дзяржаўнай улады і кіраваньня СССР:

15. Вярхоўны Савет СССР

16. Савет Міністраў СССР

Разьдзел 6. Асновы будовы органаў дзяржаўнай улады і кіраваньня ў саюзных рэспубліках:

17. Вышэйшыя органы дзяржаўнай улады і кіраваньня саюзнай рэспублікі

18. Вышэйшыя органы дзяржаўнай улады і кіраваньня аўтаномнай рэспублікі

19. Мясцовыя органы дзяржаўнай улады і кіраваньня

Разьдзел 7. Правасудзьдзе, арбітраж і пракурорскі нагляд:

20. Суд і арбітраж

21. Пракуратура

Разьдзел 8. Герб, сьцяг, гімн і сталіца СССР
Разьдзел 9. Дзеяньне канстытуцыі СССР і парадак яе зьмяненьня

Прэамбула

У прэамбуле Канстытуцыі ў агульным выглядзе быў ацэнены гістарычны шлях, пройдзены савецкім грамадзтвам за 60 гадоў пасьля прыходуда ўлады бальшавікоў. Была дадзена характарыстыка савецкага грамадзтва як «разьвітога сацыялістычнага грамадзтва, як заканамернага этапу на шляху да камунізма». Таксама ў прэамбуле сказана, што Канстытуцыя захоўвае прынцыпы папярэдніх Канстытуцый.

15 сакавіка 1990 г. з прэамбулы было выключана згадка пра тое, што ў працэсе разьвіцьця грамадзтва ўзрасла «кіруючая роля Камуністычнай партыі — авангарда ўсяго народа», што было зьвязана зь легалізацыяй шматпартыйнай сыстэмы.

Палітычная сыстэма

Першы разьдзел Канстытуцыі замацоўваў агульныя прынцыпы сацыялістычнага ладу і асноўныя рысы разьвітога сацыялістычнага грамадзтва.

Артыкул 1 сьведчыў, што СССР «ёсьць сацыялістычная агульнанародная дзяржава, якая выражае волю і інтарэсы працоўных, сялян, інтэлігенцыі, працуючых усіх нацый і народнасьцей краіны».

Артыкул 6 заканадаўча замацоўваў аднапартыйную сыстэму на чале з КПСС, якая зьяўлялася ядром палітычнай сыстэмы СССР. Заканадаўча замацоўвалася важная роля ў палітычнай сыстэме прафсаюзаў, камсамола і іншых масавых грамадзкіх арганізацыяў, што было значным адрозьненьнем ад ранейшых Канстытуцый: у Канстытуцыі СССР 1936 году УКП (б) была "кіруючым ядром усіх арганізацый працоўных, як грамадзкіх, так і дзяржаўных" (арт. 126), а ў Канстытуцыі СССР 1924 году не згадвалася зусім. Пра магчымасьць існаваньня іншых партыяў у Канстытуцыі нічога не гаварылася; Канстытуцыя прызнавала толькі права грамадзян «аб’ядноўвацца ў грамадзкія арганізацыі» (арт. 51).

У 1990 годзе былі прыняты значныя папраўкі ў Канстытуцыю 1977 году, у прыватнасьці, уводзіцца шматпартыйная палітычная сыстэма. Разам з тым новая рэдакцыя артыкула 6 захоўвала згадка пра КПСС, што дазваляе характарызаваць усталяваны палітычны лад як лад з дамінуючай партыяй.

Эканамічная сыстэма

У разьдзеле 2, Артыкул 10 зафіксаваў, што аснову эканамічнай сыстэмы СССР складае сацыялістычная ўласнасьць на сродкі вытворчасьці, якая існуе ў двух формах: дзяржаўная (агульнанародная) і калгасна-каапэратыўная. 14 сакавіка 1990 артыкул 10 быў выкладзены ў новай рэдакцыі, у адпаведнасьці зь якой асновай эканамічнай сыстэмы СССР былі абвешчаныя ўласнасьць савецкіх грамадзян і дзяржаўная ўласнасьць.

Артыкул 16 замацаваў прынцып дзяржаўнага плянаваньня эканомікі, разам з тым меркаваў спалучэньне цэнтралізаванага кіраваньня з гаспадарчай самастойнасьцю і ініцыятывай прадпрыемстваў, выкарыстаньне гаспадарчага разьліку, прыбытку, сабекошту і іншых эканамічных рычагоў і стымулаў.

Органы ўлады

У новай Канстытуцыі быў уведзены новы Разьдзел 4 — «Саветы народных дэпутатаў і парадак іх абраньня», дзе была замацаваная ўся сыстэма Саветаў, павялічаны тэрмін паўнамоцтваў Вярхоўных Саветаў з 4 да 5 гадоў, мясцовых Саветаў — з 2 да 2,5 гадоў. Пасьля (у 1988 годзе) быў усталяваны адзіны тэрмін для ўсіх Саветаў — 5 гадоў.

Замацоўваўся таксама ўжо існаваўшы ў ранейшай Канстытуцыі прынцып усеагульнага, роўнага, прамога выбарчага права пры таемным галасаваньні. Пры гэтым, згодна з артыкулам 96, быў паніжаны ўзрост пасіўнага выбарчага права ў Саветы да 18 гадоў, у Вярхоўны Савет СССР — да 21 году (раней — 23 гады).

Разьдзел V замацоўваў палажэньні пра вышэйшыя дзяржаўныя органы ўлады — Вярхоўны Савет і Рада Міністраў СССР. У разьдзеле 4 былі пазначаныя органы ўлады саюзных і аўтаномных рэспублік, дзе вышэйшымі дзяржаўнымі органамі ўлады зьяўляліся мясцовыя Вярхоўныя Саветы і Рады Міністраў.

Дзяржаўны лад

'Разьдзел 3' вызначаў нацыянальны і дзяржаўны лад Саюза, а таксама, як і ўсе папярэднія Канстытуцыі СССР, замацоўваў права рэспублік Саюза на свабодны выхад са складу СССР. Гэта палажэньне адыграла вялікую ролю ў распадзе СССР у 1991 годзе.

Эвалюцыя канстытуцыі

За час дзеяньня Канстытуцыі папраўкі ў яе ўносіліся 6 разоў.

24 чэрвеня 1981 году былі ўнесены папраўкі ў артыкул 132, згодна зь якімі склад Прэзыдыюму Савету міністраў СССР маглі ўваходзіць па рашэньні Савету міністраў СССР і іншыя члены ўраду СССР.

1 сьнежня 1988 году былі ўнесены папраўкі адразу ў тры разьдзелы, якія тычацца выбарчай сыстэмы і заснавалі Зьезд народных дэпутатаў СССР.

20 сьнежня 1989 году былі ўнесены папраўкі ў арт. 108, 110, 111, 121, 122 і 130, якія датычацца Зьезду народных дэпутатаў.

23 сьнежня таго ж году былі ўнесены папраўкі ў арт. 125, якія тычацца канстытуцыйнага нагляду.

14 сакавіка 1990 году былі ўнесены самыя маштабныя папраўкі ў Канстытуцыю, згодна зь якімі адмянялася аднапартыйная і кіруючая роля КПСС, стваралася пасада прэзыдэнта СССР, уводзіўся інстытут прыватнай уласнасьці («уласнасьць савецкіх грамадзян»).

26 сьнежня 1990 г. былі ўнесены апошнія папраўкі ў Канстытуцыю, якія тычыліся сыстэмы дзяржаўнага кіраваньня, праз тры дні быў прыняты закон аб увядзеньні іх у дзеяньне.

Канстытуцыя пра адукацыю

Артыкул 45 гаворыць аб бясплатнасьці ўсіх відаў адукацыі, «развіцьці завочнай і вячэрняй адукацыі», «прадастаўленьні дзяржаўных стыпендыяў і ільгот навучэнцам і студэнтам», «бясплатнай выдачы школьных падручнікаў» і «стварэньні ўмоў для самаадукацыі» (у Канстытуцыі СССР 1936 году ўсяго гэтага не было).

У той час як у Канстытуцыі СССР 1936 году гаварылася пра «навучаньне ў школах на роднай мове» (арт. 121), канстытуцыя 1977 кажа пра «магчымасьці навучаньня ў школе на роднай мове» (арт. 45) — гэта адлюстроўвае шырока распаўсюджаную практыку таго, што многія бацькі аддавалі перавагу адпраўляць дзяцей у рускамоўныя школы, а не ў нацыянальныя.

Іншыя новаўвядзеньні

У параўнаньні з Канстытуцыяй СССР 1936 г. зьявіліся, у прыватнасьці, такія артыкулы:

Артыкул 42. Грамадзяне СССР маюць права на ахову здароўя….
Артыкул 44. Грамадзяне СССР маюць права на жыльлё….
Артыкул 46. Грамадзяне СССР маюць права на карыстаньне дасягненьнямі культуры….
Артыкул 47. Грамадзянам СССР… гарантуецца свабода навуковай, тэхнічнай і мастацкай творчасьці… Правы аўтараў, вынаходнікаў і рацыяналізатараў ахоўваюцца дзяржавай.
Артыкул 66. Грамадзяне СССР абавязаны клапаціцца аб выхаваньні дзяцей… Дзеці абавязаны клапаціцца пра бацькоў і аказваць ім дапамогу.
Артыкул 67. Грамадзяне СССР абавязаны берагчы прыроду, ахоўваць яе багацьці.
Артыкул 68. Клопат аб захаваньні гістарычных помнікаў і іншых культурных каштоўнасьцей — абавязак грамадзян СССР.
Артыкул 69. Інтэрнацыянальны доўг грамадзяніна СССР — садзейнічаць разьвіцьцю дружбы і супрацоўніцтва з народамі іншых краінаў, падтрыманьню і ўмацаваньню ўсеагульнага міру.

Літаратура

История России. XX век: в 2-х т. / отв. ред. А. Б. Зубов. — Москва : АСТ, 2009. — Т. I. 1894—1939 гг. — 1024 с.

Вонкавыя спасылкі

Поўны тэкст канстытуцыі