Гаворка (Таймыр)

Гаворка
Ужываецца ў	Расеі
Рэгіён	Таймыр
Клясыфікацыя	Кантактныя мовы Кантактныя мовы на расейскай аснове
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	—
Дапаможная мова ў	—
Рэгулюецца	—
Коды мовы

Гаворка (па-расейску: говорка) — адна з кантактных моваў на расейскай аснове, распаўсюджаная (прынамсі, мела ўжытак) у Расеі на паўвостраве Таймыр. Узьнікла ў XVIII-ХІХ стст. на аснове расейскай лексыкі і выкарыстоўвалася як сродак міжэтнічнай камунікацыі серад самадыйскіх (нганасаны, энцы), цюрскіх (далганы) і тунгуса-маньчжурскіх (эвенкі) народаў. На цяперашні час застаецца толькі некалькі асобаў, якія валодаюць гаворкай — некалькі нганасанаў сталага ўзросту.

Гісторыя

На думку расейскага лінгвіста Я. Хелімскага, які цягам вызначанага часу займаўся дасьледаваньнямі гаворкі, гэтая кантактная мова паўстала ў XVIII-ХІХ стст. у выніку кантактаваньня расейскіх перасяленцаў на паўднёвым Таймыры зь мясцовымі этнасамі, у выніку чаго першыя паступова распусьціліся ў асяродзьдзі мясцовых якутаў і эвенкаў, стаўшыся адным з кампанэнтаў новай далганскай народнасьці. Менавіта ўзьніклая мова (альбо яе папярэдніца) і магла на першых этапах гэтых кантактаў палегчыць зносіны між расейцамі і мясцовымі этнічнымі групамі.

А. Урманчыева ў пачатку сваёй працы «Гаворка: узор структурна зьмяшанай мовы» робіць выснову, што лексычна гаворка прадстаўляе сабою мову, у лексычную аснову якой пакладзеная расейская мова, у той час як граматычная структура падпарадкоўваецца рэаліям мясцовых моваў. Гэтая акалічнасьць робіць гаворку адрознай ад іншых піджынаў, дзе, у адрозьненьне ад гаворкі, адбываецца не запазычваньне граматыкі іншых моваў, а яе спрашчэньне.

У фармаваньні мовы ўзялі ўдзел як расейцы (г.зв. расейскія затундравыя сяляне), так і прадстаўнікі этнасаў Таймыру. Сярод апошніх — самадыйцы (энцы, нганасаны), цюркі (далганы) і тунгуса-маньчжуры (эвенкі). На думку А. Урманчыевай, серад паўночных самадыйцаў найбольш актыўны ўдзел у фармаваньні гаворкі ўзялі энцы.

Як мяркуе Д. Штэрн, гаворка ўзьнікла ў выніку акамадацыі некалькіх варыянтаў расейскае мовы, якія існавалі на тагачасным Таймыры. З аднаго боку выступалі піджынізаваныя формы расейскай мовы, зь іншага — расейская мова затундравых сялянаў. Гэтае меркаваньне, у прыватнасьці, пацьвярджае некаторыя зьявы ў гаворцы. Паводле Ўрманчыевай, гаворка магла паўстаць у выніку зьмяшаных шлюбаў паміж далганамі (найраней хрышчонымі тубыльцамі) і расейцамі, пры гэтым далгане ўжо на той час валодалі вызначанай піджынізаванаю формай расейскай мовы, якая й зьведала зьмяшэньне з стандартнай расейскай мовай — менавіта гэты вынік, як адзначала Ўрманчыева, зьяўляецца гаворкай.

Дасьледаваньне

Першае дасьледаваньне гаворкі, як і ўласна яе знаходжаньне, было зроблена Я. Хелімскім. Серад іншых дасьледчыкаў гаворкі адзначаюцца Д. Штэрн і А. Урманчыева. Пра існаваньне гаворкі ў нарыльскіх далганаў згадвала Е. Убратава.

Лінгвістычныя рысы

Лексыка

Як адзначае ў сваіх дасьледаваньнях Я. Хелімскі, лексыка гаворкі амаль поўнасьцю запазычаная з расейскай мовы.

Граматыка

У структурным дачыненьні граматыка гаворкі далёкая ад расейскай і адлюстроўвае ўрала-алтайскі марфасынтаксічны тып, пераўтвораны ў бок большага аналітызму. Пры гэтым, граматычныя марфэмы, як і лексыка, маюць расейскае паходжаньне.

У дзеяслове адзначаецца захаваньне часу, асобы й ліку, пры гэтым назоўнік, прыметнік і займеньнік страцілі адрозьненьне паводле роду й склону, а таксама перабудавалі лік, што дае падставу Е. Перахвальскай разглядаць гаворку як мову, якая не зьяўляецца піджынам. На думку Хелімскага, гаворка адрозьнівае два лікі і тры роды ў формах мінулага часу абвеснага й умоўнага ладу (у адзіночным ліку), два лікі й тры асобы ў цяперашнім і будучым часох індыкатыву, але ўжываньне гэтых формаў хаатычнае.

Вылучаецца асаблівае выкарыстаньне словаў место, мера. Гусеў мяркуе, што мера зьяўляецца калькаю з далганскіх haga ды hagyna з улікам спрашчэньня марфалёгіі, якое ўласьцівае піджынам. Место, на думку Ўрманчыевай, адпавядае чатыром лякатыўным склонам паўночнасамадыйскіх моваў (лятыў, лякатыў, аблятыў, пралятыў) і новаму нганасанскаму алятыву.

Прыклады

Ніжэй прыведзеныя некалькі прыкладаў таймырскай гаворкі, якія даюць агульнае ўяўленьне пра яе і адлюстроўваюць вышэйзгаданыя агульныя рысы. Пасьлядоўна ў дужках для параўнаньня прыводзіцца пераклад на расейскую мову й пераклад на беларускую мову.

• Какой-то земля дыра попал (попал в какую-то дыру в земле, «трапіў у нейкую дзірку ў зямлі»);
• Ночью тебя парень меня место ходил (ночью твой сын приходил ко мне, «уначы твой сын прыходзіў па мяне»);
• Тарик место такан налил (он налил старику стакан, «ён наліў старому стакан»);
• Тут время тут мера был (в то время он был вот таким, «у той час ён быў такім»).

Літаратура

• А.Ю. Урманчиева. [helsinki.fi/slavicahelsingiensia/preview/sh40/pdf/12-sh40.pdf Говорка: пример структурно смешанного языка] / A. Mustajoki, E. Protassova, N. Vakhtin. — Slavica Helsingiensia 40. — Helsinki: Instrumentarium of Linguistics. Sociolinguistic Approaches to Non-Standard Russian, 2010.
• Stern, D. 13 // The Taimyr Pidgin Russian morphology enigma. — 3. — International Journal of Bilingualism, 2009. — 1−18 с.
• В. Ю. Гусев. О происхождении некоторых элементов говорки (русско-таймырского пиджина). — Вестник ТГПУ, 2012.
• Убрятова Е. И. Язык норильских долган. — Новосибирск: Наука, 1985.
• Хелимский, Е.А. «Говорка» – таймырский пиджин на русской лексической основе / Хелимский, Е.А. — Компаративистика, уралистика. Лекции и статьи. — М.: Языки русской культуры, 2000. — С. 378-395.
• Е. В. Перехвальская. Говорка — упрощение или усложнение?. — Типология языка и теория грамматики. Материалы Международной конференции, посвященной 100-летию со дня рождения С. Д. Кацнельсона. — СпБ: 2007. — С. 162-165. (Philology.Ru)
• В.М. Панькин, А.В. Филиппов. Языковые контакты: краткий словарь. — М.: Наука, 2011.