Алесь Каўрус

Алесь Каўрус
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	18 траўня 1935(1935-05-18) Брусы, гміна Мядзел[d], Пастаўскі павет[d], Віленскае ваяводзтва, Польская Рэспубліка
Памёр	12 кастрычніка 2022(2022-10-12) (87 гадоў) Менск, Беларусь
Літаратурная дзейнасьць
Род дзейнасьці	мовазнаўца, пісьменьнік, філёляг
Кірунак	мовазнаўства, проза
Мова	беларуская мова і расейская мова
Узнагароды

Але́сь Каўрус (18 траўня 1935, вёска Брусы, гміна Мядзел, Пастаўскі павет, Віленскае ваяводзтва, Польская Рэспубліка — 12 кастрычніка 2022, Менск, Беларусь) — беларускі мовазнавец, удзельнік нацыянальна-патрыятычнага руху навукоўцаў Акадэміі Навук БССР 1960 — пачатку 1970-х («Акадэмічны асяродак»). Выдатнік адукацыі Рэспублікі Беларусь (1995).

Жыцьцяпіс

Вучыўся ў Мядзельскай сярэдняй школе, вядомай традыцыямі нацыянальна-патрыятычнага руху. У 1959 скончыў Менскі дзяржаўны пэдінстытут. Працаваў настаўнікам на Мядзельшчыне (1959—1962). Пасьля навучаньня ў асьпірантуры пры Менскім пэдінстытуце ў 1965 абараніў кандыдацкую дысэртацыю. Потым працаваў старшым выкладчыкам Мазырскага пэдінстытуту (1965—1968), старшым навуковым супрацоўнікам Інстытуту мовазнаўства імя Я.Коласа АН БССР (1968—1974).

Балюча ўспрымаў зьнішчэньне беларускай сярэдняй і вышэйшай адукацыі, якое праводзіў камуністычны рэжым у краі, усеагульную русіфікацыю грамадзкага і палітычнага жыцьця, не прымаў антыбеларускае пазыцыі тагачаснага кіраўніцтва акадэмічнага Інстытуту мовазнаўства, падтрымліваў кантакты з аднадумцамі з акадэмічнага і выкладчыцкага асяродзьдзя. У сваіх публікацыях, на лекцыях у інстытуце, у выступах і навуковых дыскусіях заўсёды адстойваў самабытнасьць беларускай мовы, яе правы ў грамадзкай сфэры. Гэта не прайшло міма ўвагі камуністычных русіфікатараў. У газэце «Звязда» ў 1972, як водгук на партыйныя ўстаноўкі па моўным пытаньні, што прагучалі на адпаведнай нарадзе ў ЦК КПБ, зьявіўся артыкул Кандрата Крапівы «Грамадская неабходнасць і беспадстаўнае наватарства», у якім адмоўна ўспаміналіся імёны мовазнаўцаў Фёдара Янкоўскага, Паўла Сьцяцко, Алеся Каўруса. У пачатку 1974 Каўруса даставілі ў КГБ на допыт, а 22 сакавіка Вучоная рада інстытуту, якая знаходзілася пад ціскам парткаму і дырэкцыі, вынесла пастанову аб неадпаведнасьці ўжо шырока вядомага на той час беларускага мовазнаўца займанай пасадзе. У пратаколе паседжаньня рады ў прыватнасьці было запісана: «Знаходзяцца яшчэ ў нашым асяродзьдзі людзі, якія сьвядома становяцца на пазыцыі нашых ідэйных праціўнікаў і спрабуюць весьці барацьбу супраць палітыкі партыі і ўраду… Партарганізацыя і дырэкцыя маюць матэрыялы, зь якіх відаць, што гэтая група (гаворка ідзе пра навукоўцаў з „Акадэмічнага асяродку“) сыходзілася ў поглядах, пэрыядычна зьбіралася, затым вяла гутаркі, абмяркоўвала свае пытаньні ў закрытым парадку». 04.04.1974 паводле загаду дырэктара Каўрус быў зволены з працы.

Але на гэтым перасьлед ня скончыўся — яму вярнулі з выдавецтва рукапісы манаграфіі і артыкулаў, яго прозьвішча выкрэсьлівалася з публікацыяў іншых аўтараў. Нават прозьвішча ягонай жонкі было выкрэсьлена з адпаведных тамоў «Беларускай Савецкай Энцыкляпэдыі», над якімі яна працавала як рэдактарка. І толькі ў 1980, пасьля шасьці гадоў вымушанай паўзы, ўбачыла сьвет новая апублікаваная праца беларускага навукоўца-патрыёта.

Больш за паўгоду пасьля звальненьня зь інстытуту Каўрус быў бяз працы. 17.10.1974 з дапамогай намесьніцы старшыні Савету міністраў БССР Ніны Сьняжковай, якая ўвогуле з пэўным разуменьнем ставілася да беларускага адраджэньня, яму ўдалося ўладзіцца на пасаду рэдактара выдавецтва «Народная асвета». Такія ж цяжкасьці сустракаў ён і ў далейшым, і толькі з 1981 г. пачынае працаваць на катэдры беларускага мовазнаўства ў Беларускім дзяржаўным пэдагагічным інстытуце, дзе, нарэшце, мог цалкам прысьвяціць сябе выкладніцкай і навуковай дзейнасьці.

З 1982 па 2006 год дацэнт катэдры беларускага мовазнаўства Беларускага дзяржаўнага пэдагагічнага ўнівэрсытэту імя Максіма Танка.

Дасьледаваў мову мастацкае літаратуры і сродкаў масавай інфармацыі, беларускую тэрміналёгію, культуру мовы, стылістыку ды інш. Аўтар некалькі кніжак і больш як 250 артыкулаў.

Творчасьць

• 1968 — «З крыніц народнай мовы»
• 1980 — «Стылістыка беларускай мовы» (2-е выд. 1987, 3-е выд. 1992)
• 1983 — «Культура слова»
• 1986 — «Слова наша роднае»
• 1989 — «Мова народа, мова пісьменніка»
• 1994 — «Дакумент па-беларуску», у суаўтарстве з М. Круталевічам
• 2005 — «Стараславянская мова», навучальны дапаможнік для студэнтаў ВНУ
• 2013 — Словаклад. Слоўнік адметнай лексікі
• 2013 — «Як яно было. Згадкі „нацыяналіста“»

• 2014 — «Слова: у слоўніку, у тэксце», Логвінаў, Вільня.

Літаратура

• А.Клышка. Прадмова да артыкула А.Каўруса «Да свайго слова» // Полымя. 1995, № 5;
• С.Антановіч. Быць ідэйна свядомымі. Заўвагі на палях стэнаграмы красавіцкага (1974 г.) пленума ЦК КП Беларусі // Літаратура і Мастацтва. 10.05.1991;
• С.Міско. Міфы застаюцца толькі міфамі // Менская грамада. 1994, № 1 (6), ліпень;
• В.Рабкевіч. Група пяцёх // Наша Ніва. 1995, № 3.

Вонкавыя спасылкі

• Алесь Каўрус, Дэмакратычная апазыцыя Беларусі (1956—1991). Даведнік