Прагляд крыніцы для Этнічная тэрыторыя беларусаў

[[Файл:Historical borders of Belarusians.png|міні|300пкс|
Межы беларускай [[этнічная тэрыторыя|этнічнай тэрыторыі]]<br />
{{Легенда|#F0C500|Паводле [[Яўхім Карскі|Я. Карскага]] (1903)}}
{{Легенда|#F00000|Паводле [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|М. Доўнар-Запольскага]] (1919)}}
{{Легенда|#000000|Сучасныя дзяржаўныя граніцы}}
]]
[[Файл:Polish-Lithuanian Commonwealth (1619) compared with today's borders (noname).png|міні|300пкс|[[Рэч Паспалітая]] ў XVII стагодзьдзі 
{{Легенда|#ffaec9|Каралеўства Польскае}}
{{Легенда|#dab9f4|Вялікае Княства Літоўскае}}

Залежныя тэрыторыі:
{{Легенда|#ffc90e|Прусія}}
{{Легенда|#efe4b0|Курляндыя}}
{{Легенда|#bccacb|Інфлянты}}]]

'''Этні́чная тэрыто́рыя белару́саў''' — тэрыторыя кампактавага расьсяленьня [[Беларусы|беларусаў]] як [[этнас]]у, зь якой мае повязі іхныя [[этнагенэз беларусаў|этнагенэз]] і этнічная гісторыя. Геаграфічнае асяродзьдзе, якое належыць этнічнай тэрыторыі, гэта ня толькі прастора пражываньня, але і жыцьцёвая аснова, якая абумоўлівае спэцыфіку матэрыяльнай (гаспадарчыя заняткі, тыпы пасяленьняў, асаблівасьці прасторавых кантактаў) і духоўнай культуры.

На пачатак ХХ стагодзьдзя, паводле навуковых дасьледаваньняў, якія ў асноўным пацьвярджаліся зьвесткамі афіцыйных перапісаў насельніцтва, беларусы складалі большасьць жыхароў гістарычных [[Смаленскі павет|Смаленшчыны]] і [[Старадубскі павет|Старадубшчыны]] (цяпер частка [[Смаленская вобласьць|Смаленскай]] і [[Бранская вобласьць|Бранскай]] вобласьцяў [[Расея|Расеі]]), а таксама [[Віленскі павет|Віленшчыны]] і паўднёва-ўсходняй [[Троцкі павет|Троччыны]] (частка [[Віленскі павет|Віленскага павету]] [[Летува|Летувы]]), усходняга [[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляшша]] (частка [[Падляскае ваяводзтва|Падляскага ваяводзтва]] [[Польшча|Польшчы]]) і паўднёва-ўсходніх [[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянтаў]] (частка [[Дагдзкі край|Дагдзкага]], [[Дзьвінскі край|Дзьвінскага]] [[Зілупскі край|Зілупскага]], [[Краслаўскі край|Краслаўскага]] і [[Люцынскі край|Люцынскага]] краёў [[Латвія|Латвіі]]). Згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] на падставе колькаснай перавагі беларусаў гэтыя тэрыторыі ў 1918 годзе абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], у 1919 годзе большая іх частка ўвайшла ў склад утворанай у [[Смаленск]]у [[Беларуская ССР|Беларускай ССР]]. Аднак неўзабаве [[бальшавікі|маскоўскія бальшавікі]] адабралі ў склад [[РСФСР]] ня толькі Смаленшчыну і Старадубшчыну, але таксама гістарычныя [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўшчыну]] разам з [[Амсьціслаў|Амсьціславам]], [[Аршанскі павет|Аршаншчыну]] з [[Ворша]]й, [[Віцебскі павет|Віцебшчыну]] зь [[Віцебск]]ам, [[Рэчыцкі павет|Панізоўе]] з [[Рэчыца]]й і [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыну]] з [[Полацак|Полацкам]] (пазьней у 1924 і 1926 гадох частку гэтых тэрыторыяў вярнулі ў склад БССР, але Расея пакінула сабе месты і мястэчкі [[Вяліж]], [[Жукава]], [[Любавічы]], [[Манастыршчына|Манастыршчыну]], [[Мікулін]], [[Невель]], [[Пятровічы (Расея)|Пятровічы]], [[Пячэрск]], [[Рудня (горад)|Рудню]], [[Себеж]], [[Шумячы]], [[Усьвяты]] і [[Хаславічы]]), тым часам заходнюю палову Беларусі перадалі ў склад міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], усе Інфлянты і частку Полаччыны з прадмесьцем [[Друя|Друі]] [[Прыдруйск]]ам — у склад [[Латвія|Латвіі]]. У верасьні 1939 году, па далучэньні да [[СССР]] [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]], [[Ёсіф Сталін|Сталін]] перадаў [[Летува|Летуве]] большую частку Віленшчыны зь [[Вільня]]й, а таксама паўднёва-ўсходнюю Троччыну з [[Трокі|Трокамі]] і частку [[Браслаўскі павет|Браслаўшчыны]], у кастрычніку 1940 году да іх дадаліся раней афіцыйна далучаныя да БССР часткі [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыны]] з [[Друскенікі|Друскенікамі]] і [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыны]] з [[Гадуцішкі|Гадуцішкамі]], [[Дзевянішкі|Дзевянішкамі]], [[Салечнікі|Салечнікамі]] і [[Сьвянцяны|Сьвянцянамі]]<ref>[[Дзяніс Марціновіч|Мартинович Д.]] [https://web.archive.org/web/20210503191603/https://news.tut.by/culture/656335.html Как белорусы потеряли Вильнюс и едва не вернули его 29 лет назад. Объясняем], [[TUT.BY]], 10.10.2019 г.</ref>, таксама ў 1939 годзе да [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Ўкраінскай ССР]] далучылі частку [[Пінскі павет|Піншчыны]] з [[Высоцак|Высоцкам]], [[Дольск]]ам, [[Дубровіца]]й, [[Любяшоў|Любяшовам]], [[Нобель|Нобелем]] і [[Пагост Зарэчны|Пагостам Зарэчным]], а ў склад [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] перадалі заходнюю [[Берасьцейскі павет|Берасьцейшчыну]] і паўночна-заходнюю частку Гарадзеншчыны. Па заканчэньні [[Другая Сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]] ў 1945 годзе Масква перадала [[Польская Народная Рэспубліка|Польшчы]] ўсё Падляшша, заходнюю Гарадзеншчыну ([[Васількаў]], [[Гарадок (Беластоцкі павет)|Гарадок]], [[Дуброва Гарадзенская|Дуброву Гарадзенскую]], [[Заблудаў]], [[Карыцін]], [[Крынкі]], [[Кузьніца|Кузьніцу]], [[Ліпск (Польшча)|Ліпск]], [[Саколка (горад)|Саколку]], [[Сідра|Сідру]], [[Супрасьля|Супрасьлю]], [[Сухаволя|Сухаволю]], [[Штабін]], [[Янаў (Падляскае ваяводзтва)|Янаў]]) і частку [[Ваўкавыскі павет|Ваўкавышчыны]] зь [[Ялоўка]]й.

Далучэньне этнічна беларускіх зямель да іншых дзяржаваў, а таксама немагчымасьць атрыманьня адукацыі на роднай мове (у 1930-я гады ўсякая беларуская дзейнасьць на Смаленшчыне трапіла пад забарону<ref name="Trusau">[[Алег Трусаў|Трусаў А.]]. [http://pawet.net/library/history/bel_history/trusau/05/Невядомыя_беларускія_дзяржавы.html Вялікае Княства Смаленскае] // Наша Слова. № 34 (822), 5 верасьня 2007.</ref>, у гэты ж час латвійскія ўлады канчаткова ліквідавалі беларускія адукацыйныя ўстановы на беларускай частцы Інфлянтаў<ref name="Citou">{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 155.</ref>, у 1945 годзе [[Летувізацыя|летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы]], адначасна ліквідаваўшы [[Віленская беларуская гімназія|Віленскую беларускую гімназію]] і [[Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]]<ref name="Zajkouski">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.</ref>) прывялі практычна да поўнай [[культурная асыміляцыя|асыміляцыі]] тамтэйшага беларускага насельніцтва.

== Вялікае Княства Літоўскае ==
[[Файл:Грамата_Жыгімонта_(Сігізмунда)_ад_27_верасня_1432_месцічам_Віленскім.jpg|міні|Грамата [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта I]] (1432 г.) «''Віленскім месьцічам веры рымскае і рускім, што суць рускае веры''» — сьведчаньне канфэсійнасьці назвы «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускія]]», пад якой разумелі [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] [[Кіеўская мітраполія|рускай веры]]<ref>[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — {{Менск (Мн.)}}, 1995. С. 57.</ref>]]
{{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны}}

Сучасная беларуская акадэмічная навука ([[Васіль Бандарчык]], [[Міхаіл Піліпенка]], [[Ігар Чаквін]] ды іншыя) лічыць, што працэс [[этнагенэз беларусаў|этнаўтварэньня беларусаў]] пачаўся ў XIII—XIV стагодзьдзях у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]]{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|36}}, а пачаў выразна ажыцьцяўляцца ў XIV—XV стагодзьдзях{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|49}}. У фармаваньні [[Беларусы|беларускага этнасу]] (у [[Прыпяць|Папрыпяцьці]], Верхнім [[Нёман|Панямоньні]], Верхнім [[Дзьвіна|Падзьвіньні]] і Верхнім [[Дняпро|Падняпроўі]]) яшчэ ў XIII—XIV стагодзьдзях узяла ўдзел значная частка ўсходніх славянаў («русь», «рускія»), часткова групы заходніх славянаў (галоўным парадкам, [[палякі]] — пераважна сяліліся на [[Палесьсе|Палесьсі]]{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|43—44}}) і неславянскія этнічныя групы, асабліва балтыйскія ([[Літва (племя)|літва]], [[яцьвягі]], [[прусы]], [[жамойты]]), многія зь якіх былі вымушанымі перасяленцамі ў адзначаныя раёны{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|44}}. Усходнеславянскае насельніцтва ў сваёй масе склала аснову беларусаў, а няўсходнеславянскія групы зьявіліся дадатковым кампанэнтам гэтай новай этнічнай супольнасьці{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|45}}.

[[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] ліцьвін (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў [[беларусы|беларусаў]], 1730—1740-я гг.<ref name="CitiDog-2021">[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.</ref>]]

Сучасная саманазва «беларусы» замацавалася за беларускім этнасам (на ўсёй яго этнічнай тэрыторыі) канчаткова толькі зь сярэдзіны 1860-х гадоў (а трывала сярод шырокіх колаў насельніцтва — з 1890-х гадоў), што выклікае цяжкасьці ў акрэсьленьні этнічнай тэрыторыі беларусаў у папярэдні час (гэтак жа як і дэмаграфічных паказьнікаў){{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|63—63, 88}}{{Зноска|ЧаквінЭтнаграфія|1990|Чаквин, И. В.|50}}{{Зноска|БелыЭВКЛ|2005|Белы, А.|307}}{{Зноска|ШыбекаНарыс|2003|Шыбека, А.|13—14}}{{Зноска|Пятроў|1890|Петров, Н. И.|1}}{{Зноска|БіЭV|1891|ЭСБЕ|232}}{{Зноска|Церашковіч|2004|Терешкович|79}}. Да таго поруч выкарыстоўваліся дзьве саманазвы [[ліцьвіны]] (літва, літоўцы) і [[русіны]] (рускія){{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|46—47, 91—93, 94—96}}.

{{Падвойная выява|справа|Изображение Литовскаго мужика 1.jpg|106|Изображение Литовскаго мужика 2.jpg|106|Малюнкі сялянаў-ліцьвінаў<ref>Ригельман А. Летописное повествование о Малой России и ее народе и козаках вообще. — Москва, 1847.</ref>{{Заўвага|Відаць, [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]}} ({{мова-ru|«литовский мужик»|скарочана}}), 1770-я гг.}}

Так, яшчэ ў XIV—XVI стагодзьдзях у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] (а пазьней у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]) побач з назвай «русіны» выкарыстоўвалася ў шэрагу рэгіёнаў расьсяленьня беларускага этнасу (галоўным парадкам — у заходніх і паўднёвых раёнах сучаснай Беларусі і ўсходніх раёнах сучаснай Летувы — нават у дачыненьні да славянізаванага балтыйскага насельніцтва тых земляў) і самавызначэньне «ліцьвіны»{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|91—93, 94—96}}. Адзначаецца, што назвай «русіны» ў XIV—XVI стагодзьдзях пераважна акрэсьлівалася насельніцтва ўсходніх і цэнтральных раёнаў сучаснай Беларусі (якія называліся «Русьсю»), што цесна зьвязвалася з [[праваслаўе]]м{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|92}}. Існавала складаная герархічная сыстэма саманазваў насельніцтва — [[палітонім]]ы, [[тапонім]]ы (рэгіянальныя і лякальныя назвы, у тым ліку — [[урбанонім]]ы), [[канфэсіёнім]]ы, [[этнонім]]ы{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|89}}. Часта цяжка вызначыць, у якіх выпадках вызначэньне «ліцьвіны» носьбітамі разумелася як этнонім, тапонім, канфэсіёнім (для абазначэньня [[каталіцызм|каталіка]]) або палітонім, што нярэдка выклікала дадатковыя формы самавызначэньняў («ліцьвіны [[праваслаўе|грэцкага закону]]», «ліцьвіны рускага роду», «рускія князі літоўскага роду», «ліцьвін рускі паводле паходжаньня», «Gente Lithuanus, natione Polonus» і да т. п.), якія зноў жа выступалі сумесьсю палітонімаў, этнонімаў, канфэсіёнімаў альбо тапонімаў{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|96}}{{Зноска|ЧаквінЭтнаграфія|1990|Чаквин, И. В.|44}}. Узьніклыя ў канцы XVI — XVII ст. тапонім [[Белая Русь]] і назва [[беларусцы]] не ахоплівалі ўсяго масіву беларускага народу і былі адпаведна тапонімам і лякальна-тэрытарыяльным [[этнікон]]ам, а таксама стасаваліся (прытым вельмі рэдка) толькі [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыны]]{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|46—47, 96}}. Гэтыя назвы (Белая Русь і беларусцы) пад уплывам [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і праваслаўных актывістаў Рэчы Паспалітай пачалі шырэй выкарыстоўвацца (паралельна з тэрмінам «Русь» і «рускія»/«русіны») для вызначэньня падзьвінскіх і падняпроўскіх ваяводзтваў і паветаў у [[ВКЛ]] з 1630-х гадоў, аднак значна саступалі паводле частасьці выкарыстаньня тэрмінам Русь і русіны{{Зноска|БелыЭВКЛ|2005|Белы, А.|307}}{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|46—47, 96}}.

[[Файл:Biełarusy. Беларусы (1803).jpg|значак|Беларус ({{мова-ru|«белороссиянин»|скарочана}}) і беларуска ({{мова-ru|«белороссиянка»|скарочана}}). З альбому, выдадзенага ў 1803 годзе для [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I Раманава]], дзе зьмяшчаюцца малюнкі [[Палякі|палякаў]], [[Латышы|латышоў]] («ліфлянцаў» і «курляндцаў»), [[Украінцы|украінцаў]] («маларасіянаў») ды шматлікіх іншых народаў пад [[Расейская імпэрыя|расейскай уладай]], але няма ліцьвінаў{{Заўвага|Беларускі этноляг [[Юры Ўнуковіч]] зьвяртае ўвагу на тое, што расейскі навуковец [[Васіль Севяргін]], які ў 1802 годзе наведаў [[Шаўлі]], [[Кейданы]], [[Коўна]], [[Вільня|Вільню]], [[Горадня|Горадню]], [[Стоўпцы]], [[Менск]], [[Барысаў]], [[Крупкі]] і [[Ворша|Воршу]], хоць і разглядаў адпаведную тэрыторыю як «''Литву и Белоруссию''», аднак датычна мясцовага насельніцтва не ўжываў ані назвы «беларусы», ані «літоўцы» («ліцьвіны»)<ref>Унуковіч Ю. Этнічная ідэнтыфікацыя і катэгарызацыя беларусаў і літоўцаў у ХІХ ст. // Białorutenistyka Białostocka. T. 12 (2020). S. 377.</ref>}}]]

У XVII ст. назвы Літва і ліцьвіны трывала выкарыстоўваюцца ў якасьці тапоніму і этноніму пры азначэньні заходняй і цэнтральнай частак ВКЛ і ягонага насельніцтва, што захавалася да часу [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелаў Рэчы Паспалітай]] і пазьней{{Зноска|БелыЭВКЛ|2005|Белы, А.|307}}{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|46, 94—95}}.

У той жа час сярод беларускіх этнолягаў існуюць розныя погляды на тое, ці быў агульны этнонім дзеля вызначэньня ўсяго этнічна беларускага насельніцтва ў часы ВКЛ. Так, [[Міхаіл Піліпенка]] лічыць, што тэрмін ліцьвіны быў як палітонімам, так і этнонімам для [[беларусы|беларусаў]], калі яны хацелі адрозьніць сябе ад іншых усходнеславянскіх народаў — [[расейцы|расейцаў]] і [[украінцы|ўкраінцаў]]. Дзеля адрозьненьня ад суседніх [[летувісы|летувісаў]], паводле сьцьверджаньня Піліпенкі, беларусы выкарыстоўвалі тэрмін русіны{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|46}}. [[Ігар Чаквін]] лічыць, што назва ліцьвіны была найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага насельніцтва ў часы ВКЛ і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень кансалідацыі беларускага этнасу, ахопліваючы ў гэтакім сэнсе ўсю ягоную этнічную тэрыторыю{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|98}}. Паводле Чаквіна, этнанімічная форма ліцьвіны была дэтэрмінаваная як дзяржаўна-палітычным, так і этнагенэтычным фактарам{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|99}}. Чаквін лічыць, што славянамоўныя (беларускамоўныя) ліцьвіны супрацьпастаўлялі сябе [[летувісы|летувісам]], якіх вызначалі назвамі «[[жамойты]]», «жамайты», «жмудзь», «самагіты» або «[[аўкштайты]]»{{Заўвага|У нутраных дзяржаўных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага тэрміны [[Аўкштота|«Аўкштота»/«Аўкштайція»]] і «[[аўкштайты]]» ніколі не ўжываліся, таму сьцьверджаньне, якое прыводзіцца бяз прыкладаў і довадаў, што славянамоўнае насельніцтва называла балтамоўнае насельніцтва тэрмінам «аўкштайты», з усяго відаць, ёсьць памылковай канструкцыяй Ігара Чаквіна.}} ды іншымі{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|96}}. Ён сьцьвярджае, што заходнія групы балтыйскага насельніцтва ВКЛ («жамойты») не выкарыстоўвалі назву «літоўцы» («ліцьвіны») нават у якасьці палітоніму{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|96}}, хоць вызначэньне «літоўцы» («ліцьвіны»), як сьцьвярджае Чаквін, таксама было характэрна для балтамоўнага насельніцтва [[Віленскі край|Віленскага краю]], якое бесьперапынна славянізавалася, што ўлучалася ў склад беларускай этнічнай тэрыторыі{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|98}}. Зь меркаваньнем Ігара Чаквіна пагаджаецца гісторык [[Анатоль Астапенка]]<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139.</ref>.

{{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}}

Асобную пазыцыю займае зьвязаны з [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскім]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжымам Лукашэнкі]] гісторык-археоляг [[Ігар Марзалюк]], які сьцьвярджае, што этнас без агульнай саманазвы — гэта нонсэнс. Ён аспрэчвае, што назвы Літва і ліцьвіны былі этнічнай саманазвай беларусаў у часы ВКЛ ці нават [[эндаэтнонім]]ам славянскага насельніцтва Віленшчыны, Гарадзеншчыны і Наваградчыны{{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|48}}. Марзалюк лічыць, што тэрміны «рускі» («русін», «русь») быў агульным эндаэтнонімам для ўсіх частак старабеларускага этнасу і паралельна зьвязваўся з [[праваслаўе]]м насельніцтва (а потым і [[уніяцтва|ўніяцтвам]]){{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|59, 65, 116, 120}}. Дасьледнік зьвязвае этнонімы Літва і ліцьвіны выняткова зь летувісамі і [[каталіцтва]]м, а для беларускага насельніцтва, на думку Марзалюка, яны былі толькі палітонімам (азначэньнем падданства); сьцьвярджае, што ў заходняй частцы ВКЛ рэлігійны падзел шмат у чым супадаў з падзелам этнічным, а наяўнасьць носьбітаў самавызначэньня «ліцьвіны») на ўсходніх і паўднёвых частках ВКЛ тлумачыць наяўнасьцю там каталіцкага летувіскага насельніцтва, тым адмаўляючы ўдзел балтыйскага насельніцтва (прыняўшага каталіцтва, а не праваслаўе) у [[этнагенэз беларусаў|этнагенэзе беларусаў]]{{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|58, 60, 93, 117}}{{Заўвага|Меркаваньне пра тое, што ў пачатковы пэрыяд існаваньня ВКЛ рэлігійны падзел шмат у чым супадаў з падзелам этнічным (каталікі — летувісы; праваслаўныя — рускія/русіны), выказваў раней яшчэ польскі гісторык [[Ежы Ахманьскі]].}}. Ён таксама лічыць, што дазволы вялікіх князёў (напрыклад, [[Вітаўт]]а) «русінам» паводле жаданьня хрысьціцца ў каталіцтва і палітыка рэлігійнай талерантнасьці ня могуць быць довадам наяўнасьці аднаго этнасу з двума эндаэтнонімамі{{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|89}}. Ігар Марзалюк сьцьвярджае, што пераход шляхты і сялянаў з праваслаўя ў каталіцтва азначаў і пераход у іншы этнас (з «рускіх» (беларусаў) — у літоўцаў-балтаў){{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|107—129}}. Шырокае прыняцьце ў XVII ст. у ВКЛ [[шляхта]]й побач з самавызначэньнем «ліцьвіны» і самавызначэньня «палякі», на думку Марзалюка, азначала ўлучэньне ў склад [[палякі|польскага этнасу]]{{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|64, 70—82}}. Паводле Марзалюка, у часы ВКЛ [[беларусы]] і [[украінцы|ўкраінцы]] вызначаліся адным эндаэтнонімам — «рускія» («русіны», «русь») — адрозьніваліся ад «рускага народу» («рускіх») у [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржаве]], называючы жыхароў Маскоўскай дзяржавы «маскоўцамі» («маскавітамі»). Дзеля разьмежаваньня беларусаў ад украінцаў у ВКЛ і Рэчы Паспалітай Марзалюк прапануе, што трэба рэанімаваць і выкарыстоўваць, як ён кажа, штучны, «кабінэтны» этнонім ''«старабеларускі этнас»'' і ўлічваць комплекс культуры{{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|87}}. Такім парадкам, з аднаго боку Ігар Марзалюк сьцьвярджае, што этнас без саманазвы — гэта нонсэнс{{Зноска|МарзалюкТэрм|2003|Марзалюк, І. А.}}, а зь іншага боку — уводзіць штучны і кабінэтны тэрмін «старабеларускі этнас» («старабеларусы»), які не сустракаецца ў пісьмовых крыніцах. З аднаго боку Ігар Марзалюк сьцьвярджае, што падзел паміж беларусамі і летувісамі праходзіў паводле веравызнаньня (праваслаўе — «руская вера»), а зь іншага боку — не прыводзіць прыкладаў, што каталіцтва да Люблінскай уніі (1569 год) называлася не «літоўская вера», а толькі «ляская вера» (г.зн. «польская вера»){{Зноска|МарзалюкТэрм|2003|Марзалюк, І. А.}}. З аднаго боку, Ігар Марзалюк лічыць мясцовую шляхту XVII—XIX стагодзьдзяў за этнічна польскую, а зь іншага — сам прыходзіць да высновы, што ля вытокаў беларусацэнтрычнай канцэпцыі гісторыі і стварэньня ідэалёгіі асобнасьці беларускай нацыі і ейнага шляху стаялі ў XIX ст. менавіта шляхціцы-каталікі ([[Восіп Турчыновіч]] і [[Ігнат Кулакоўскі]]), а не праваслаўныя сяляне ці сьвятары{{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|132—133}}{{Заўвага|Прыкметна, што стваральнікамі новай беларускамоўнай літаратуры ў XIX ст. сталі выняткова шляхцічы-каталікі ([[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]], [[Францішак Багушэвіч]], [[Адам Гурыновіч]], [[Янка Лучына]], [[Фэлікс Тапчэўскі]], [[Альгерд Абуховіч]], [[Аляксандар Ельскі]], [[Зося Манькоўская|Сафія Трашчкоўская]], [[Карусь Каганец]], [[Ядвігін Ш.]], [[Алаіза Пашкевіч|Цётка]] ды іншыя), а не праваслаўныя сьвятары або сяляне<ref>{{Кніга
|аўтар          = 
|імя            = 
|прозьвішча     = 
|частка         = 
|загаловак      = Гісторыя беларускай літаратуры XI—XIX стагоддзяў. У 2 т.
|арыгінал       = 
|спасылка       = 
|адказны        = Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы; навук. рэд. тома У. Мархель, В. Чамярыцкі
|выданьне       = 
|месца          = Мінск
|выдавецтва     = Беларус. навука
|год            = 2010
|том            = 2. Новая літаратура: другая палова XVIII—XIX стагоддзе
|старонкі       = 354
|старонак       = 
|сэрыя          = 
|isbn           = 
|наклад         = 
}}</ref>.}}.

[[Файл:Litwins-bielarusians.jpg|значак|Першая старонка працы [[Марыя Косіч|М. Косіч]] пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў-беларусаў]], 1901 г.]]

Ігар Марзалюк лічыць, што продкі большасьці беларусаў-каталікоў заходняй часткі сучаснай Беларусі і Віленшчыны мелі летувіскае паходжаньне, вызначаючы сябе «ліцьвіны» і ня мовячы на [[беларуская мова|беларускай мове]], і лічыць неправамоцным улучаць тыя абшары ў склад этнічнай тэрыторыі беларусаў у XIV—XVII стагодзьдзях{{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|95—96}}{{Зноска|МарзалюкТэрм|2003|Марзалюк, І. А.}}. Ён сьцьвярджае, згаджаючыся з польскім гісторыкам [[Рышард Радзік|Рышардам Радзікам]], што працэс пераходу каталіцкага балтыйскага насельніцтва («літоўцаў»/«ліцьвінаў») на беларускую мову на захадзе сучаснай Беларусі і Віленшчыне адбываўся ў XVIII—XIX стагодзьдзях і скончыўся толькі ў ХХ ст.{{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|96}} Марзалюк у гэтым спасылаецца і на беларускага этноляга [[Міхаіл Грынблат|Міхаіла Грынблата]]{{Зноска|МарзалюкМіты|2009|Марзалюк, І. А.|95}}, але Грынблат зьвяртаў увагу на пачатак працэсу славянізацыі балтыйскага насельніцтва на тэрыторыі сучаснай Заходняй Беларусі (а пазьней і Віленшчыны) яшчэ ў VI—IX стагодзьдзях, а пазьней — інтэнсіўнага працэса беларусізацыі балтыйскага насельніцтва ў XIV—XVI стагодзьдзях, хоць і адзначаў пэўную пашыранасьць двухмоўя насельніцтва (беларуская і летувіская мовы) у асобных раёнах адзначанага рэгіёну яшчэ да першай паловы XIX ст., што захавалася часткова і ў сярэдзіне XX ст.{{Зноска|Грынблат|1968|Гринблат, М. Я.|80, 146, 149—151}}, ці нават з XIX ст. трохмоўя (дадаткова і польская мова){{Зноска|Грынблат|1968|Гринблат, М. Я.|150}}. Апроч таго, у [[Вільня|Вільні]] яшчэ ў канцы XIV ст. існавала 12 праваслаўных цэркваў у параўнаньні з 6 касьцёламі{{Зноска|Бохан|2008|Ю. Бохан [і інш.]|94}}, а ў [[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх|Сьпісе рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]], складзеных пісцамі кіеўскага мітрапаліта Кіпрыяна (XIV ст.), упамінаюцца [[Коўна]], [[Вількамір]] і [[Трокі]], бо там існавалі буйныя праваслаўныя супольнасьці{{Зноска|Бохан|2008|Ю. Бохан [і інш.]|546}}{{Зноска|Зайкоўскі|2011|Зайкоўскі, Э. М.}}.

[[Ігар Чаквін]] зьвяртае ўвагу на тое, што славянізаванасьць Верхняга Панямоньня (тэрыторыі сучаснай Заходняй Беларусі) у XIV—XVI стагодзьдзях пацьвярджаецца лінгвістычным матэрыялам (вельмі старажытным пластам славянскай тапанімікі і анамастыкі ўвогуле) і антрапалягічнымі характарыстыкамі старажытнага (X—XVI стагодзьдзі) насельніцтва гэтай тэрыторыі{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|68}}. І дадае, што наяўнасьць у Верхнім Панямоньні вялікай колькасьці ўніяцкіх прыходаў сьведчыць пра наяўнасьць ранейшых праваслаўных ([[Літоўская мітраполія]] [[Канстантынопальская праваслаўная царква|Канстантынопальскага патрыярхату]]) прыходаў, а не каталіцкіх парафіяў{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|68}}. Ігар Чаквін адзначае, што хоць Віленшчына тапанімічна называлася «Літва», старажытная частка Вільні (Крывы горад) мае повязі з аднайменным этнонімам «[[крывічы]]», якія (паводле вэрсіі [[Уладзімер Галубовіч|Ўладзімера Галубовіча]]) і былі заснавальнікамі паселішча, і што на Віленшчыне ў XIV—XVI стагодзьдзях значная частка насельніцтва вызначала сябе як «русь» («рускія», «русіны»){{Зноска|Зайкоўскі|2011|Зайкоўскі, Э. М.}}{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|70}}{{Заўвага|Ігар Чаквін таксама зьвяртае ўвагу на тое, што гісторык-аматар [[Тэадор Нарбут]] (1784—1864) з-пад Ліды, працы якога вылучаюцца вялікай тэндэнцыйнасьцю і фальсыфікацыямі, прыводзіць летапісныя (ці псэўдалетапісныя) зьвесткі, што ў XV ст. у Літве літоўцаў-паганцаў хрысьцілі ў праваслаўную веру праваслаўныя япіскапы{{Зноска|Бандарчык4|2001|Беларусы. Т. 4.|67}}.}}.

[[Файл:Lithuanian (1850).jpg|значак|Моўная мапа з этнаграфічнага атлясу ([[Лёндан]], 1850 г.): [[Ліцьвіны#Літоўская_мова|літоўская мова]] (''Lithuanian'') займае ўсю этнічную тэрыторыю беларусаў (ад [[Горадня|Горадні]] да [[Смаленск]]у), [[Летувіская мова|жамойцкая мова]] (''Samogitian'') — этнічную тэрыторыю [[Летувісы|летувісаў]]]]

Тэзіс Марзалюка, што існаваў адзіны эндаэтнонім беларускага этнасу — «рускі» («русін», «русь»), выклікаў нязгоду ў беларускага гісторыка [[Генадзь Сагановіч|Генадзя Сагановіча]], які адзначыў, што беларусы былі розных хрысьціянскіх веравызнаньняў, таму гэта не дазваляла мець адзіны эндаэтнонім і не было спрыяльным для этнічнай кансалідацыі{{Зноска|Сагановіч|2001|Сагановіч, Г.|179—180, 182}}. Беларускі гісторык [[Алесь Смалянчук]] заўважыў, што пры абгрунтаваньні сваіх пазыцыяў Ігар Марзалюк часта карыстаецца літаратурнымі і публіцыстычнымі крыніцамі, вырываючы цытаты з агульнага кантэксту ўсяго дакумэнту, і прыпісвае польскаму гісторыку [[Юліюш Бардах|Юліюшу Бардаху]] тэзіс пра этнічную польскасьць «ліцьвінскай шляхты» ў другой палове XIX ст., чаго напраўду Бардах не выказваў{{Зноска|СмалянчукДыскусія|2008|Смалянчук, А.|55—56}}.

== Пад уладай Расейскай імпэрыі ==

=== Канфэсійны падыход у вызначэньні ===
[[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851), складзенага на заказ маскоўскага гаспадара [[Мікалай I (імпэратар расейскі)|Мікалая I]] дзеля выхаваньня спадчыньніка расейскага стальцу і падрыхтоўкі вайсковых спэцыялістаў{{Зноска|АтласВашчыніна|1851|Вощинин, А.}}. Арэал расьсяленьня «беларусаў» на мапе ахоплівае толькі [[Віцебская губэрня|Віцебскую]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскую губэрні]], а [[Віленская губэрня|Віленская]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенская]] і [[Менская губэрня|Менская губэрні]] падаюцца як арэал расьсяленьня «літоўцаў», што тлумачыцца тым, што ў першай палове XIX ст. Віцебская і Магілёўская губэрні тапанімічна адносіліся да «беларускіх губэрняў» («Беларусі»), а Віленская, Гарадзенская і Менская губэрні — да «літоўскіх губэрняў» («Літвы»)]]

Па [[анэксія|анэксіі]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыяй]] афіцыйная расейская ўлада захавала геаграфічную тэрміналёгію Вялікага Княства Літоўскага ([[Жамойць]] — [[Літва старажытная|Літва]] — [[Белая Русь|Русь (Беларусь)]]), назваўшы «беларускімі» толькі землі [[Падняпроўе|Падняпроўя]] і [[Падзьвіньне|Падзьвіньня]], якія ўвайшлі ў склад [[Беларускае генэрал-губэрнатарства|Беларускага генэрал-губэрнатарства]]. Астатняя беларуская этнічная тэрыторыя (у тым ліку [[Менская губэрня]]) да пачатку 1870-х гадоў тапанімічна называлася [[Літоўскае генэрал-губэрнатарства|«Літвой», «літоўскімі губэрнямі»]], у тым ліку ў афіцыйных дакумэнтах Расейскай імпэрыі. Да пачатку 1860-х гадоў у афіцыйным расейскім справаводзтве [[Жамойць]] часам называлася «Самагіція» ці «самагіцкія паветы» ({{мова-ru|«самогитские поветы»|скарочана}}) — [[Шавельскі павет (Расейская імпэрыя)|Шавельскі]], [[Цельшаўскі павет (Расейская імпэрыя)|Цельшаўскі]], [[Расенскі павет (Расейская імпэрыя)|Расенскі]] і [[Упіцкі павет (Расейская імпэрыя)|Упіцкі паветы]], якія ўваходзілі ў склад [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]]{{Заўвага|Указ от 29 ноября 1824 году «Об учреждении контрактов в городе Шавлях Виленской губернии под именем Самогитских» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 39, №30131; указ 27 мая 1831 года «Об установлении временного управления по гражданской части в четырёх Самогитских уездах Виленской губернии» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 6, аддзяленьне 1, №4594; указ 12 февраля 1832 года «О прекращении действия особого в Самогитии Начальника и о восстановлении обыкновенного порядка отношений четырёх Самогитских уездов с Виленским Губернским Начальством» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 7, №5151; Указ от 11 марта 1832 года «О порядке определения римско-католических духовных к должностям в Самогитии» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 7, аддзяленьне 1, №5225; Указ от 3 мая 1832 года «О непроизводстве двойных окладов чиновникам, командированным из России для исправления должностей земских исправников, заседателей земских судов, городничих и полицмейстеров в четырёх самогитских уездах» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 7, аддзяленьне 1, №5327; Указ от 1 июля 1832 года «О наставлениях касательно долга верноподданичества» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 7, аддзяленьне 1, №5521; Указ от 19 декабря 1833 года «О учреждении в губерниях, от Польши возвращённых, особых комиссий для рассмотрения метрических и актовых книг» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 8, аддзяленьне 1, №6644; ды інш.}}. Існавала каталіцкая [[Жамойцкая дыяцэзія|«Самагіцкая» (Жамойцкая) дыяцэзія]], перайменаваная 11 кастрычніка 1840 году ў Цельшаўскую (з цэнтрам у [[Цельшы|Цельшах]]), а ў 1848 годзе старая назва «Самагіцкая» была зноў дазволена расейскімі ўладамі да выкарыстаньня побач з новай{{Заўвага|Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор першы. Т. 25, №18504; Указ 11 октября 1840 года «О переименовании Литовского Эвангелическо-Рэформаторского Синода в Виленский, а Самогитской Римско-Католической Епархии в Тельшевскую» // Поўны збор законаў Расейскай імпэрыі. Збор другі. Т. 15, аддзяленьне 1, №13854.}}. 18 сьнежня 1842 году з складу [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] былі вылучаныя паветы зь пераважна балтамоўным сялянскім насельніцтвам губэрні, зь якіх была створаная [[Ковенская губэрня]], якая атрымала неафіцыйную назву [[Жамойць|«Самагіція» («Жамойць», «Жмудзь»)]]{{Зноска|Карнілаў|1901|Корнилов, И.|4, 20, 22}}{{Зноска|Арсеньнеў|1848|Арсеньев, К.|180—181}}.

Па гвалтонай ліквідацыі ў Расейскай імпэрыі [[уніяцтва|ўніяцтва]] (1839 год) як жаданьне паказаць ня толькі спадчынна-дынастычны, але і этнаканфэсійна «расейскі» характар гэтых «[[Літоўскае генэрал-губэрнатарства|літоўскіх губэрняў]]» (Віленскай, Гарадзенскай, Менскай і Ковенскай) ва ўрадавай тэрміналёгіі ў дачыненьні да губэрняў [[Літоўскае генэрал-губэрнатарства|Віленскага ваеннага генэрал-губэрнатарства]] пачаў першапачаткова ўжывацца тэрмін [[Паўночна-Заходні край|«Паўночна-Заходні край» («паўночна-заходнія губэрні»)]], што, аднак, не змагло канчаткова ліквідаваць неафіцыйнае (а часам і афіцыйнае) ужываньне тэрмінаў «Літва» і «літоўскія губэрні» ў дачыненьні да [[Віленская губэрня|Віленскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] і [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрняў]].

З 1850-х гадоў у Расейскай імпэрыі пачынаецца інтэнсіўна назапашвацца і аналізавацца фальклёрна-этнаграфічны матэрыял (моўныя, канфэсійныя, антрапалягічныя характарыстыкі насельніцтва, асаблівасьці духоўнай і матэрыяльнай культуры) па [[Паўночна-Заходні край|літоўска-беларускіх губэрнях]]. З ідэалягічных матываў ([[Заходнерусізм|заходнерусісцкіх поглядах]] на беларусаў) расейская ўлада імкнулася пашырыць тэрмін «Беларусь» на тыя тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю, якія калісьці ўваходзілі ў склад [[Кіеўская Русь|Кіеўскай Русі]], хоць ужо былі каталіцкімі і тапанімічна называліся «літоўскімі губэрнямі» ([[Менская губэрня|Менская]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенская]] і [[Віленская губэрня|Віленская губэрні]]). Русіфікацыя і працэс прымусовага далучэньня ўніяцкага і каталіцкага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю да [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]) адбываўся з выкарыстаньнем канфэсійнага (агульнасьць веравызнаньня) і лінгвістычнага (агульнасьць мовы) падыходаў (ці абодвух гэтых падыходаў) у вызначэньні «рускасьці» насельніцтва{{Зноска|Даўбілаў|2010|Долбилов, М. Д.}}.

[[Файл:Ethnographic map of Vilno governorate of Russian empire - made by an officer A. Koreva - 1861 AD.jpg|значак|Тэндэнцыйная этнаграфічная мапа [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] (у кнізе «Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния»), зробленая афіцэрам Генэральнага штаба Расейскай імпэрыі А. Коравам, 1861 г. Мяжа паміж «літоўцамі» і «нелітоўскім» насельніцтвам была праведзеная на падставе канфэсійнай прыкметы: [[каталіцызм|каталіцкае]] насельніцтва аўтаматычна аднесьлі да «літоўцаў», а [[праваслаўе|праваслаўнае]] насельніцтва аднесьлі да славянаў — «беларусаў», «[[Крывічы|крывічоў]]» (славянскага племені з часоў [[Кіеўская Русь|Русі]]) і «[[Чорная Русь|чарнарусаў]]»{{Зноска|Анісімаў|1912|Анисимов, В.|157—158}}]]

У сваім этнаграфічным дасьледаваньні «Этнаграфічны погляд на Віленскую губэрню» (1853 год){{Заўвага|Далей прыводзяцца спасылкі на публікацыю работы Кіркора ад 1858 году}} [[Адам Ганоры Кіркор|Адам Кіркор]] адзначыў, што [[Віленская губэрня|Віленскую губэрню]] засяляюць два галоўныя «плямёны» — «славянскае» і «літоўскае», і таму пастанавіў паказаць мяжу паміж імі ў губэрні{{Зноска|Кіркор|1858|Киркор, А.|119}}. За аснову разьмежаваньня Адам Кіркор узяў рэкамэндацыі [[Тэадор Нарбут|Тэадора Нарбута]], што этнаграфічную мяжу паміж «славянскім» і «літоўскім» насельніцтвам у Віленскай губэрні трэба правесьці на падставе ў першую чаргу славянскай і балтыйскай тапанімікі — старажытных назваў мясьцін, паселішчаў, рэк, азёраў, улічваючы і зьвесткі старажытных хронік{{Зноска|Кіркор|1858|Киркор, А.|120}}. У выніку такога падыходу Кіркор аднёс [[Вільня|Вільню]] і ейныя ваколіцы да тэрыторыі расьсяленьня «літоўскага» племені: мяжу паміж «літоўскім» і «славянскім» племем у Віленскай губэрні Кіркор правёў лініяй [[Друскенікі]] — [[Радунь]] — [[Ашмяны]] — [[Сьвір (вёска)|Сьвір]] — [[Паставы]] — [[Друя]]{{Зноска|Кіркор|1858|Киркор, А.|120—121}}. Іншая карціна атрымалася, калі Кіркор адзначаў пашырэньне моваў сярод сялянаў у Віленскай губэрні: ён зазначыў, што летувіская мова дамінуе толькі ў [[Троцкі павет (Расейская Імпэрыя)|Троцкім павеце]], а ў Віленскім, Лідзкім, Сьвянцянскім і Ашмянскім паветах выкарыстоўваецца толькі часткамі і саступае [[Беларуская мова|беларускай мове]]{{Зноска|Кіркор|1858|Киркор, А.|124}}. Кіркор таксама дадаў, што «літоўцы» галоўным парадкам — каталікі{{Зноска|Кіркор|1858|Киркор, А.|124}}, а беларускамоўнае насельніцтва — [[праваслаўе|праваслаўныя]] (былыя ўніяты — «русіны»){{Зноска|Кіркор|1858|Киркор, А.|122, 124}}. Кіркор таксама тэндэнцыйна і адвольна падзяліў славянскае насельніцтва Віленскай губэрні на тры групы: 1) славяне-крывічы, 2) славяне-беларусы, 2) славяне-чарнарусы{{Зноска|Кіркор|1858|Киркор, А.|121}}.

У 1861 годзе ў [[Санкт-Пецярбург]]у быў выдадзены расейскі статыстычна-этнаграфічны зборнік «Матэрыялы па геаграфіі і статыстыкі Расеі, сабраныя афіцэрамі Генэральнага штаба. Віленская губэрня» пад рэдакцыяй капітана А. Коравы, які карыстаўся ў тым ліку працай Кіркора{{Зноска|КораўМат|1861|А. Корева|II}}. Корава таксама ўзяў рэкамэндацыі [[Тэадор Нарбут|Тэадора Нарбута]], што этнаграфічную мяжу паміж славянскім і летувіскім насельніцтвам у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] трэба правесьці на падставе ў першую чаргу славянскай і балтыйскай тапанімікі — старажытных назваў мясьцін, паселішчаў, рэк, азёраў, а таму проста паўтарыў погляды Кіркора і правёў лініяй Друскенікі — Радунь — Ашмяны — Сьвір — Паставы — Друя{{Зноска|КораўМат|1861|А. Корева|287}}, намаляваўшы адпаведную мапу і адлюстраваўшы ўсьлед за Кіркорам тры групы: славяне-крывічы, славяне-беларусы, славяне-чарнарусы{{Зноска|КораўМат|1861|А. Корева|290}}. Аднак і Корава адзначыў, што напраўду сяляне ваколіц Вільні і [[Трокі|Трокаў]] размаўляюць на [[беларуская мова|беларускай мове]], хоць спавядаюць [[каталіцтва]]{{Зноска|КораўМат|1861|А. Корева|288}}. Пазьнейшыя дасьледнікі пра гэта адзначалі, што ў 1850-я гады ў расейскай этнаграфіі мяжа паміж летувісамі («літоўцамі») і нелетувіскім насельніцтвам у [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] была праведзеная на падставе канфэсійнай прыкметы: каталіцкае насельніцтва было аўтаматычна аднесенае да летувісаў, а [[праваслаўе|праваслаўнае]] насельніцтва было аднесена да славянаў, таму Віленскі край і не ўлучылі ў склад этнічнай тэрыторыі беларусаў, хоць у Віленскім краі (у тым ліку — у ваколіцах Вільні) пераважала беларуская мова{{Зноска|Анісімаў|1912|Анисимов, В.|157—158}}.

[[Файл:Atlas of population of the West Russian region of confessions 1864.jpg|значак|Тэндэнцыйная мапа дзевяці губэрняў «[[Заходні край|Заходне-рускага краю]]», створаная афіцыйнай расейскай імпэрскай навукай, дзе праваслаўныя («рускае племя») адзначаныя зялёным колерам, а каталікі — цёмна-ружовым (1864 г.). Картограф [[Аляксандар Рыціх]]]]

У ходзе і па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] расейскім урадам у [[Прапаганда|прапагандысцкіх]] мэтах (дзеля абгрунтаваньня валоданьня краем) былі выдадзеныя тэндэнцыйныя этнаграфічныя атлясы Аляксандра Рыціха («Атлас населения Западно-Русского края по исповеданиям», Санкт-Пецярбург, 1863 і 1864 гады) і Радрыга Эркерта («Взгляд на историю и этнографию западных губерний России», Санкт-Пецярбург, 1864 год), якія паказвалі этнічную структуру насельніцтва [[Заходні край|«заходніх губэрняў» («заходне-рускага краю»)]] Расейскай імпэрыі, дзе для довадаў расейскасьці земляў праваслаўныя жыхары (галоўным парадкам — мясцовыя славянамоўныя сяляне) у «Заходнім краі» лічыліся за «рускіх», а дваране-каталікі — «палякамі». Пры этнічнай дыфэрэнцыяцыі насельніцтва [[Родрыг Эркерт]] і [[Аляксандар Рыціх]] выходзілі толькі з канфэсійнай прыналежнасьці, прытым колькасьць праваслаўных (з палітычных матываў) была наўмысна павялічаная{{Зноска|Даўбілаў|2010|Долбилов, М. Д.|189—192}}. Гэта тлумачыцца тым, што да 1880-х гадоў у Расейскай імпэрыі галоўнай этнавызначальнай прыкметай лічылася веравызнаньне: да «рускіх» (куды ўлучаліся і беларусы як галіна «адзінароскага» народу) адносілі ўсіх, хто быў праваслаўным{{Зноска|Даўбілаў|2010|Долбилов, М. Д.|16, 163}}.

Так, паводле этнаграфічнага атлясу [[Родрыг Эркерт|Родрыга Эркерта]] (1863, 1864), этнічная тэрыторыя [[беларусы|беларусаў]] акрэсьлівалася ў межах Магілёўскай, Віцебскай (безь [[Інфлянты|ліфляндзкіх паветаў]] — [[Дынабурскі павет|Дынабурскага]], [[Рэжыцкі павет|Рэжыцкага]] і [[Люцынскі павет|Люцынскага]]), часткі [[Віленская губэрня|Віленскай]] (лініяй [[Ашмяны]] — на поўнач ад [[Ліда|Ліды]]) і Гарадзенскай губэрняў{{Зноска|Эркерт|1863|Эркерт, Р. Ф.}}. Эркерт падзяліў этнічную тэрыторыю беларусаў на тры часткі: усходнюю (да [[Бярэзіна (прыток Дняпра)|Бярэзіны]]), заходнюю і паўднёва-заходнюю, ці [[Падляшша]], а беларускае насельніцтва склала, паводле яго меркаваньня, адпаведна тры групы: 1) ''«сапраўдныя беларусы»'' (на тэрыторыі [[Віцебская губэрня|Віцебскай]], [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]], усходняй частцы [[Менская губэрня|Менскай губэрні]], а таксама заходняй частцы [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрні]]){{Заўвага|Відаць, тэрмін ''«сапраўдныя беларусы»'' ўжыты Эркертам з тае прычыны, што у 1772—1863 гадох (а часткова і пазьней) традыцыйна («сапраўдна») тапанімічна «беларускімі губэрнямі» ў Расейскай імпэрыі лічыліся Віцебская і Магілёўская губэрні.}}; 2) ''«чарнарусы»'' (на тэрыторыі заходняй часткі Менскай губэрні і паўночнай частцы [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]]). Хоць Эркерт заўважае, што само насельніцтва «чарнарусамі» сябе не вызначае (гэтак жа як і не вызначае сябе ''«беларусамі»''), а кажа, што мясцовыя дваране-«палякі» сябе называюць ''«літоўцамі»'' і гэтак жа ''«літоўцамі»'' называюць мясцовых славянамоўных сялянаў{{Зноска|Эркерт|1863|Эркерт, Р. Ф.|8, 64}}; 3) ''«падляшане»'' (заходняя частка Гарадзенскай губэрні — найбольш апалячаная частка беларусаў){{Зноска|Эркерт|1863|Эркерт, Р. Ф.|63—66}}. Паўднёвая частка Гарадзенскай і Менскай губэрняў, з прычыны падобнасьці гаворак сялянскага насельніцтва да [[украінская мова|ўкраінскай мовы]], была, на думку Эркерта, населеная ''«русінамі»'', якія былі складовай часткай [[украінцы|''«маларусаў»'' (украінцаў)]]{{Зноска|Эркерт|1863|Эркерт, Р. Ф.|67—68}}. З аднаго боку Эркерт мяжу паміж «літоўцамі»-балтамі і беларусамі-славянамі правёў паводле канфэсійнай прыкметы, дадаткова наўмысна павялічыўшы колькасьць праваслаўнага насельніцтва ў Гарадзенскай губэрні і не ўлучыўшы ўвесь каталіцкі Віленскі край (землі на поўнач ад [[Ліда|Ліды]]) і [[Вільня|Вільню]] ў арэал беларускага народа, а зь іншага боку — правёў мяжу паміж беларусамі і [[украінцы|маларусамі (ўкраінцамі)]] паводле моўнай прыкметы, не ўлучыўшы [[Заходняе Палесьсе]] ў арэал беларускага народа. Эркерт выдаў дзьве вэрсіі (па-расейску і па-француску) свайго этнаграфічнага атлясу «заходне-рускіх губэрняў і суседніх абласьцёў» (у францускім выданьні — «губэрняў, населеных цалкам ці часткова палякамі»){{Заўвага|Палкоўнік Р. Ф. Эркерт пісаў у сваім атлясе: «''Нішто ў заходніх губэрнях Расеі не вызначае рысу, якая аддзяляе расейскую народнасьць ад польскай, так выразна і правільна, як рознасьць веравызнаньняў. Такім парадкам, у Заходняй Расеі, з параўнальна нешматлікімі выняткамі, усе славянскія жыхары праваслаўнага спавяданьня мусяць лічыцца расейцамі, а ўсе тыя, якія спавядаюць каталіцкую рэлігію — палякамі''»{{Зноска|Эркерт|1863|Эркерт, Р. Ф.|6}}. Мове не надавалася істотнай увагі{{Зноска|Даўбілаў|2010|Долбилов, М. Д.|189—190}}.}}.

Атляс [[Аляксандар Рыціх|Аляксандра Рыціха]] спачатку быў зроблены ў 1863 годзе для службовага (вайсковага) выкарыстаньня, а потым у 1864 годзе перапрацаваны дзеля прапагандысцкіх мэтаў. Найбольш выразныя адрозьненьні былі ў ліку мясцовых каталікоў. Калі ў вэрсіі 1863 году ў ліку 2 633 456 каталікоў [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]] пазначалася 175 997 «беларусаў» і «чарнарусаў» і 853 706 «літоўцаў», то публікацыя ў 1864 году, ні на адзінку не зьмяняючы агульную колькасьць гэтай канфэсійнай групы (2 633 456), прыводзіць сярод каталікоў 444 173 «беларуса» і «чарнаруса» і 585 530 «літоўцаў». Іншымі словамі, Рыціх у новай вэрсіі атлясу пералічыў разам 268 176 чалавек з адной групы ў іншую: «беларусаў» і «чарнарусаў» стала больш роўна на столькі ж, на колькі стала менш «літоўцаў», што было відавочнай маніпуляцыяй і палітызацыяй этнаканфэсійнай статыстыкі{{Зноска|Даўбілаў|2010|Долбилов, М. Д.|191—192}}.

Па здушэньні [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]] расейская ўлада і афіцыйная навука ўсё часьцей сталі менаваць карэнных (каталіцкіх і польскамоўных) шляхцічаў у краі «палякамі», а тэрмін «літоўцы» («літвіны») ужываць у дачыненьні да [[балцкія мовы|балтамоўнага]] насельніцтва [[Ковенская губэрня|Ковенскай]] і [[Віленская губэрня|Віленскай губэрняў]]{{Зноска|Самбук|1980|Самбук, С. М.|13—14}}{{Зноска|ЛітПлемя|1867|П. Семенов|62—64}}{{Зноска|Пятроў|1890|Петров, Н. И.|2, 362—363, 366, 368—369}}.

=== Лінгвістычны падыход у вызначэньні ===
[[Файл:Belarusians - on Ethnic Map of European Russia by Aleksandr Rittich - 1875 AD.jpg|значак|[[Беларусы]] '' (арэал разьмешчаны ў цэнтры)'' на мапе «Этнаграфічная карта Эўрапейскай Расеі» (1875), складзенай [[Аляксандар Рыціх|Аляксандрам Рыціхам]] ''(фрагмэнт)''.]]

Толькі з 1880-х гадоў у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] этнавызначальнай прыкметай пачала лічыцца адна ўжываная насельніцтвам [[мова]], хоць лінгвістычны матэрыял датычна моўнай сытуацыі ў дзяржаве пачаў інтэнсіўна назапашвацца яшчэ з 1840—1850-х гадоў. Яшчэ ў выдадзенай у 1863 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў|Аляксандрам Шырынскім-Шыхматавым|ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} на сродкі [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] кнізе «Рассказы на белорусском наречии» аўтар першага тэксту «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?», напісанага на заходнепалескай гаворцы, адзначаў: «''Народ той уперш зваўся крывічамі або крывіцкімі славянамі… а то яшчэ былі крывічы полацкія — вось гэтыя крывічы былі нашымі продкамі <...> Цяперашняя [[Віцебская губэрня|Віцебская]], [[Магілёўская губэрня|Магілёўская]] губэрні, маленькі кавалачак [[Пскоўская губэрня|Пскоўскай]] і [[Смаленская губэрня|Смаленскай]], значная часьць [[Менская губэрня|Менскай губэрні]] зь [[Пінск]]ам, [[Мазыр]]ом і [[Тураў|Туравам]], кавалак Віленскай да рэчкі [[Дзітва|Дзітвы]] і добры кавалак [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]] зь местамі [[Ваўкавыск]]ам і [[Берасьце]]м былі тымі месцамі, дзе жыў беларускі народ <…> Такі-то досыць значны кавалак зямлі займалі нашы дзяды — крывічы полацкія. Мова ў іx была руская, падобная да цяперашняй нашай мужыцкай; мелі яны сваіх князёў, і, як усе славяне ў тую пару, і яны — дзяды нашы, жылі ў паганстве, не знаючы Бога ісьціннага. Князі полацкія-беларускія былі вельмі адважныя, ваявалі з суседнімі сваімі брацьцямі славянамі''»<ref name="Tokc-2006">[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.</ref>.

[[Файл:Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1903) (2).jpg|значак|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная [[Яўхім Фёдаравіч Карскі|Яўхімам Карскім]], 1903 г.]]

У 1875 годзе [[Аляксандар Рыціх]] на падставе назьбіраных у 1850—1860-х гадох зьвестак склаў мапу «Этнаграфічная карта Эўрапейскай Расеі» (1875 год), дзе ў аснову быў узяты моўны крытэр. Мапа так акрэсьлівала тэрыторыю расьсяленьня [[беларусы|беларусаў]]: на захад і поўдзень ад [[Сувалкі|Сувалак]] (на захад ад [[Беласток]]у), і далей па рэках [[Нараў (рака)|Нараве]], [[Ясельда|Ясельдзе]], [[Прыпяць|Прыпяці]] да яе ўтоку ў [[Дняпро]], на поўнач і ўсход — на поўнач ад [[Вільня|Вільні]], далей на [[Сьвянцяны]], [[Люцын]], [[Вялікія Лукі]], на захад ад [[Вязьма|Вязьмы]] і [[Мглін]]у, потым Дняпром да ўтокі Прыпяці{{Зноска|АтлясНар|1864|С предисловием П. Батюшкова}}. Выразнай адметнасьцю мапы было ўлучэньне каталіцкага Віленскага краю (большая частка [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]]) на падставе моўнага крытэру ў склад этнічнай тэрыторыі [[беларусы|беларусаў]].

[[Файл:Biełarusy. Беларусы (1915).jpg|значак|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), пададзеная ў артыкуле ўкраінскага лінгвіста [[Іван Панкевіч|Івана Панкевіча]], 1915 г.]]

У 1869 годзе была ліквідаваная каталіцкая [[Менская дыяцэзія (гістарычная)|Менская дыяцэзія]] (1798—1869), а сяляне-каталікі пачалі прымусова ў 1870-я гады пераводзіцца ў [[праваслаўе]] [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага выгоду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]), хоць складалі ў тыя часы невялікую частку насельніцтва Менскай губэрні ў параўнаньні зь сялянамі-праваслаўнымі (у асноўнай масе былымі ўніятамі, ляяльнасьць і шчырасьць да Маскоўскай царквы якіх доўга ставілася пад сумнеў расейскім урадам{{Зноска|Даўбілаў|2010|Долбилов, М. Д.|81, 705, 750}}{{Зноска|Сталюнас|2003|Сталюнас, Д.|280}}). 22 сьнежня 1870 году і сама [[Менская губэрня]] расейскімі ўладамі была вылучаная з складу самога [[Літоўскае генэрал-губэрнатарства|Віленскага генэрал-губэрнатарства]]. Таму з пачатку 1870-х гадоў да «Беларусі» ({{мова-ru|Белоруссии|скарочана}}) тапанімічна пачалі адносіць і [[Менская губэрня|Менскую губэрню]]{{Зноска|ГістБел|2003|Я. К. Новік, Г. С. Марцуль, І. Л. Качалаў і інш.|287}}{{Зноска|Карысьць|1878|Народы России|1}}{{Зноска|Сталюнас|2003|Сталюнас, Д.|263}}{{Зноска|Літвінаў|1883|Литвинов, М. М.|3, 9}}{{Заўвага|У 1882 годзе быў выдадзены III том «Литовское и Белоруское Полесье» шматтомнага выданьня «Живописная Россия», прысьвечаны літоўска-беларускім губэрням, гістарычная частка якога была напісана [[Адам Ганоры Кіркор|Адамам Кіркорам]], які ня быў прафэсійным гісторыкам. Кіркор напісаў: «''Спачатку Беларусьсю называлі толькі цяперашнія Магілёўскую і Віцебскую губэрні <…> але ў цяперашні час, з этнаграфічнага пункту гледжаньня, як у племянных, так і ў побытавых і народных дачыненьнях, Беларусьсю справядліва называюць усе тры губэрні: Магілёўскую, Віцебскую і Менскую. Вынятак складаюць толькі тры паветы Віцебскай губэрні, населеныя латышамі. Можна бы зрабіць яшчэ вынятак для Пінскага, часткова і Мазырскага паветаў Менскай губэрні, дзе гаворка больш падобная да маларасейскай''» (С. 249). У томе ўвесь край фактычна называўся «Палесьсем», якое складалася зь дзьвюх частак — «Літоўскае Палесьсе» (Ковенская, Віленская і Гарадзенская губэрні) і «Беларускае Палесьсе» (Менская, Віцебская, Магілёўская і Смаленская губэрні). Аднак тэрмін «Палесьсе» не атрымаў ніякай папулярнасьці (у адрозьненьне ад кнігі), і найменьне губэрняў Паўночна-Заходняга края «Палесьсем» ня мела ніякіх наступстваў.}}.

[[Файл:Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1917).jpg|значак|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная Яўхімам Карскім, 1917 г.]]

З 1890-х гадоў назва «Беларусія» («Беларусь») пачала стала пашырацца (коламі афіцыйнай навукі Расейскай імпэрыі, дзеячамі беларускага нацыянальна-дэмакратычнага руху, у тым ліку пад яўным уплывам «[[заходнерусізм]]у»{{Зноска|БелыЭВКЛ|2005|Белы, А.|165}}) і на [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскую]] (апроч паўднёвых яе паветаў){{Заўвага|На большасьці этнаграфічных мапаў XIX — пачатку XX стагодзьдзяў, якія ў існасьці фактычна былі лінгвістычнымі, жыхары Заходняга Палесься (г. зн. паўднёвых паветаў Гарадзенскай губэрні, Пінскага і часткі Мазырскага паветаў Менскай губэрні) прылічваліся да маларусаў (украінцаў) — мапы А. Рыціха (1875), Г. Нобэрта (1888), Я. Карскага (1903, 1917), Л. Нідэрле (1909), Т. Фларынскага (1911) ды іншых. Падабенства фанэтычных нормаў валынскага дыялекту ўкраінскай мовы да гаворак насельніцтва памянёных паветаў вымушала навукоўцаў залічваць яго да маларусаў (украінцаў){{Зноска|Насытка|1994|Насытка, Г.|14}}. Падабенства гаворак насельніцтва Валыні і Заходняга Палесься захавалася з старажытных часоў і зьвязана з тым, што ў эпоху славянскіх плямёнаў тэрыторыя Валыні і Заходняга Палесься была заселеная племем [[Валыняне|валынянаў]] і часткова [[Драўляне|драўлянаў]], большая частка далёкіх нашчадкаў якіх увайшла ў часы Высокага Сярэднявечча ў склад [[Украінцы|украінцаў]], а меншая (заходнепалеская) частка — у склад [[Беларусы|беларусаў]].}} і большую частку [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] (з выняткам «паўночна-заходняга яе кутка» — [[Троцкі павет (Расейская імпэрыя)|Троцкага павету]]){{Зноска|БелыЭВКЛ|2005|Белы, А.|307}}{{Зноска|ШыбекаНарыс|2003|Шыбека, А.|13—14}}{{Зноска|Пятроў|1890|Петров, Н. И.|1}}{{Заўвага|У пятым томе (1891 год) вядомага і папулярнага [[Энцыкляпэдычны слоўнік Бракгаўза і Эфрона|энцыкляпэдычнага слоўніка Бракгаўза і Эфрона]] ў артыкуле «Белоруссия» пад Беларусьсю яшчэ разумелі Менскую, Магілёўскую, Віцебскую губэрні і заходнюю частку Смаленскай губэрні, а ў артыкуле «Белоруссы» таго ж тому расьсяленьне беларусаў (на падставе мовы — паводле дасьледаваньняў Яўхіма Карскага) акрэсьлівалася і Гарадзенскай (апроч паўднёвых паветаў) з большай часткай Віленскай губэрні (апроч Троцкага павету){{Зноска|БіЭV|1891|ЭСБЕ|231, 232}}}}. Гэтаму ў першую чаргу спрыялі лінгвістычныя (і менш — этнаграфічныя) дасьледаваньні ([[Іван Насовіч]], [[Павал Шэйн]], [[Юльян Крачкоўскі]], [[Мікалай Нікіфароўскі]], [[Яўхім Карскі]] ды іншыя), якія праводзіліся навуковымі ўстановамі Расейскай імпэрыі і прыватнымі дасьледнікамі ў папярэдні час{{Зноска|БіЭV|1891|ЭСБЕ|232}}.

Лінгвістычныя дасьледаваньні паказвалі падобнасьць гаворак мовы сялянскага насельніцтва ў многіх частках пяці губэрняў Паўночна-Заходняга краю (Гарадзенскай, Віленскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай), а таксама ў сумежных — [[Смаленская губэрня|Смаленскай]] і [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай]], пашыраючы ўсходнюю этнічную тэрыторыю беларусаў да [[Ржэў|Ржэву]] і [[Бранск]]у. Канчаткова замацавала назву «Беларусь» за тэрыторыяй упершыню ў гісторыі апісаных і нанесеных на мапу гаворак мовы, якая цьвёрда атрымала назву «[[Беларуская мова|беларускай мовы]]»{{Заўвага|Тэрмін «беларуская мова» «выціснуў» іншыя канкурэнтныя назвы мовы славянамоўнага насельніцтва краю, якія існавалі раней («руская мова» ці «русінская мова») альбо прапаноўваліся мясцовай інтэлігенцыяй — «славяна-крывіцкая мова» ([[Ян Чачот]]), «крывіцкая мова» ([[Зарыян Даленга-Хадакоўскі]], [[Павал Шпілеўскі]], [[Вацлаў Ластоўскі]]), «літоўска-руская мова» ([[Уладзіслаў Сыракомля]]), «літоўска-русінская мова» ([[Адам Міцкевіч]], [[Вінцэнт Каратынскі]]) і да т. п. Тэрмінам «літоўска-руская мова» імкнуліся азначыць мову тых людзей, якія жывуць у «Літве» і называюцца «літоўцамі», але карыстаюцца «рускай мовай» (у сучасным разуменьні — гаворкамі беларускай і (на Заходнім Палесьсі) украінскай моваў).}}, публікацыя фундамэнтальнага шматтомнага дасьледаваньня [[Яўхім Карскі|Яўхіма Карскага]] «Беларусы» (асабліва тамы «Ўводзіны да вывучэньня мовы і народнай славеснасьці» (1903 год) і «Мова беларускага племені» (1908 год)). Праўда, пазьней Карскі выказваўся, што акрэсьліў тэрыторыю не беларускага этнасу, а беларускай мовы{{Зноска|Насытка|1994|Насытка, Г.|14}}. Падобнасьць гаворак мовы сялянскага насельніцтва ў паўночна-ўсходніх частках лінгвістычнай карты Яўхіма Карскага (як і іншых лінгвістаў) у многім тлумачылася тым, што раней на гэтых абшарах жыло племя [[Крывічы|крывічоў]], якое ахоплівала арэалы вакол гарадоў [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Пскоў]], [[Смаленск]], [[Вялікія Лукі]] і [[Цьвер]], аднак толькі частка генэтычных і моўных нашчадкаў крывічоў узяла ўдзел у [[Этнагенэз беларусаў|этнагенэзе беларусаў]]. Характэрна, што ў гэтых і іншых дасьледаваньнях «[[беларусы]]» разглядаліся (як таго патрабавала афіцыйная расейская [[Імпэрыялізм|імпэрская]] ідэалёгія [[заходнерусізм]]у і цэнзура) як частка «адзінага рускага народу», аднак выяўленыя рысы мовы і культуры (нават сялянскага насельніцтва) сьведчылі пра выразную своеасаблівасьць «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» ад іншых частак Расейскай імпэрыі<ref>''[[Яўхім Фёдаравіч Карскі|Карский Е. Ф.]]'' Этнографическая карта белорусского племени. — Прага, 1917.</ref>.

Асаблівасьцю было і тое, што этнаграфічны арэал беларусаў (паводле лінгвістычных прыкмет) не супадаў з афіцыйнай тапаніміяй Расейскай імпэрыі. [[Віленскае генэрал-губэрнатарства]] (зь Віленскай, Ковенскай і Гарадзенскай губэрняў) неафіцыйна і часта афіцыйна тапанімічна называлася як «літоўскія губэрні» (ці «Літва»), што захавалася ў дачыненьні да гэтых трох губэрняў нават па скасаваньні ў 1912 годзе Віленскага генэрал-губэрнатарства. Напрыклад, у афіцыйным школьным падручніку геаграфіі, надрукаваным у 1914 годзе ў Расейскай імпэрыі, Віленская, Ковенская і Гарадзенская губэрні ўсё яшчэ паводле інэрцыі лучна называюцца «літоўскія губэрні», хоць адзначаецца, што ў іх пражывае ў сваёй большасьці беларускае, польскае і габрэйскае насельніцтва. А да «беларускіх губэрняў» у падручніку былі аднесеныя Менская, Магілёўская і Смаленская губэрні, хоць дадаецца, што беларусы жывуць і ў Віцебскай губэрні{{Зноска|Меч|1914|Меч, С.|61, 63, 72}}. Гэтае несупадзеньне этнаграфічнага і тапанімічнага арэалу ставіла пэўную перашкоду, не спрыяла «ўніфікацыі ўяўленьняў» і гамагенізацыі беларускага насельніцтва.

Маскоўская дыялекталягічная камісія пры складаньні падобных этнічных мапаў (1915 год) таксама, не зьвяртаючы ўвагу на ўласнае атаясамленьне насельніцтва (асабліва сялянскага), абапіралася на моўны крытэр (фанэтычныя асаблівасьці мовы), але ўжо аднесла [[Заходняе Палесьсе]] да зоны пераходных ад беларускіх да ўкраінскіх гаворак і нават пашырыла (у параўнаньні з мапай Яўхіма Карскага) арэал беларускай мовы ў [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай]] і [[Калуская губэрня|Калускай губэрнях]]{{Зноска|Насытка|1994|Насытка, Г.|15}}.

Канфэсійны і моўны крытэры (прынцыпы), пакладзеныя ў складаньне афіцыйнай расейскай этнічнай статыстыкі, мапаў і ідэалёгіі, ігнаравалі і ня ўлічвалі наяўнасьць унутраных повязаў сярод насельніцтва. Адзначаныя падыходы (канфэсійны і/або моўны крытэры) адмаўлялі [[этнас]]у ў праве быць негамагенным у этнанімічных, моўных, культурных і нават канфэсійных дачыненьнях, не прымалі варыятыўнасьці.
<gallery perrow=5>
Ethnic map of Vitebsk Governorate - by Sementovski - 1871 AD.jpg|Этнаграфічная мапа [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]], складзеная [[Аляксандар Семянтоўскі-Курыла|Аляксандрам Семянтоўскім]] у 1871 г. Разьмешчаная ў ягонай кнізе «Этнографический обзор Витебской губернии» (1872 г.)
Poles in Central Europe - by Aleksandr Rittich - 1875 AD.jpg|[[Палякі]] ''(арэал разьмешчаны ў цэнтры — чырвоны колер)'' у Цэнтральнай Эўропе на мапе «Мапа заходніх і паўднёвых славянаў» (1875 г.), складзенай [[Аляксандар Рыціх|Аляксандрам Рыціхам]] паводле моўнага крытэру. ''(фрагмэнт)''
Littauischen Sprachgebiets (1876).jpg|Мапа абшару з часткова летувіскамоўным насельніцтвам, складзеная ў 1876 годзе прафэсарам [[Кёнігсбэрг|Кёнігсбэрскага]] ўнівэрсытэту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Куршат|Фрыдрыхам Куршатам|en|Friedrich Kurschat}}
Litwa i Białoruś (J. Bazewicz, 1916).jpg|значак|Краіна «[[Літва|Літва і Беларусь]]» ({{мова-pl|«Litwa i Białoruś»|скарочана}}), асобная ад [[Жамойць|Жамойці]] (''Żmujdź''). Фрагмэнт «Мапы Цэнтральнай Эўропы» (1916 г.), складзенай [[Юзэф Міхал Базевіч|Юзэфам Міхалам Базевічам]], народжаным на [[Троцкі павет|Троччыне]]
</gallery>

=== Вынікі перапісу насельніцтва 1897 году ===
[[Файл:Biełarusy. Беларусы (1916).jpg|значак|Беларусы на нямецкай мапе (1916 г.), створанай на падставе зьвестак перапісу 1897 году]]

У ходзе {{Не перакладзена|Першы ўсеагульны перапіс насельніцтва Расейскай імпэрыі|Першага ўсеагульнага перапісу насельніцтва Расейскай імпэрыі (1897)|ru|Перепись населения Российской империи (1897)}} не праводзілася апытаньня насельніцтва пра этнічную прыналежнасьць асобы (або як казалі ў тыя часы [[Расейская мова|па-расейску]] — «народности»), а толькі пра родную (ужываную) мову і веравызнаньне. Дакладнасьць вынікаў перапісу аспрэчваецца, але іншай усеахопнай статыстычнай інфармацыі няма. Так, перапіс паказаў, што паводле моўнай прыкметы беларусы ў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]] складалі 82,4%; у [[Менская губэрня|Менскай]] — 76%; у Віленскай — 56%; у Віцебскай — 52,9%; у Гарадзенскай — 44%{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|150}}. Абсалютную большасьць беларускамоўнае насельніцтва мела ва ўсіх паветах Магілёўскай і Менскай губэрні.

[[Файл:Vilnia, Biełarusy. Вільня, Беларусы (1923).jpg|значак|Брытанскі погляд на этнічны склад Віленшчыны (мапа 3, на аснове перапісу 1897 году), 1923 г.]]

У [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] жыхары, якія назвалі беларускую мову [[Родная мова|роднай]], пераважалі ў чатырох паветах — Вялейскім (86,4%), Дзісенскім (80,7%), Ашмянскім (79,6%) і Лідзкім (72,4%){{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|150}}. Беларускамоўнае насельніцтва паводле ўласнага самавызначэньня складала 47,5% Сьвянцянскага павету і 26% Віленскага павету (у тым ліку абсалютна пераважала ў шырокім коле вёсак вакол Вільні){{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|150}}. У Вільні 40% насельніцтва роднай мовай назвала [[ідыш|габрэйскую (ідыш)]]; 30,1% — [[польская мова|польскую]]; 20,9% — [[расейская мова|расейскую]]; 4,3% — [[беларуская мова|беларускую]]; 2,1% — [[летувіская мова|летувіскую]]; 1,4% — [[нямецкая мова|нямецкую]]; 0,5% — [[татарская мова|татарскую]]; 0,3% — [[украінская мова|украінскую]]; 0,4% — іншыя мовы{{Зноска|Шыраеў|1991|Ширяев, Е. Е.|76}}.

У [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]] беларускамоўнае насельніцтва было сканцэнтравана ў паўднёвай і цэнтральнай яе частках: у Дрысенскім павеце — 86,2%; у Вяліскім — 85,7%; у Невельскім — 84%; у Гарадоцкім — 83,6%; у Лепельскім — 82%; у Полацкім — 73,1%; у Віцебскім — 51,1%; у Себескім — 47,1%; у Люцынскім — 20,5%; у Дзьвінскім — 13,8%; у Рэжыцкім — 5,4%{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|150}}.

У [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] беларускамоўнае насельніцтва пераважала ў Сакольскім (83,8%), Ваўкавыскім (82,4%), Слонімскім (80,7%), Пружанскім (75,5%) і Гарадзенскім (65,8%) паветах, а ў Бельскім павеце складала 39,1%, у Беластоцкім — 26,1%{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|150}}.

У [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрні]] беларускамоўнае насельніцтва (паводле ўласнага самавызначэньня) згодна зь зьвесткамі перапісу 1897 году складала 151,5 тыс. чалавек (6,6% насельніцтва ўсёй губэрні), зь іх 84,7% прыпадала на Сураскі павет Чарнігаўскай губэрні, а 15,3% — на Мглінскі павет: у Сураскім павеце вага беларускамоўнага насельніцтва складала 68,7%, а ў Мглінскім — 14,1%.

У [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]] беларускамоўнае насельніцтва кампактава пражывала ў Новааляксандраўскім павеце — 16,8%, а ў [[Курляндзкая губэрня|Курляндзкай губэрні]] — у Ілуцкім павеце (12,3%). У [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрні]] беларусаў паводле мовы выявілася 100,7 тыс. чалавек, альбо 6,6% насельніцтва ўсёй Смаленскай губэрні. У Смаленскай губэрні беларуская мова была роднай для 90% насельніцтва Красьнінскага павету, а ў астатніх паветах Смаленшчыны доля беларускамоўнага насельніцтва (паводле ўласнага самавызначэньня) была вельмі малой, што тлумачаць [[Маскалізацыя Беларусі|маскалізацыяй]] сялянскага насельніцтва ў пачатковых школах{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|150}}.

Цалкам паводле перапісу 1897 году ў адзначаных губэрнях пражывала 5711 тыс. чалавек, што пазначылі беларускую мову як родную, зь якіх 94,7% (5408 тыс. чалавек) кампактава пражывалі ў Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай губэрнях{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|150}}. Цалкам жа ў гэтых пяці губэрнях насельніцтва, якое пазначыла беларускую мову як родную, складала 63,5% усіх жыхароў Віленскай, Гарадзенскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай губэрняў{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|156}}. Большая частка (68,8%) гэтай статыстычнай групы пражывалі ў вёсцы і належалі (91,3%) да сялянскага [[Стан (сацыяльная група)|стану]], які пераважна займаўся земляробствам; а ў местах пяці губэрняў жыхары, якія азначылі беларускую мову як родную, у 1897 годзе складалі 14,5%{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|156}}.

Перапіс паказаў, што мова (фанэтычныя асаблівасьці роднай гаворкі) для насельніцтва не заўсёды была крытэрам прыналежнасьці да той ці іншай этнічнай супольнасьці, што асабліва добра відаць на прыкладзе [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрні]], якая раней лінгвістамі залічвалася ў сваёй большасьці да абшару [[беларуская мова|беларускай мовы]] і [[беларусы|беларусаў]]. У [[Заходняе Палесьсе|Заходнім Палесьсі]], якое традыцыйна раней лінгвістамі залічвалася да абшару [[украінская мова|ўкраінскай (маларускай) мовы]], у Пінскім павеце ў 1897 годзе 74,3% жыхароў назвалі сваёй роднай мовай беларускую, а ўкраінскай — толькі 0,6% (1423 чалавекі); у Пружанскім — адпаведна 75,5% і 6,7%{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|151}}{{Зноска|Насытка|1994|Насытка, Г.|15}}. У 1897 годзе ўкраінскую (маларускую) мову роднай указалі роднай 64,3% насельніцтва Берасьцейскага павету, а Кобрынскага павету — 79,6%. Аднак ужо ў 1910 годзе, паводле зьвестак губэрнскага статыстычнага камітэту, у Кобрынскім павеце ўдзельная вага беларусаў складала 84,8% і паступова павялічылася да 85,7% у 1913 годзе; а ў Пружанскім — да 87,1% у 1913 годзе{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|151}}{{Зноска|Насытка|1994|Насытка, Г.|15}} Толькі Берасьцейскі павет перад [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайной]] быў заселены на 65,9% нібы ўкраінцамі, але і тут да 1918 году асноўная маса насельніцтва ўжо стала звацца беларусамі{{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|151}}{{Зноска|Насытка|1994|Насытка, Г.|15}}. Гэта тлумачыцца працэсам пашырэньня этноніму «беларусы», «беларусізацыяй» сьвядомасьці: мясцовыя органы кіраваньня, прыходзкія сьвятары, зьвесткі якіх і былі крыніцай этнічнай статыстыкі, разумелі, што вакол іх жывуць блізкія людзі — не [[украінцы|ўкраінцы]], а [[беларусы]]{{Зноска|Насытка|1994|Насытка, Г.|15}}.

== Уяўленьні ў заходнеэўрапейскай навуцы ==
[[Файл:Shafarik 1842 malorosy 02.jpg|значак|Мапа расьсяленьня [[Славяне|славянскіх народаў]] ([[Павал Ёзэф Шафарык|П. Шафарык]], 1842 г.)]]
[[Файл:Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|значак|Фрагмэнт этнаграфічнай мапы Эўропы з атлясу «Géographie Militaire» ([[Парыж]], 1885 г.)]]

У 1827 годзе расейскі этнограф [[Пётар Кёпен]] выдаў працу «О происхождении, языке и литературе литовских народов», у якой упершыню ў расейскай навуцы паспрабаваў вызначыць межы расьсяленьня «літоўскіх народаў» (пад імі разумеліся балтамоўныя народы — [[летувісы]] і [[латышы]]) і мяжу, якая аддзяляе балтамоўнае і славянамоўнае насельніцтва імпэрыі. Зьвесткі, сабраныя Кёпенам у 1827 годзе датычна славянамоўнага насельніцтва імпэрыі, не былі надрукаваныя і знаходзіліся ў рукапісе ў Расейскай акадэміі навук{{Зноска|Насытка|1994|Насытка, Г.|11}}. Працай Кёпена скарыстаўся вядомы [[чэхі|чэскі]] славіст [[Павал Ёзэф Шафарык|Павал Шафарык]], які ў сваім дасьледаваньні «Славянскі народапіс» (Прага, 1842){{Заўвага|Праца Шафарыка перакладаецца з чэскай мовы і як «Славянская этнаграфія».}} на падставе мовы акрэсьліў тэрыторыю расьсяленьня «беларусаў» і падаў лічбы пра агульную іхную колькасьць (2 726 000 чалавек — 2 376 000 праваслаўных і 350 000 каталікоў). «Беларускую мову» Шафарык назваў гаворкай «агульнарускай мовы», а абшарам яе пашырэньня пазначыў цалкам Магілёўскую і Менскую губэрні, большую частку Віцебскай і Гарадзенскай губэрняў і Беластоцкай вобласьці, а таксама меншую частку Віленскай губэрні. Шафарык у «беларускай мове» вылучаў уласна «беларускую гаворку» («белорусское подречие») у Магілёўскай і Віцебскай губэрнях і «літоўска-рускую» («литовско-русское подречие») — у Менскай, Гарадзенскай і Віленскай губэрнях{{Зноска|Шафарык|1843|Шафарик, П. И.|29}}. Брак зьвестак не дазволіў Шафарыку вызначыць дакладныя межы пашырэньня беларускай мовы і беларускага этнасу на ўсходзе, поўдні і паўночным захадзе, таму яна была праведзеная ў многім па былых межах ВКЛ (напярэдадні першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г.){{Зноска|ГістБелДз|2011|А. А. Каваленя [і інш.]|146}}. У самой жа Расейскай імпэрыі першая этнаграфічная мапа была складзеная Пятром Кёпенам толькі ў 1851 годзе, але Кёпен адлюстраваў там толькі рассяленьне ўсіх неславянскіх народаў эўрапейскай часткі Расеі, таму вызначыць паводле яе межы беларусаў было немагчыма{{Зноска|Насытка|1994|Насытка, Г.|11}}.

== Па распадзе Расейскай імпэрыі ==
[[Файл:Biełaruś. Беларусь (A. Smolič, M. Azbukin, 1925).jpg|значак|Школьная мапа з пазначэньнем межаў этнічнай тэрыторыі беларусаў ([[Аркадзь Смоліч|А. Смоліч]], [[Мікалай Азбукін|М. Азбукін]], каля 1925 г.)]]

Па ліквідацыі ў 1917 годзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ў выніку [[Лютаўская рэвалюцыя (Расея)|Лютаўскай рэвалюцыі]] і працэсу большай дэмакратызацыі грамадзтва праявіліся нацыянальна-культурныя і палітычныя сілы, якія паставілі за мэту палітычнае самавызначэньне беларусаў — у форме складовай часткі або аўтаноміі ў новай, дэмакратычнай [[Расейская рэспубліка|Расейскай рэспубліцы]]; фэдэрацыі з народамі былой [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]; ці самастойнай дзяржавы, якая б ахоплівала толькі этнічную тэрыторыю беларусаў. Гэта актуалізавала пытаньне як пра навуковую канкрэтызацыю межаў этнічнай тэрыторыі беларусаў, так і змаганьне (у тым ліку — ідэалягічнае) з боку розных палітычных і нацыянальна-культурных сіл (беларусаў, летувісаў, украінцаў, палякаў і расейцаў) за тыя або іншыя тэрыторыі былых [[Паўночна-Заходні край|шасьці літоўска-беларускіх губэрняў («Паўночна-Заходняга краю»)]] Расейскай імпэрыі.

На мапах суцэльнай этнічнай тэрыторыі беларусаў, складзеных у 1918 і 1919 гадох адпаведна [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафанам Доўнар-Запольскім]] і [[Яўсей Канчар|Яўсеем Канчаром]] на падставе комплексу крытэраў (але пры дамінаваньні лінгвістычнага падыходу), ужо ўсё [[Заходняе Палесьсе]] (Берасьцейшчына і Піншчына) было ўлучанае ў абшар расьсяленьня беларусаў.

[[Файл:Biełarusy. Беларусы (1897, 1919, 1921, 1928).jpg|значак|Абгрунтаваньне заходняй мяжы этнічнай тэрыторыі беларусаў. З артыкула {{nowrap|[[Гаўрыла Гарэцкі|Г. Гарэцкага]]}}, 1928 г.]]

Апроч таго, [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]] аднёс да этнічнай тэрыторыі беларусаў ня толькі [[Заходняе Палесьсе]], але ўсе землі, дзе паводле дасьледваньняў Карскага дамінавала беларуская мова, і трошкі пашырыў арэал рассяленьня беларусаў за лік сумежных зямель (невялікіх частак [[Ломжынская губэрня|Ломжынскай]], Чарнігаўскай і Арлоўскай губэрняў). Арэал расьсяленьня [[беларусы|беларусаў]], акрэсьлены Доўнар-Запольскім, займаў тэрыторыю 258 тыс. км² з 15 млн насельніцтва, у тым ліку саміх беларусаў каля 12 млн.{{Зноска|Гамулка|2008|Гамулка, К.|43}}

[[Яўсей Канчар]] яшчэ больш, чым Доўнар-Запольскі, пашырыў межы этнічнай тэрыторыі беларусаў, улучыўшы ў арэал расьсяленьня беларусаў таксама цалкам Жыздрынскі і Масальскі паветы [[Калуская губэрня|Калускай губэрні]], цалкам усю [[Смаленская губэрня|Смаленскую губэрню]], цалкам Ржэўскі і Асташкаўскі паветы [[Цьвярская губэрня|Цьвярской губэрні]], цалкам Бранскі, Трубчэўскі і Сеўскі паветы [[Арлоўская губэрня|Арлоўскай губэрні]], паўднёвую палову [[Сувалкаўская губэрня|Сувалкаўскай губэрні]], увесь Новааляксандраўскі павет [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], а таксама цалкам тэрыторыю ўсіх трох «інфлянцкіх паветаў» [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]] — Рэжыцкага, Дынабурскага і Люцынскага{{Зноска|Казлоў|1993|Казлоў, Л. Р.|25}}.

[[Файл:Biełaruś. Беларусь (A. Ćvikievič, 1927).jpg|значак|Палітычная мапа Беларусі і Польшчы з пазначэньнем заходняй мяжы этнічнай тэрыторыі беларусаў. З артыкула [[Аляксандар Цьвікевіч|А. Цьвікевіча]], 1927 г.]]

У 1918 годзе прадстаўнікі [[беларускі нацыяналізм|беларускага нацыянальна-дэмакратычнага руху]] абвясьцілі пра стварэньне незалежнай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], дзяржаўнымі граніцамі якой абвяшчаліся межы расьсяленьня беларусаў паводле Мітрафана Доўнар-Запольскага.

[[Файл:Biełaruś. Беларусь (A. Orsa, 1928).jpg|значак|Мапа Беларусі [[Аляксандар Орса|А. Орсы]] з пазначэньне этнаграфічнай мяжы і палітычных граніцаў, каля 1928 г.]]

Іншы погляд на арэал расьсяленьня беларусаў у пачатку XX ст. мелі [[Краёўцы|краёўцы-кансэрватары]] (на чале з [[Эдвард Адамавіч Вайніловіч|Эдвардам Вайніловічам]]), якія ў 1917—1921 гадох імкнуліся рэалізаваць свае ідэі палітычнай суб’ектнасьці беларуска-літоўскіх земляў (ці толькі Беларусі) — выняткова ў рамках [[Паўночна-Заходні край|шасьці паўночна-заходніх губэрняў]] былой Расейскай імпэрыі — [[Менская губэрня|Менскай]], [[Віцебская губэрня|Віцебскай]], [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай]], [[Віленская губэрня|Віленскай]] і [[Ковенская губэрня|Ковенскай]]. Сам арэал расьсяленьня беларусаў акрэсьлівалі прыблізна ў рамках пяці губэрняў — Менскай, Віцебскай, Магілёўскай, Гарадзенскай і Віленскай{{Зноска|ВайніловічУсп|1931|Woyniłłowicz, E.|201}}. Краёўцы-кансэрватары не згаджаліся з пазыцыямі беларускіх нацыял-дэмакратаў (апошнія прэзэнтавалі ў 1919 годзе ў [[Парыж]]ы і іншых сталіцах Эўропы этнічную мапу расьсяленьня беларусаў, падрыхтаваную Мітрафанам Доўнар-Запольскім), што ў склад беларускай дзяржавы павінны ўваходзіць часткі былых [[Смаленская губэрня|Смаленскай]], [[Пскоўская губэрня|Пскоўскай]], [[Калуская губэрня|Калускай]] і [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрняў]], бо на гэтых тэрыторыях, на думку краёўцаў, [[беларусы]] былі ў відавочнай меншасьці{{Зноска|Гамулка|2008|Гамулка, К.|42, 43}}. [[Краёўцы|Краёўцы-кансэрватары]] лічылі тэрытарыяльныя жаданьні беларускіх нацыял-дэмакратаў датычна ўсходняй мяжы Беларусі занадта перабольшанымі і сьцьвярджалі, што рэальная этнічная мяжа паміж Беларусьсю і Расеяй — гэта мяжа паміж [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княствам Літоўскім]] і [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыяй]] напярэдані [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 годзе]], г.зн. тагачасныя вонкавыя межы [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрняў]] — без Смаленшчыны і Браншчыны{{Зноска|Гамулка|2008|Гамулка, К.|43, 45}}. Лідэр краёўцаў-кансэрватараў [[Эдвард Вайніловіч]] лічыў, што мяжа паміж беларускім і [[Расейцы|расейскім]] сялянствам ляжыць у [[сьветапогляд]]зе насельніцтва — усходняя мяжа расьсяленьня беларусаў скончваецца там, дзе ''«скончваецца індывідуальная ўласнасьць, а пачынаецца ўласнасьць грамадзкая»''{{Зноска|ВайніловічГр|1927|Woyniłłowicz, E.}}. Мелася на ўвазе тое, што яшчэ ў ходзе здушэньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]] расейскі ўрад 1 сакавіка 1863 году скарэктаваў умовы [[Сялянская рэформа ў Расейскай імпэрыі|сялянскай рэформы (1861)]] у Беларусі, выдаўшы ўказ аб абавязковым пераводзе сялянаў Віленскай, Ковенскай, Гарадзенскай і Менскай губэрняў на выкуп, г.зн. у катэгорыю зямельных уласьнікаў, з памяншэньнем выкупной сумы на 20%, а да канца 1863 годы гэты захад быў пашыраны на Віцебскую, Магілёўскую губэрні, чым ў існасьці скасоўвалася [[Сельская грамада|сялянская грамада]] ў Беларусі — і [[сяляне]] станавіліся паўнапраўнымі прыватнымі ўласьнікамі зямлі{{Зноска|Бохан|2008|Ю. Бохан [і інш.]|164}}. У той жа час сяляне цэнтральных расейскіх губэрняў (у тым ліку і [[Смаленская губэрня|Смаленскай губэрні]]) па [[Сялянская рэформа ў Расейскай імпэрыі|скасаваньні прыгону (1861)]] аж да 1880-х гадоў знаходзіліся ў [[Часоваабавязаныя сяляне|статусе «часоваабавязаных»]], у сваёй большасьці аж да [[Сталыпінская аграрная рэформа|сталыпінскай аграрнай рэформы]] і пазьней мелі зямлю ў калектыўнай (грамадзкай) уласнасьці, а таму пэрыядычна пераразьмяркоўвалі сваю зямлю паміж сябрамі грамады, стрымлівалі выхад селяніна з грамады і атрыманьне ім належнай долі зямлі ў індывідуальную ўласнасьць, што ня столькі спрыяла разьвіцьцю [[капіталізм|капіталістычных дачыненьняў]], колькі кансэрвавала архаічныя эканамічныя структуры{{Зноска|Гістр|2009|отв.ред. А. Б. Зубов.|215—217}}. У выпадку, калі б летувіскі нацыянальны рух адмовіўся стварыць тэрытарыяльна адзіную беларуска-літоўскую дзяржаву, лідэр краёўцаў-кансэрватараў Эдвард Вайніловіч лічыў правільным Вільню і Віленскі край пакінуць у складзе беларускай, а не летувіскай дзяржавы, бо, на думку Вайніловіча, летувісаў у Вільні няма, а ў Віленскім краі дамінавалі беларусы{{Зноска|ВайніловічУсп|1931|Woyniłłowicz, E.|243, 247}}{{Зноска|ВайніловічГр|1927|Woyniłłowicz, E.}}.

[[Файл:Biełaruś. Беларусь (1934).jpg|значак|«Адміністрацыйны падзел Савецкай і [[Заходняя Беларусь|Заходняй]] Беларусі». З артыкула [[Васіль Шчарбакоў|В. Шчарбакова]], 1934 г.]]

У 1919 годзе практычна ўся абвешчаная тэрыторыя БНР увайшла ў склад утворанай у [[Смаленск]]у [[Беларуская ССР|Беларускай ССР]], аднак неўзабаве [[бальшавікі|маскоўскія бальшавікі]] адабралі ў склад [[РСФСР]] ня толькі гістарычныя [[Смаленскі павет|Смаленшчыну]] і [[Старадубскі павет|Старадубшчыну]], але таксама [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўшчыну]] разам з [[Амсьціслаў|Амсьціславам]], [[Аршанскі павет|Аршаншчыну]] з [[Ворша]]й, [[Віцебскі павет|Віцебшчыну]] зь [[Віцебск]]ам, [[Рэчыцкі павет|Панізоўе]] з [[Рэчыца]]й і [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыну]] з [[Полацак|Полацкам]] (пазьней у 1924 і 1926 гадох частку гэтых тэрыторыяў вярнулі ў склад БССР), тым часам заходнюю частку Беларусі перадалі ў склад міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], усе Інфлянты і невялікую частку Полаччыны — у склад [[Латвія|Латвіі]]. У верасьні 1939 году, па далучэньні да [[СССР]] заходняй часткі Беларусі, [[Ёсіф Сталін|Сталін]] перадаў [[Летува|Летуве]] большую частку Віленшчыны зь [[Вільня]]й, а таксама паўднёва-ўсходнюю Троччыну з [[Трокі|Трокамі]] і частку [[Браслаўскі павет|Браслаўшчыны]], у кастрычніку 1940 году да іх дадаліся раней афіцыйна далучаныя да БССР частка [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыны]] з [[Друскенікі|Друскенікамі]] і [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыны]] з [[Гадуцішкі|Гадуцішкамі]], [[Дзевянішкі|Дзевянішкамі]], [[Салечнікі|Салечнікамі]] і [[Сьвянцяны|Сьвянцянамі]], таксама ў 1939 годзе да [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Ўкраінскай ССР]] далучылі частку [[Пінскі павет|Піншчыны]], а ў склад [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] перадалі заходнюю [[Берасьцейскі павет|Берасьцейшчыну]] і паўночна-заходнюю частку Гарадзеншчыны. 

Пэўныя ўдакладненьні да межаў этнічнай тэрыторыі Беларусі зрабіў [[Ян Станкевіч]], які ў 1941 годзе дасьледаваў мову ваколіцаў [[Белая (горад)|Белай]] на [[Берасьцейскі павет|гістарычнай Берасьцейшчыне]]. У выніку [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] крайняя паўднёва-заходняя частка [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] апынулася адарванай ад беларускіх губэрняў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінках, населеных пераважна [[Палякі|палякамі]] і [[Украінцы|ўкраінцамі]]. На падставе колькаснага аналізу характэрных рысаў і асаблівасьцяў Ян Станкевіч вызначыў мову мясцовых жыхароў як беларускую, прытым дасьледнік адзначыў, што за 10—15 на поўдзень ад Белай у ёй пачынаюць пераважаць украінскія рысы, але і там ёсьць шмат беларускіх асаблівасьцяў{{Зноска|Станкевіч-1953|1953|Stankievich|5—6}}. Прыкладна такую мяжу на Берасьцейшчыне (праўда, з спасылкай на Мітрафана Доўнар-Запольскага) прыводзіць у сваёй кнізе «Геральдыка беларускіх местаў» (1998 год) [[Анатоль Цітоў]].

У 1943 годзе супрацоўнікі [[Дзяржаўнага дэпартамэнту США]] склалі мапу дзеля меркаванага паваеннага ўладкаваньня Ўсходняй Эўропы, на якой межы расьсяленьня беларусаў прыкладна адпавядалі тым межам, што вызначыў [[Яўхім Карскі]]. Па заканчэньні [[Другая Сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]] ў 1945 годзе ўлады СССР перадалі [[Польская Народная Рэспубліка|Польшчы]] ўсё Падляшша, заходнюю Гарадзеншчыну і невялікую частку [[Ваўкавыскі павет|Ваўкавышчыны]].

== Мапы ==
<gallery perrow=5>
BNR (Ruthienie Blanche) Map 1918.jpg|Межы [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)]], абвешчаныя 25 сакавіка 1918 г. паводле этнічнага крытэру — на падставе працаў гісторыка і этнографа [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]]
Biełaruś. Беларусь (1919).jpg|Мапа Беларусі, складзеная [[Аркадзь Смоліч|Аркадзем Смолічам]], якая прыкладна адпавядала [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] у межах на 1 студзеня 1919 г. (на падставе працаў М. Доўнар-Запольскага)
Biełaruś. Беларусь (1924).jpg|Мапа Беларусі, афіцыйна выдадзеная ў Беларускай ССР у 1924 г., з пазначэньнем тагачасных граніцаў БССР і беларускіх этнічных тэрыторыяў у межах іншых дзяржаваў
Map of Ukraine for Paris Peace Conference.jpg|Межы Ўкраіны на падставе «этнічнага крытэру» ''(як гэта разумелася палітыкамі і ідэолягамі [[Украінская Народная Рэспубліка|УНР]])'', заяўленыя дэлегацыяй УНР на [[Парыская мірная канфэрэнцыя|Парыскай мірнай канфэрэнцыі]] ў 1919—1920 гг.
Ethnographic map of Europe - by lithuanians Sudare and J Gabrys - Lausanne - 1918 AD.jpg|«Этнаграфічная мапа Эўропы», апублікаваная ў 1918 г. дзеячамі летувіскага нацыянальна-дэмакратычнага руху ў [[Лязана|Лязане]] ([[Швайцарыя]]) пры {{Не перакладзена|Зьвяз народаў|Зьвязе народаў|uk|Союз народів}}
Lithuania and lithuanians - by lithuanian informational bureau in Lausanne - 1918 AD.jpg|«Мапа Летувы», апублікаваная ў 1918 г. летувіскім інфармацыйным бюро ў Лязане (Швайцарыя), дзе адлюстроўваецца ўяўныя «гістарычны шлях летувісаў»{{Заўвага|Якіх спрабуюць памылкова атаясамліваць з усімі [[Балты|балтамі]]}} і «межы расьсяленьня летувіскага этнасу», якія летувіская дэлегацыя прапанавала ў якасьці межаў створанай Летувіскай рэспублікі
Lithuanian state - project - 1920 AD.jpg|Праект дзяржаўных межаў Летувы («тэрытарыяльная мроя летувісаў») паводле «этнічнага крытэрю» ''(як гэта разумелася палітыкамі й ідэолягамі Летувы)'', заяўлены на Парыскай мірнай канфэрэнцыі ў 1919—1920 гг., — з кнігі летувіскага ксяндза Ёнаса Жылюса (1870—1932) «Межы Летувы» ([[Парыж]], 1920 г.)
Polska etnograficzna - 1914 AD - by creator Czeslaw Jankowski.jpg|Этнаграфічная мапа рассяленьня [[Палякі|палякаў]], створаная ў 1914 г. [[Чэслаў Янкоўскі|Чэславам Янкоўскім]] (1857—1929)
Польська карта народо-населення Центральної Європи 1927 року..jpg|Тэндэнцыйная этнічная мапа Эўропы{{Заўвага|У дачыненьні да [[Украінцы|ўкраінцаў]] выкарыстоўваецца азначэньне «русіны».}}, зробленая ў Польшчы. 1927 г. ''(фрагмэнт)''.
Mapa rozsiedlenia ludności polskiej na terenie Litwy w 1929.jpg|Межы «рассяленьня палякаў» у міжваеннай Летуве і Польшчы ў Віленскім краі паводле меркаваньня польскіх дасьледнікаў, 1923 г.
Länder und Völkerkarte Europas.jpg|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы», 1918 г. Картограф — нямецкі гісторык [[Дытрых Шэфэр]] (1845—1929). Арэал расьсяленьня [[беларусы|беларусаў]] пазначаецца зялёным колерам
Lithuanie historique et ennographique (1920).jpg|[[Вялікае Княства Літоўскае|Літва гістарычная]] і [[Летува]] («Літва этнаграфічная» — этнічная тэрыторыя летувісаў). [[Рыга]], 1920 г.
Biełaruś. Беларусь (1939).jpg|Этнаграфічная мапа Беларусі (з максымальным пашырэньнем межаў), выдадзеная [[Васіль Русак|Васілём Русаком]] у 1939 г.
Biełarusy. Беларусы (1943).jpg|Мапа тэрыторыі расьсяленьня беларускага народа. З кнігі Ойгена фон Энгельгардта «Weissruthenien. Volk und Land», 1943 г.
Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы, складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.
</gallery>

== Глядзіце таксама ==
* [[Валдайска-верхнедняпроўскі антрапалягічны комплекс]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|4}}

== Літаратура ==
* {{Кніга
|аўтар =
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Беларусы : у 10 т.
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны = Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш.]
|выданьне =
|месца = Мінск
|выдавецтва = Беларус. навука
|год = 2001
|том = 3 : Гісторыя этналагічнага вывучэння
|старонкі =
|старонак = 433
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Бандарчык3
}}
* {{Кніга
|аўтар =
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Беларусы : у 10 т.
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны = Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш.]
|выданьне =
|месца = Мінск
|выдавецтва = Беларус. навука
|год = 2001
|том = 4 : Вытокі і этнічнае развіццё
|старонкі =
|старонак = 433
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Бандарчык4
}}
* {{Кніга
|аўтар =
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Беларусы : у 10 т.
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны = Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш.]
|выданьне =
|месца = Мінск
|выдавецтва = Беларус. навука
|год = 2002
|том = 6 : Грамадскія традыцыі
|старонкі =
|старонак = 606
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Бандарчык4
}}
* {{Кніга
|аўтар = [[Алесь Белы|Белы, А.]]
|імя =
|прозьвішча =
|частка = Белая Русь
|загаловак = Вялікае княства Літоўскае : энцыкл. : у 2 т.
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданьне =
|месца = Мінск
|выдавецтва = Беларуская Энцыклапедыя
|год = 2005
|том = 1: Абаленскі — Кадэнцыя
|старонкі =
|старонак = 684
|сэрыя =
|isbn = 985-11-0314-4
|наклад =
|ref = БелыЭВКЛ
}}
* ''[[Алесь Белы|Белы, А.]]'' Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы / А. Белы. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2000. — 238 с — {{ISBN|985-6599-12-1}}
* ''[[Васіль Бандарчык|Бандарчык, В. К.]]'' Гісторыя беларускай этнаграфіі XIX ст. / В. К. Бандарчык. — Мінск : Навука і тэхніка, 1964. — 282 с.
* {{Кніга
|аўтар = [[Крысьціна Гамулка|Гамулка, К.]]
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Паміж Польшчай і Расіяй. Беларусь у канцэпцыях польскіх палітычных фарміраванняў (1918—1922)
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданьне =
|месца = Вільня
|выдавецтва =
|год = 2008
|том =
|старонкі =
|старонак = 256
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Гамулка
}}
* {{Кніга
|аўтар =
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Гісторыя Беларусі: Падруч. у 2 ч.
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны = Я. К. Новік, [[Генадзь Марцуль|Г. С. Марцуль]], І. Л. Качалаў і інш.; Пад рэд. Я. К. Новіка, Г. С. Марцуля
|выданьне =
|месца = {{Мн.}}
|выдавецтва = Выш. шк.
|год = 2003
|том = 1. Ад старажытных часоў — па люты 1917 г.
|старонкі =
|старонак = 416
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = ГістБел
}}
* {{Кніга
|аўтар =
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Гісторыя Беларусі: у 6 т.
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны = [[Юры Бохан|Ю. Бохан]] [і інш.]; рэдкал: [[Міхаіл Касьцюк|М. Касцюк]] (гал. рэд.) [і інш.]
|выданьне =
|месца = Мінск
|выдавецтва = Экаперспектыва
|год = 2008
|том = 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага
|старонкі =
|старонак = 688
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Бохан
}}
* {{Кніга
|аўтар =
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Гісторыя беларускай дзяржаўнасці ў канцы XVIII ст. — пачатку XXI ст.: у 2-х кн.
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны = [[Аляксандар Каваленя|А. А. Каваленя]] [і інш.] ; Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т гісторыі
|выданьне =
|месца = Мінск
|выдавецтва = Беларуская навука
|год = 2011
|том = Кн. 1
|старонкі =
|старонак = 584
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = ГістБелДз
}}
* Гісторыя беларускай літаратуры XI—XIX стагоддзяў. У 2 т. / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы; навук. рэд. тома У. Мархель, В. Чамярыцкі — Мінск: Беларус. навука, 2010. — Т. 2. Новая літаратура: другая палова XVIII—XIX стагоддзе. — 582 с.
* {{Артыкул
| аўтар = [[Алег Дзярновіч|Дзярновіч, А.]]
| загаловак = Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі
| арыгінал =
| спасылка = http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/Пошукі_Айчыны:_'Літва'_і_'Русь'_у_сучаснай_беларускай_гістарыяграфіі.html
| мова =
| адказны =
| аўтар выданьня =
| выданьне = Палітычная сфера
| тып =
| месца =
| выдавецтва =
| год = 2012
| выпуск =
| том =
| нумар = 18—19 (1—2)
| старонкі = 30—53
| isbn =
| issn =
| ref = Дзярновіч
}}
* {{Кніга
|аўтар = [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі, Э. М.]]
|імя =
|прозьвішча =
|частка = [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj/Зайкоўскі_Э._М._Этнічная_i_канфесійная_сітуацыя_ў_гістарычнай_Літве.html Этнічная і канфесійная сітуацыя ў гістарычнай Літве на рубяжы XIV—XV стст.]
|загаловак = Вялікае княства Літоўскае і яго суседзі ў XIV—XV стст.: саперніцтва, супрацоўніцтва, урокі: Да 600-годдзя Грунвальдскай бітвы: матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі (Гродна, 8-9 ліп. 2010 г.)
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны = НАН Беларусі, Ін-т гісторыі; Гродзенскі дзярж. ун-т імя Янкі Купалы
|выданьне =
|месца = {{Мн.}}
|выдавецтва = Беларуская навука
|год = 2011
|том =
|старонкі = 11—25
|старонак =
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Зайкоўскі
}}
* {{Кніга
|аўтар = Казлоў, Л. Р.
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Беларусь на сямі рубяжах
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны = Л. Р. Казлоў, [[Анатоль Цітоў|А. К. Цітоў]]
|выданьне =
|месца = Мінск
|выдавецтва = Беларусь
|год = 1993
|том =
|старонкі =
|старонак = 71
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Казлоў
}}
* {{Кніга
|аўтар = [[Ігар Марзалюк|Марзалюк, І.]]
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Людзі даўняй Беларусі: этнаканфесійныя і сацыякультурныя стэрэатыпы (Х—XVII ст.)
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданьне =
|месца = Магілёў
|выдавецтва =
|год = 2003
|том =
|старонкі =
|старонак =
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
}}
* {{Кніга
|аўтар = Марзалюк, І. А.
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Міфы «адраджэнскай» гістарыяграфіі Беларусі: манаграфія
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданьне =
|месца = Магілёў
|выдавецтва = МДУ імя А. А. Куляшова
|год = 2009
|том =
|старонкі =
|старонак = 148
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = МарзалюкМіты
}}
* {{Артыкул
| аўтар = Марзалюк, І. А.
| загаловак = Тэрміналогія этнічнай гісторыі Беларусі 14-17 ст.: набліжэнне да рэаліяў, ці стварэнне новых міфаў?
| арыгінал =
| спасылка = http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/almanach/09/16.htm
| мова =
| адказны =
| аўтар выданьня =
| выданьне = Гістарычны альманах
| тып =
| месца =
| выдавецтва =
| год = 2003
| выпуск =
| том = 9
| нумар =
| старонкі = 113—122
| isbn =
| issn =
|ref = МарзалюкТэрм
}}
* {{Артыкул
| аўтар = Насытка, Я.
| загаловак = «Тыя ж беларусы…»: Этнічныя межы беларусаў у XIX — пачатку XX ст.
| арыгінал =
| спасылка =
| мова =
| адказны =
| аўтар выданьня =
| выданьне = Беларуская мінуўшчына
| тып =
| месца =
| выдавецтва =
| год = 1994
| выпуск =
| том =
| нумар = 4
| старонкі = 11—15
| isbn =
| issn =
| ref = Насытка
}}
* Нацыянальны атлас Беларусі / Складз. і падрыхт. да друку Рэсп. унітарн. прадпрыемствам «Белкартаграфія» у 2000—2002 гг., Гал. рэдкал. М. У. Мясніковіч (старшыня) і інш. — Мінск : Белкартаграфія, 2002. — 292 с.
* {{Кніга
|аўтар = [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч, Г.]]
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданьне =
|месца = Мінск
|выдавецтва = Энцыклапедыкс
|год = 2001
|том =
|старонкі =
|старонак = 412
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Сагановіч
}}
* {{Артыкул
| аўтар = [[Алесь Смалянчук|Смалянчук, А.]]
| загаловак = Дыскусія пра вытокі на фоне «ідэалягічнай рэвалюцыі»
| арыгінал =
| спасылка = http://pdf.kamunikat.org/9361-1.pdf
| мова =
| адказны =
| аўтар выданьня =
| выданьне = [[ARCHE Пачатак]]
| тып =
| месца =
| выдавецтва =
| год = 2008
| выпуск =
| том =
| нумар = 3
| старонкі = 53—57
| isbn =
| issn =
|ref = СмалянчукДыскусія
}}
* ''Смалянчук, А. Ф.'' Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. / А. Ф. Смалянчук. — СПб. : Неўскі прасцяг, 2004. — 406 с.
* ''[[Ігар Чаквін|Чаквін, І.]]'' [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] / І. Чаквін // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. — {{Менск (Мінск)}} : ННАЦ імя Ф. Скарыны, 1997. — Ч. 1. — С. 37—41.
* [[Мікалай Шкялёнак|Шкялёнак М.]] Беларусь і суседзі: Гістарычныя нарысы. — Беласток: Беларускае Гістарычнае Таварыства, 2003. {{ISBN|83-915029-4-5}}.
* {{Кніга
|аўтар = [[Захар Шыбека|Шыбека, З.]]
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002)
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданьне =
|месца = Мінск
|выдавецтва = Энцыклапедыкс
|год = 2003
|том =
|старонкі =
|старонак = 490
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = ШыбекаНарыс
}}
* Этнаграфія беларусаў: гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя / В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Навука і тэхніка, 1985. — 215 с.
* Этнаграфія Беларусі : энцыклапедыя / рэдкал. І. П. Шамякін [і інш.]. — Мінск : БелСЭ, 1989. — 575 с.
* {{Кніга
|аўтар = [[Ян Станкевіч|Stankievich J.]]
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Ethnographical and Historical Territories and Boundaries of Whiteruthenia (Kryvia, Byelorussia)
|арыгінал =
|спасылка = https://vytoki.net/content/historical-territories.pdf
|адказны =
|выданьне =
|месца = New York
|выдавецтва = The Francis Skoryna Kryvian (Whiteruthenian) Society of Arts and Sciences in the U.S., Inc.
|год = 1953
|том =
|старонкі =
|старонак = 15
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Станкевіч-1953
}}
* {{Артыкул
| аўтар = Woyniłłowicz, E.
| загаловак = Granice Polski w 1771-m i w 1920-m roku (I)
| арыгінал =
| спасылка = https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Slowo_-_1927,_nr_96_Edward_Woynillowicz_article_-_p_3.jpg
| мова =
| адказны =
| аўтар выданьня =
| выданьне = Słow
| тып =
| месца =
| выдавецтва =
| год = 1927
| выпуск =
| том =
| нумар = 96
| старонкі =
| isbn =
| issn =
| ref = ВайніловічГр
}}
* {{Кніга
|аўтар = [[Эдвард Вайніловіч|Woyniłłowicz, E.]]
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Wspomnienia. 1847—1928
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданьне =
|месца = Wilno
|выдавецтва = Józef Zawadzki
|год = 1931
|том = cz. 1
|старонкі =
|старонак = 368
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = ВайніловічУсп
}}
* {{Кніга
|аўтар = Анисимов, В.
|імя =
|прозьвішча =
|частка = Виленская губерния
|загаловак = Энциклопедический словарь Русского библиографического института Гранат
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданьне =
|месца = Москва
|выдавецтва = Изд. тов. А. Гранат и К°
|год = 1912
|том = 10: Вех — Воздух
|старонкі = 153—171
|старонак =
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Анісімаў
}}
* {{Кніга
|аўтар = Арсеньев, К.
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Статистические очерки России
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданьне =
|месца = Санкт-Петербург
|выдавецтва = Тип. Импер. академии наук
|год = 1848
|том =
|старонкі =
|старонак = 503
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Арсеньнеў
}}
* {{Кніга
|аўтар =
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Атлас народонаселения Западно-Русского края по исповеданиям. С предисловием П. Батюшкова
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданьне =
|месца = {{СПб.}}
|выдавецтва =
|год = 1864
|том =
|старонкі =
|старонак =
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = АтлясНар
}}
* {{Кніга
|аўтар =
|імя =
|прозьвішча =
|частка = Белоруссия
|загаловак = Географическо-статистический словарь Российской империи
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны = сост. П. Семенов; Русское географическое общество
|выданьне =
|месца = СПб
|выдавецтва = Тип. В. Безобразова
|год = 1863
|том = I
|старонкі =
|старонак =
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = гссрі1
}}
* {{Кніга
|аўтар =
|імя =
|прозьвішча =
|частка = Белоруссия
|загаловак = Энциклопедический словарь
|арыгінал =
|спасылка = http://www.runivers.ru/lib/book3182/10140/
|адказны = изд. Ф. А. Брокгауз, И. А. Эфрон
|выданьне =
|месца = СПб
|выдавецтва = Тип. И. А. Эфрона
|год = 1891
|том = V
|старонкі =
|старонак =
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = БіЭV
}}
* {{Кніга
|аўтар =
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Географический атлас Российской империи [Карты]
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны = Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым
|выданьне =
|месца = Санкт-Петербург
|выдавецтва =
|год = 1851
|том =
|старонкі =
|старонак = 17
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = АтласВашчыніна
}}
* {{Кніга
|аўтар = [[Міхаіл Грынблат|Гринблат, М. Я.]]
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Белорусы. Очерки происхождения и этнической истории
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданьне =
|месца = Минск
|выдавецтва = Наука и техника
|год = 1968
|том =
|старонкі =
|старонак = 288
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Грынблат
}}
* {{Кніга
|аўтар = [[Міхаіл Даўбілаў|Долбилов, М. Д.]]
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Русский край, чужая вера: Этноконфессиональная политика империи в Литве и Белоруссии при Александре II
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданьне =
|месца = {{М.}}
|выдавецтва = Новое литературное обозрение
|год = 2010
|том =
|старонкі =
|старонак = 1000
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Даўбілаў
}}
* Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белоруское Полесье / под общ. ред. П. П. Семенова. — репринт. воспр. изд. 1882 г. — Минск : БелЭн, 1993. — 550 с.
* {{Кніга
|аўтар =
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = История России. XX век: в 2-х т.
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны = отв.ред. А. Б. Зубов
|выданьне =
|месца = Москва
|выдавецтва = АСТ
|год = 2009
|том = I. 1894—1939 гг
|старонкі =
|старонак = 1024
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Гістр
}}
* {{Кніга
|аўтар = [[Адам Ганоры Кіркор|Киркор, А.]]
|імя =
|прозьвішча =
|частка = [http://pawet.net/files/kirkor1.djvu Этнографический взгляд на Виленскую губернию]
|загаловак = Этнографический сборник, издаваемый Императорским Русским географическим обществом
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданьне =
|месца = Санкт-Петербург
|выдавецтва = Тип. Э. Праца
|год = 1858
|том =
|старонкі = 115—276
|старонак =
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Кіркор
}}
* {{Кніга
|аўтар = Корнилов, И.
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Русское дело в Северо-Западном крае. Материалы для истории Виленского учебного округа преимущественнно в муравьевскую эпоху
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданьне =
|месца = Санкт-Петербург
|выдавецтва = Тип. А. Лопухина
|год = 1901
|том =
|старонкі =
|старонак = 420
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Карнілаў
}}
* {{Кніга
|аўтар = Литвинов М. М.
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Литовская область, Полесье и страна к югу от Полесья : записки офицеров старшего курса Николаевской академии Генерального штаба, составленные по лекциям адъюнкт-профессора М. Литвинова в 1883-83 г.
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданьне =
|месца = Санкт-Петербург
|выдавецтва = Тип. т-ва «Обществ. польза»
|год = 1883
|том =
|старонкі =
|старонак = 16
|сэрыя = Военная статистика России
|isbn = 978-5-458-09659-1
|наклад =
|ref = Літвінаў
}}
* {{Кніга
|аўтар =
|імя =
|прозьвішча =
|частка = Литовское племя
|загаловак = Географическо-статистический словарь Российской империи
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны = сост. П. Семенов; Русское географическое общество
|выданьне =
|месца = СПб
|выдавецтва = Тип. В. Безобразова
|год = 1867
|том = III
|старонкі = 62—64
|старонак =
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = ЛітПлемя
}}
* {{Кніга
|аўтар =
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Виленская губерния
|арыгінал =
|спасылка = http://www.runivers.ru/upload/iblock/b3d/Book_4_Tom_3_Vilenskaya.pdf
|адказны = сост. А. Корева
|выданьне =
|месца = Санкт-Петербург
|выдавецтва = Тип. И. Огризко
|год = 1861
|том =
|старонкі =
|старонак = 804
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = КораўМат
}}
* {{Кніга
|аўтар = [[Сяргей Меч|Меч, С.]]
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Россия. Учебник отечественной географии
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданьне = 13-е изд.
|месца = Москва
|выдавецтва = Изд. Кушнерев и К°
|год = 1914
|том =
|старонкі =
|старонак = 238
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Меч
}}
* {{Артыкул
| аўтар =
| загаловак = Народы России. Белорусы и поляки
| арыгінал =
| спасылка =
| мова =
| адказны =
| аўтар выданьня =
| выданьне = Издание «Досуг и дело»
| тып =
| месца = СПб
| выдавецтва = Общественная польза
| год = 1878
| выпуск =
| том =
| нумар =
| старонкі =
| isbn =
| issn =
| ref = Карысьць
}}
* {{Кніга
|аўтар = Петров, Н. И.
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края
|арыгінал =
|спасылка = www.runivers.ru
|адказны =
|выданьне =
|месца = СПб.
|выдавецтва = Тип. Тов. «Общественная польза»
|год = 1890
|том =
|старонкі =
|старонак = 585
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Пятроў
}}
* ''Реклю, Э.'' [http://dlib.rsl.ru/loader/view/01004461306?get=pdf Россия европейская и азиатская] : в 2 т. / Э. Реклю. — Т. 1. Европейская Россия. До Урала. — СПб. : А. Ильин, 1883. — 700 с.
* {{Кніга
|аўтар = [[Сусана Самбук|Самбук, С. М.]]
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Политика царизма в Белоруссии во второй половине XIX века
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны = Ред. В. П. Панютич
|выданьне =
|месца = Минск
|выдавецтва = Наука и техника
|год = 1980
|том =
|старонкі =
|старонак = 224
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Самбук
}}
* ''Сементовский, А.'' Этнографический обзор Витебской губернии / А. Сементовский. — Санкт-Петербург : Тип. Н. Хана. — 1872. — 69 с.
* {{Артыкул
| аўтар = [[Дарус Сталюнас|Сталюнас, Д.]]
| загаловак = Границы в пограничье: белорусы и этнолингвистическая политика Российской империи на Западных окраинах в период Великих Реформ
| арыгінал =
| спасылка =
| мова =
| адказны =
| аўтар выданьня =
| выданьне = Ab Imperio
| тып =
| месца =
| выдавецтва =
| год = 2003
| выпуск =
| том =
| нумар = 1
| старонкі = 261—292
| isbn =
| issn =
| ref = Сталюнас
}}
* ''Столпянский, Н. П.'' Девять губерний Западно-Русского края в топографическом, геогностическом, статистическом, экономическом, этнографическом и историческом отношениях : (С карт. девяти губерний края) / Н. П. Столпянский. — СПб : тип. Гогенфельдена и К°, 1866. — 200 с.
* ''Тегако, Л. И.'' Антропология белорусского Полесья: демография, этническая история, генетика / Л. И. Тегако, А. И. Микулич, И. И. Саливон. — Минск. — 1978.
* {{Кніга
|аўтар = Терешкович, П. В.
|імя =
|прозьвішча =
|частка = [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/ceraskowich/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%88%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87_%D0%9F._%D0%92._%D0%AD%D1%82%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8_%D0%A5%D0%86%D0%A5_-_%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B0%D0%BB%D0%B0_%D0%A5%D0%A5_%D0%B2..html Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы]
|загаловак =
|арыгінал =
|спасылка = http://pawet.net/files/ceraskowich.pdf
|адказны =
|выданьне =
|месца = Минск
|выдавецтва = БГУ
|год = 2004
|том =
|старонкі =
|старонак = 233
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Церашковіч
}}
* ''Титов В. С''. Историко-этнографическое районирование материальной культуры белорусов. ― Мн., 1983.
* ''[[Барыс Флора|Флоря, Б. Н.]]'' [https://web.archive.org/web/20141129045223/http://www.ukrhistory.narod.ru/texts/floria-2.htm О некоторых особенностях развития этнического самосознания восточных славян в эпоху Средневековья — раннего Нового времени] // Материалы конференции «Россия-Украина: история взаимоотношений». — {{М.}}, 1997. — C. 9—27.
* {{Артыкул
| аўтар = [[Ігар Чаквін|Чаквин, И. В.]]
| загаловак = Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX вв.)
| арыгінал =
| спасылка =
| мова =
| адказны = И. В. Чаквин, П. В. Терешкович
| аўтар выданьня =
| выданьне = Советск. этнография
| тып =
| месца =
| выдавецтва =
| год = 1990
| выпуск =
| том =
| нумар = 6
| старонкі = 42—54
| isbn =
| issn =
| ref = ЧаквінЭтнаграфія
}}
* {{Кніга
|аўтар = [[Павал Ёзэф Шафарык|Шафарик, П. И.]]
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Славянское народописание
|арыгінал =
|спасылка = http://dlib.rsl.ru/loader/view/01003560707?get=pdf
|адказны = пер. с чешского И.Бодянского
|выданьне =
|месца = {{М.}}
|выдавецтва = Университетская типография
|год = 1843
|том =
|старонкі =
|старонак = 182
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Шафарык
}}
* {{Кніга
|аўтар = Ширяев, Е. Е.
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Беларусь: Русь Белая, Русь Черная и Литва в картах
|арыгінал =
|спасылка =
|адказны =
|выданьне =
|месца = Минск
|выдавецтва = Навука і тэхніка
|год = 1991
|том =
|старонкі =
|старонак = 119
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Шыраеў
}}
* {{Кніга
|аўтар = [[Родрыг Эркерт|Эркерт, Р. Ф.]]
|імя =
|прозьвішча =
|частка =
|загаловак = Взгляд на историю и этнографию западных губерний России : (с атласом)
|арыгінал =
|спасылка = http://dlib.rsl.ru/loader/view/01003543776?get=pdf
|адказны = [соч.] Полк. Р. Ф. Эркерта
|выданьне =
|месца = Санкт-Петербург
|выдавецтва = тип. Дома призрения малолет. бедных
|год = 1864
|том =
|старонкі =
|старонак = 72
|сэрыя =
|isbn =
|наклад =
|ref = Эркерт
}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* ''[[Ніна Баршчэўская]]''. [https://web.archive.org/web/20210423212837/http://kamunikat.org/7946.html Трактоўка Палесься беларускімі эміграцыйнымі дасьледнікамі], [[Kamunikat.org]] 
* ''Ярослав Бутаков.'' [https://rufabula.com/articles/2015/11/19/island-of-belarus-in-russia Смоленская земля — островок Беларуси в России]{{ref-ru}}

=== Картаграмы вынікаў перапісу насельніцтва 1897 году ===
* [https://web.archive.org/web/20191118075815/http://punktir.org/2013/10/belorussia-litva-rodnoy-yazyk-1897/ Разьмеркаваньне насельніцтва Беларусі і Летувы паводле роднай мовы ў 1897 року], Punktir.net
* [https://web.archive.org/web/20191118080954/http://punktir.org/2013/11/rodnoj-yazyk-dvoryanstva-1897/ Родная мова спадчыннага дваранства Беларусі і Летувы ў 1897 року], Punktir.net
* [https://web.archive.org/web/20190908202008/http://punktir.org/2013/10/religii-1897/ Разьмеркаваньне насельніцтва Беларусі і Летувы паводле рэлігіяў у 1897 року], Punktir.net
* [https://web.archive.org/web/20210513005807/http://punktir.org/2013/10/plotnost-belorussia-litva-1897/ Шчыльнасьць насельніцтва Беларусі і Летувы ў 1897 року], Punktir.net

{{Добры артыкул}}
{{Беларусы}}
{{Навігацыйная група
|назоў = Месты і мястэчкі [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (гістарычных рэгіёнаў Беларусі ў яе этнаграфічных межаў)
|стыль_назова = background-color: {{Колер|Беларусь}};
|Месты і мястэчкі гістарычнай Амсьціслаўшчыны
|Месты і мястэчкі гістарычнай Аршаншчыны
|Месты і мястэчкі гістарычнай Ашмяншчыны
|Месты і мястэчкі гістарычнай Берасьцейшчыны
|Месты і мястэчкі гістарычнай Браслаўшчыны
|Месты і мястэчкі гістарычнай Ваўкавышчыны
|Месты і мястэчкі гістарычнай Віленшчыны
|Месты і мястэчкі гістарычнай Віцебшчыны
|Месты і мястэчкі гістарычнай Гарадзеншчыны
|Месты і мястэчкі гістарычных Інфлянтаў
|Месты і мястэчкі гістарычнай Лідчыны
|Месты і мястэчкі гістарычнай Мазыршчыны
|Месты і мястэчкі гістарычнай Меншчыны
|Месты і мястэчкі гістарычнай Наваградчыны
|Месты і мястэчкі гістарычнага Падляшша
|Месты і мястэчкі гістарычнай Піншчыны
|Месты і мястэчкі гістарычнай Полаччыны
|Месты і мястэчкі гістарычнай Рэчыччыны
|Месты і мястэчкі гістарычнай Слонімшчыны
|Месты і мястэчкі гістарычнай Случчыны
|Месты гістарычнай Смаленшчыны
|Месты гістарычнай Старадубшчыны
|Месты і мястэчкі гістарычнай Троччыны
}}

[[Катэгорыя:Гістарычная геаграфія Беларусі]]
[[Катэгорыя:Насельніцтва Беларусі]]
[[Катэгорыя:Беларусы]]