Дагон (апавяданьне)

Дагон
Dagon
Тытульны ліст апавяданьня ў часопісе «Weird Tales» за кастрычнік 1923 году.
Жанр:	Лаўкрафтаўскія жахі, псыхалягічны раман
Аўтар:	Гаўард Філіпс Лаўкрафт
Мова арыгіналу:	анґельская
Год напісаньня:	1917
Публікацыя:	1919

«Дагон» (па-анґельску: Dagon) — апавяданьне амэрыканскага пісьменьніка Гаўарда Філіпса Лаўкрафта, напісанае ў ліпені 1917 году, упершыню апублікаванае ў лістападзе 1919 году ў часопісе «The Vagrant» (выпуск №11), пазьней — у часопісе «Weird Tales». «Дагон» — адно зь першых апавяданьняў, якое Лаўкрафт напісаў у дарослым веку, у ім упершыню выяўляецца асноўны матыў ягонае творчасьці — усьведамленьне галоўным героем бязвартасьці чалавецтва ў сьвеце, дзе пануюць затоеныя сілы. Многія лічуць гэтае апавяданьне адной з самых наватрскіх гісторыяў Лаўкрафта. Уваходзіць у збор «Дагон і іншыя жудасныя гісторыі» (па-анґельску: Dagon and Other Macabre Tales) (1986).

Сюжэт

Апавяданьне — перадсьмяротная запіска чалавека, які піша пра выпадак, які зь ім здарыўся, калі ён служыў у флёце падчас Першае сусьветнае вайны. Ягоны грузавы карабель (пакетбот) ішоў у адным з самых рэдка візытаваных куткоў Ціхага акіяну, калі яго захапіў нямецкі рэйдарскі карабель. Апавядальнік сьбяжаў на шлюпцы й дрэйфаваў пад яркім сонцам, не сустракаў ані караблёў, ані зямлі. У адной з начэй ён прачнуўся праз жахлівы сон і выявіў, што ён топіцца ў грузкай чорнай дрыгве, якая працягвалася вакол яго. Ягоная шлюпка апынулася выкіданай на невядомы востраў. Глеба мела гідкі пах, які зыходзіў з астанкаў рыбаў і невядомых істотаў, што тырчалі зь зямлі па ўсёй роўніцы. Напэўна, востраў узьняўся з дна праз падводны выбух вулькану, што «загаліла тыя вобласьці, якія на працягу мільёнаў гадоў былі затоеныя на дне неймаверных марскіх глыбаў».

Пасьля чаканьня на працягу трох дзёнаў, пакуль марское дно дастаткова пасьмягнула, каб па ім можна было ісьці, ён выправіўся ў каляніну, каб знайсьці мора й магчымае ратаваньне. Ён прайшоў чорную камяністую пустэльню, цясьніну й узьняўся на ўзгорак, зь якого адкрываўся погляд на шырокую роўніцу й каньён. Краявід нагадваў «Страчаны рай» альбо «Ўзыходжаньне Д’ябала» з праклятага царства цемры (па-анґельску: Realms of darkness). Цясьніна ж нагадвала Сьціґійскія глыбіні. Падчас спуску па схіле ён выявіў цыклапічны каменны маналіт, які прамянее белым сьвятлом. Мільёны гадоў камень быў у бяздоньні мора, але меў сьляды ўмелае апрацоўкі й, відаць, служыў аб’ектам пахваленьня марскіх істотаў:

Малюнкі маглі б выклікаць зайздрасьць у самога Дарэ. Яны адлюстроўвалі пэўны род людзей альбо істотаў, якія гарэзавалі, як рыбы, у водах падводнае пячоры й ушанавалі маналіт пад хвалямі. Ґратэскныя ў такое ступені, недаступнай, нават, уяўленьню По альбо Бульвэра, яны былі д’ябальна чалавекападобныя ў сваіх агульных абрысах, нягледзячы на балончатыя рукі й ногі, ненатуральна шырокія й адвіслыя вусны, шкляныя павыпінаныя вочы й іншыя асаблівасьці. Даволі дзіўна, але яны, выглядае, былі высячаныя амаль без уліку прапорцыяў іхняга сцэнічнага фону, напрыклад, адна зь істотаў была адлюстраваная падчас забойства кіта, які па велічыне перавышаў забойца кіта. Я вырашыў, што гэта проста богі, выдуманыя першабытным племянем.

Пакуль апавядальнік глядзіць на барэльефы маналіта, побач зь якім цячэ паўнаводная рака, з вады зьяўляецца Дагон, старажытнае марское боства.

Уздыманьне над цёмнымі водамі прывяло такім парадкам да лёгкага, амаль бязгучнага запеньваньня, нейкі незвычайны прадмет плыўна ўвайшоў у поле майго зроку. Вялізарны, нібы Паліфэм, усім сваім выглядам вызывае пачуцьцё абрыды, ён рынуўся, быццам страшыдла, якое зьяўляецца ў жахлівых снах, да маналіта, ахапіў яго вялізарнымі лускаватымі рукамі й схіліў да пастамэнту сваю брыдкую галаву, прычым выдаваў нейкія рытмічныя гукі, якія не паддаюцца апісаньню.

Апавядальнік у жахе бяжыць назад да шлюпкі ў стане шаленства, прычым ён напявае жудасныя песьні й сьмяецца. Ён цьмяна ўспамінае шторм і тое, як прахапіўся ў шпітале Сан-Францыска, куды яго даставіў амэрыканскі карабель. Землетрасеньня ў Ціхім акіяне не было. Пазьней ён даведаўся ад аднаго этноляга старажытную філістэрскую легенду пра Дагона — Бога-Рыбу. З таго часу яго паганялі прывіды гэтае істоты й ён прынімаў морфій, каб заглушыць страх.

Я не магу думаць пра марскія глыбіні без уздругу, які вызываюць у мяне безыменныя істоты, якія ў гэты самы момант, можа, поўзаюць і цяжка ступаюць па склізкім марскім дне, пахваляюцца сваім старажытнам каменным балванам і высякаюць уласныя брыдкія вобразы на падводных гранітных абяслісках. Я мару пра час, калі яны ўздымуцца з марскіх хваляў, каб схапіць сваімі смуроднымі кіпцюрамі й уцягнуць на дно астачы кволага, зьнясіленага вайной чалавецтва; а сухазем'е схаваецца пад вадой і цёмная акіянская прастора ўздымецца сярод сусьветнага апраметнага пекла.

Гісторыя сканчваецца тым, што апавядальніку здаецца, быццам марская істота спрабуе ўварвацца да яго ў дзьверы й праз страх ён выцмугівае з акна.

Герой

Апавядальнік — марак, служыў на пакетбоце на пасадзе супэркарга. У моры яму сьніліся дзіўныя сны, якія праракалі яму, што нешта жахлівае хаваецца ў глыбінях. Вывучыў мноства барэльефаў марскіх істотаў, а калі ўбачыў Дагона, ледзь не звар’яў. З гэтага моманту ў яго зьявілася бяспамяцьце, ён амаль анічога не памятаваў пра тое, як павыкруціўся. Увесь шлях ён адчуваў тэлепатычнае ўзьдзеяньне й не сканчваў пець, а калі не заставалася моцу, тады распачынаў бяздумна сьмяяцца. Ён памятаваў моцную буру, раскаты грому й іншыя гукі, якія прырода аддае толькі падчас стану вялізарнае лютасьці. Пасьля гэтага ён быў у стане моцнага псыхічнага напружаньня й абдумваў самагубства. Выцмыгнуў у акно, калі яму здарылася, што ў дзьверы б’ецца нейкае цяжкае склізкае цела.

Натхненьне

Пасьля прачытаньня раньніх твораў Лаўкрафта ў 1917 годзе Ў. Пол Кук, рэдактар аматарскага часопісу «The Vagrant», параіл яму аднавіць напісаньне мастацкае літаратуры. Тым летам Лаўкрафт напісаў два апавяданьні: «Магільня» (па-анґельску: «The Tomb») і «Дагон». Апавяданьне было натхнутае збольшага ягоным сном. “Мне сасьнілася ўсё гэтае брыдкае поўзаньне, ды я й зараз адчуваю, як мяне зацягвае гэтая склізь!” — пісаў ён пазьней.

У апавяданьні ўзгадваецца Пілтдаўнскі чалавек, які падчас напісаньня апавяданьня яшчэ ня быў выкрыты навуковым супольствам як мяркуемы падман і містыфікацыя.

Паводле назову апавяданьня, Лаўкрафт, выглядае, меў на ўвазе старажытнага шумэрскага бога зь іменем Дагон, бога ўрадлівасьці насеньня й рыбы, бо ў апавяданьні галоўны герой даведваецца аб “…старажытнай філістэрскай легендзе пра Дагона, Бога-Рыбу”. Шумэрскае боства калі-некалі адлюстроўваецца часткай рыбы альбо проста апранутым у рыбу. Паколькі Лаўкрафт любіў часам спасылацца ў сваіх творах на сапраўдныя архэалягічныя знаходкі, ён, відаць, мог саткнуцца й з гэтым старажытным богам.

Лаўкрафт узгадвае По й Бульвэра, паэму «Страчаны рай» Мільтана, вобраз «Узыходжаньне Д’ябала» Дарэ. Дагон зьяўляецца ў эпічных паэмах Джона Мільтана «Аганісты Самсона» й «Страчаны рай» як адное з бостваў, якім пахваляюцца філістымляне.

У дзяцінстве Лаўкрафт пазнаёміўся зь некаторымі зь ягоных раньніх літаратурных уплываў, накшталт «Паданьня пра старога марахода», ілюстрацыі Ґюстава Дарэ, «Стагодзьдзя паданьняў» Томаса Булфінча й «Мэтамарфозы» Авідыюса. По ўзгадвае багоў, якія сьпяць пад вадой у апавяданьні «Рукапіс, знойдзены ў бутэльцы». Некаторыя дэталі сюжэту «Дагона» нагадваюць «Казку пра пацярпеляга караблекрушэньне»:

Герой плыў з камандай матросаў у 120 чалавекаў на вялікім караблі. Пасьля шторму ён адзіны выжыў і быў выкінуты хвалямі на востраў, якога няма ў сапраўдным сьвеце. Гэты востраў-спарыш — у іншым сьвеце. Тры дні марак вывучаў востраў, а на чацьвёрты зьявіўся гаспадар вострава — вялізарны Цмок з рукамі й нагамі, даўжынёй у трыццаць лакцёў, а ягоная луска была з золата. Марак абяцаў услаўляць ягонае імя, калі Цмок яго адпусьціць. Марак выратаваўся, а востраў пасьля патануў.

«Міты Ктулху»

«Дагон» — адно з апавяданьняў Лаўкрафта, у якім зьяўляецца элемэнт Мітаў Ктулху (па-анґельску: Cthulhu Mythos) — само марское боства Дагон. Пахваленьне Дагону пазьней зьявілася ў аповесьці Лаўкрафта «Сьцень над Інсмутам» (па-анґельску: «The Shadow over Innsmouth»).

Істоту, якая зьяўляецца ў апавяданьні, часта атаясьняюць з боствам Дагонам, але ў апавяданьні «Дагон» яна не названая іменем і адлюстраваная як тыповы прадстаўнік свайго віду, аніжлі аб’ект пахваленьня. Малаімаверна, што Лаўкрафт дапускаў, што «Дагон» будзе іменем, якое будзе выкарыстоўвацца нечалавечымі паклоньнікамі боства, як паказвае Робэрт М. Прайс: “Калі Лаўкрафт жадаў перадаць штосьці падобнае да тубыльчага імя аднаго з Старажытных, ён прыгадваў якую-небудзь мешань”.

Прайс мяркуе, што чытачы «Сьцені над Інсмутам» могуць памыляцца наконт асобы «Дагона», якому пахваляюцца Глыбінныя Істоты ў гэтай аповесьці: у адрозьненьне ад іншаплянетна гучальных імёнаў Старых Істотаў, імя «Дагон» — простае запазычаньне зь вядомых крыніцаў і разумее, што Абед Марш і ягоныя аднадумы выбралі найбліжэйшую біблейную аналёгію сапраўднаму аб’екту пахваленьня Глыбінных Істотаў, у тым ліку Вялікаму Ктулху”.

Лін Картар, які лічыў «Дагона» «цудоўным» апавяданьнем, заўважыў, што гэта «цікавая перадгісторыя тым, што схіліла аўтара да стварэньня вобразаў, накшталт Ктулху. Напрыклад, у апавяданьні «Кліч Ктулху» у акіяне ўсплывае востраў праз вульканічную актыўнасьць». Паралелі ў гэтых апавяданьнях уключаюць: гісторыю ўратаванага марака; вялізарнага марскога монстра (які параўноўваецца з Паліфэмам); апакаліптычная вобразы разбурэньня сьвету рукамі нечалавечых істотаў.

Дэйвід Э. Шульц і С. Т. Джошы называюць «Кліч Ктулху» «відавочна вачарпальнай перапрацоўкай Дагона». Дагон узьдзейнічае тэлепатычна на людзей, як і Ктулху. Герой баіцца, што ён асуджаны на сьмерць праз атрыманыя веды.

Некаторыя крытыкі ня лічаць апавяданьне «Дагон» складальнай часткай «Мітаў Ктулху», бо гэта раньні твор. Аднак, у ім упершыню зьяўляюцца элемэнты, накшталт нечалавечых істотаў, якія пахваляюць Старажытных багоў, цыклапічных руінаў, барэльефаў з вобразамі марскіх істотаў, Іншых сьветаў, пачуцьця тагасьветнага й іншае.

Сувязь зь іншымі творамі

У апавяданьні «Кліч Ктулху» (па-анґельску: «The Call of Cthulhu») апісанае места Р’льех, які ўзьняўся з дна акіяну, а ў ґазэтным артыкуле ўзгадваецца самагубца, які выцмыгнуў у акно.

У аповесьці «Сьцень над Інсмутам» апісаная раса Глубінных істотаў, якія туляліся ў партовым месцы Інсмут.

У аповесьці «Хрыбты Вар’яцтва» (па-анґельску: «At the Mountains of Madness») апісаныя істоты, якія жылі на Зямлі ў старажытнасьці.