Прагляд крыніцы для Цягнік

{{Іншыя значэньні}}
[[Файл:Stadler FLIRT Minsk.jpg|250пкс|значак|Пасажырскі цягнік на станцыі [[Менск-Пасажырскі]]]]
[[Файл:2TE10U-0446.jpg|міні|250пкс|Грузавы склад, прычэплены да цеплавоза]]
'''Цягні́к'''<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/ciahnik-i-pajezd/29246017.html Цягнікі — гэта не паязды! Чыгуначныя словы па-беларуску], [[Радыё Свабода]], 23 траўня 2018 г.</ref> — сфармаваны й счэплены [[рухомы склад]], які ўлучае некалькі [[вагон]]аў, з адным або некалькімі дзейнымі [[лякаматыў|лякаматывамі]] ці [[маторны вагон|маторнымі вагонамі]], што мае вызначаныя сыгналы (гукавыя й сьветлавыя). Да цягнікоў таксама належаць лякаматывы без вагонаў, маторныя вагоны й адмысловы самаходны рухомы склад (напрыклад, [[аўтаматрыса|аўтаматрысы]] й [[дрызіна|дрызіны]] няздымнага тыпу), якія накіроўваюцца на [[чыгуначны перагон|перагон]] і маюць вызначаныя сыгналы.<ref name="ПТЭ-слоўнік">{{кніга|частка=Разьдзел 5|загаловак=Правілы тэхнічнай эксплюатацыі чыгунак Расейскай Фэдэрацыі|арыгінал=Правила технической эксплуатации железных дорог Российской Федерации|месца=Масква|isbn=5-370-01094-3}}</ref> Кожнаму цягніку нададзены нумар, у яго пазначаныя галава й хвост, і ён рухаецца з дапамогай лякаматыву й/або маторнага вагона.

== Гісторыя ==
{{Асноўны артыкул|Гісторыя чыгунак|Гістарычная чыгунка}}
[[Файл:Claude_Monet_-_Arrival_of_the_Normandy_Train,_Gare_Saint-Lazare_-_Google_Art_Project.jpg|міні|250пкс|''«Прыбыцьцё Нарманскага цягніку на вакзал Сэн-Лязэр»'' [[Клёд Манэ|Клёда Манэ]], 1877, Мастацкі інстытут Чыкага.]] 
[[Файл:Gotthard-Express_mit_A_3-5.JPG|міні|250пкс|[[Готгардзкі экспрэс]], [[Швайцарыя]], 1897 г.]]
У 1700-х гадах першыя цягнікі зьявіліся ў [[Эўропа|Эўропе]] ў выглядзе [[ваганетка|ваганеткі]], што прыводзілася ў рух канём<ref>{{кніга
|частка = Чыгуначны транспарт
|загаловак = Вялікая Расейская энцыкляпэдыя
|год = 1994
|старонкі = 210
|isbn = }}</ref>. У 1804 годзе ангельскі вынаходнік [[Трэвітык]] стварыў першы [[паравоз]], які выкарыстоўваўся для забавы публікі. Да яго чаплялі [[пасажырскі вагон]], што стварала першы цягнік зь лякаматыўнай цягай. У 1820 годзе ў [[Ангельшчына|Ангельшчыне]] зьявіўся першы [[грузавы цягнік]] зь лякаматыўнай цягай, які выкарыстоўвалі для перавозкі [[вугаль|вугалю]] ад шахты Гэтан да [[Сандэрлэнд]]у. 27 верасьня [[1825 год у гісторыі чыгуначнага транспарту|1825]] году на адкрыцьці першай грамадзкай чыгункі [[Стоктан-ан-Тыс]]—[[Дарлінгтан]] лякаматыў «Лакамоўшн» працягнуў першы магістральны грузавы цягнік масай 80 тонаў. 15 верасьня [[1830 год у гісторыі чыгуначнага транспарту|1830 году]] на адкрыцьці магістралі [[Лівэрпул]]—[[Манчэстэр]] быў працягнуты першы магістральны пасажырскі цягнік, у складзе якога знаходзіўся й вагон загружаны [[пошта]]й — першы ў сьвеце [[паштовы вагон]]<ref name="стэфенсан">{{кніга
 | аўтар = Забарынскі&nbsp;П.
 | загаловак = [[Стэфэнсан]]
 | спасылка = 
 | выдавецтва = Часопісна-газэтнае аб’яднаньне
 | месца = Масква
 | год = 1937
 |isbn = 
}}</ref>.

У 1873 годзе амэрыканскі вынаходнік [[Ілай Джанэй]] запатэнтаваў за № 138 405 [[Аўтасчэпка|аўтасчэпку]] вагонаў, укараненьне якой прывяло да 5-кратнага зьніжэньня адпаведных здарэньняў зь цягнікамі за 1890-я гады. У 1879 годзе нямецкі вынаходнік [[Вэрнэр Сымэнс]] прадставіў першы пасажырскі электрацягнік на прамысловай выставе ў Бэрліне. Гэта прывяло да пашырэньня электрычных трамваяў у местах, у тым ліку да пуску [[Віцебскі трамвай|Віцебскага трамваю]] ў 1898 годзе. У 1887 годзе першы міжгародні электрацягнік пусьцілі ў Вугоршчыне між [[Будапэшт]]ам і [[Рацкеве]]. У 1924 годзе ў Расеі распрацавалі першы [[цеплавоз]], які да 1950-х гадоў замяніў паравозы ў грузаперавозках.

== Фармаваньне ==
{{Глядзіце таксама|Манэўровая праца}}

Цягнік фармуецца зь цягавых (лякаматывы, маторныя вагоны) і нецягавых (грузавыя й пасажырскія вагоны) адзінак [[рухомы склад|рухомага складу]]. У наш час можна вылучыць некалькі асноўных варыянтаў [[кампаноўка|кампаноўкі]] цягнікоў:

* Самы распаўсюджаны варыянт — суполка вагонаў «В» зь лякаматывам «Л» у галаве цягніка (варыянт 1). У гэтым выпадку маса цягніка залежыць толькі ад сілы цягі лякаматыву. У выпадках, калі магутнасьці аднаго лякаматыву недастаткова, ужываюць некалькі лякаматываў, якія працуюць кратнай цягай, альбо па СМЕ. Пры такім варыянце кампаноўкі паскарэньне цягніка пры пуску прапарцыйна суадносінам масы лякаматыву й масы цягніка. Для грузавых і далёкіх пасажырскіх цягнікоў пускавое [[паскарэньне]] не стварае істотнага ўплыву на час ходу.
* Для [[прыгарадны цягнік|прыгарадных цягнікоў]] і [[гарадзкі транспарт|гарадзкога транспарту]], зь іх вялікай колькасьцю прыпынкаў, уплыў паскарэньня пры [[пуск]]у й [[тармажэньне|тармажэньні]] на час ходу ўжо істотны. Патрабуецца павелічэньне счэпнай масы ў дачыненьні да агульнае масы цягніка. Гэта дасягаецца выкарыстаньнем [[маторвагонны рухомы склад|маторвагоннага рухомага складу]] — некалькі маторных вагонаў «М», якія прызначаныя для цягі аднаго ці некалькіх прычапных вагонаў «П» (варыянт 2). Маторныя вагоны атрымліваюць энэргію ад аўтаномнай сілкавальнай усталёўкі ([[турбацягнік|турба]]- й [[дызэль-цягнік]]а), зьмешчанай у вагоне, ці [[кантактная сетка|кантактнай сеткі]] ([[электрацягнік]]а). Па канцох цягніка зьмяшчаюцца [[галаўны вагон|галаўныя вагоны]] — вагоны з [[кабіна]]мі кіраваньня, якія могуць быць як маторнымі ''М<sub>Г</sub>'' ([[ДР1]], [[ЭР22]]), гэтак і прычапнымі ''П<sub>Г</sub>'' ([[ЭР2]], [[ЭР9]]). Таксама ёсьць варыянт кампаноўкі, калі ўсе вагоны цягніка зьяўляюцца маторнымі ([[мэтрапалітэн]], [[рэйкавы аўтобус|рэйкавыя аўтобусы]]), што дазваляе атрымаць самае вялікае паскарэньне падчас [[пуск]]у (варыянт 3).
* Маторныя вагоны могуць быць таксама прызначаныя для перавозкі грузаў (варыянт 4), такі цягнік называецца [[цягавы агрэгат|цягавым агрэгатам]]. Ён складаецца зь лякаматыву «Л» (электравоз кіраваньня) і аднаго ці двух маторных вагонаў-[[думпкар]]аў «М». Такая схема знайшла шырокае ўжываньне на прамысловым чыгуначным транспарце, асабліва падчас працы ў [[кар’ер]]ах<ref name="БЭТ-цягнік">{{кніга
|частка         = Чыгуначны транспарт
|загаловак      = Вялікая энцыкляпэдыя транспарту
|том            = 4
|старонкі       = 184—185
|isbn           = 
}}</ref>.

Фармаваньне цягнікоў выконваецца ў асноўным на [[сартавальная станцыя|сартавальных станцыях]], (а маторвагоннага рухомага складу — у зваротных дэпо), у поўнай адпаведнасьці з [[Правілы тэхнічнай эксплюатацыі|Правіламі тэхнічнай эксплюатацыі]], [[графік руху цягнікоў|графікам руху]] й плянам фармаваньня цягнікоў. Фармаваньнем цягнікоў займаюцца [[складальнік цягнікоў|складальнікі цягнікоў]].

=== Фармаваньне грузавых цягнікоў ===
[[Файл:SM48-Zablotczyzna-0.jpg|міні|250пкс|[[Манэўровая праца|Манэўры]] ідуць поўным ходам]]
Парадак фармаваньня й пропуску доўгіх, цяжкавагавых і злучаных грузавых цягнікоў вызначаецца начальнікам чыгункі. Фармаваньне выконваецца без падборкі вагонаў па ліку восяў і вазе, але пры фармаваньні доўгіх і цяжкавагавых цягнікоў парожнія вагоны маюць ставіцца ў апошнюю траціну цягніка. Маторвагонны рухомы склад падчас руху ў [[рамонт]] ці з рамонту ставіцца ў хвост грузавога цягніка адной суполкаю. Правілы тэхнічнай эксплюатацыі чыгунак ''забараняюць'' ставіць у цягнік наступныя вагоны:
* няспраўныя, што пагражаюць бясьпецы руху й стан якіх не забясьпечвае [[захаванасьць|захаванасьці]] пакладзеных грузаў;
* загружаныя звыш іх [[грузападымальнасьць|грузападымальнасьці]];
* што ня маюць надпісаў пра выкананьне належных тыпаў рамонту, за выключэньнем вагонаў, што накіроўваюцца паводле адмысловых дакумэнтаў (як груз на сваіх восях);
* што маюць сход з рэек ці зьмешчаныя ў цягніку, што пацярпеў крушэньне, да агляду іх і прызнаньня прыдатнымі для руху;
* што маюць аселыя [[рысора|рысоры]], што выклікаюць [[перакос]] [[кузаў|кузава]] ці ўдары рамы й кузава вагону аб хадавыя часткі, а таксама вагоны зь няспраўнасьцю [[дах]]у, якая стварае небясьпеку адрыву яе лістоў;
* [[плятформа (вагон)|плятформы]] й [[паўвагон]]ы, загружаныя з парушэньнем тэхнічных умоваў пагрузкі й мацаваньня грузаў на адкрытым рухомым складзе;
* плятформы, [[транспарцёр (вагон)|транспарцёры]] й паўвагоны зь негабарытнымі грузамі, калі пра пропуск такіх вагонаў ня будзе дадзена адпаведных загадаў;
* плятформы зь незачыненымі [[борт|бартамі]], за выключэньнем выпадкаў, прадугледжаных адмысловымі інструкцыямі, вагоны зь незамацаванымі бункерамі, [[вагон-цыстэрна|цыстэрны]], [[гопэр (вагон)|гопэры]], збожжавозы, цэмэнтавозы й падобны рухомы склад з адкрытымі вечкамі загрузна-выгрузных верхніх і ніжніх прыладаў;
* парожнія крытыя вагоны з адкрытымі й не замкнёнымі на дзьвярную закідку дзьвярыма, вагоны для перавозкі нафтабітуму зь нявычышчанымі ад [[бітум]]у [[колавая пара|колавымі парамі]] па [[круг катаньня|кругу катаньня]]<ref name="БЭТ-цягнік"/><ref name="ПТЭ4"/>.

=== Фармаваньне пасажырскіх цягнікоў ===
Нормы вагі й даўжыні далёкіх і мясцовых пасажырскіх цягнікоў і парадак разьмяшчэньня вагонаў у іх паказваюцца ў кніжках [[расклад]]у руху цягнікоў. У пярэднім і апошнім вагонах крайнія кантавыя дзьверы замыкаюцца, а пераходныя пляцоўкі замацоўваюцца ў паднятым становішчы. Парадак прычэпкі да пасажырскіх цягнікоў вагонаў звыш нормы й прытрымліваньня доўгіх пасажырскіх цягнікоў вызначаецца адпаведнымі інструкцыямі. Дапушчальна прычапляць да пасажырскіх цягнікоў (акрамя прыгарадных) несуцэльнамэталічныя вагоны службова-тэхнічнага прызначэньня. ''Забаронена'' ставіць у пасажырскія й паштова-пакункавыя цягнікі:
* вагоны зь небясьпечнымі грузамі;
* вагоны зь мінулымі тэрмінамі пэрыядычнага рамонту ці зь мінулымі тэрмінамі адзінай тэхнічнай рэвізіі.
У пасажырскія (акрамя хуткасных і хуткіх) і паштова-пакункавыя цягнікі могуць быць таксама пастаўленыя некалькі грузавых вагонаў.
* у далёкія — 1 вагон (ці адна двухвагонная сэкцыя для перавозкі жывой [[рыба|рыбы]]);
* у мясцовыя й прыгарадныя — 3 вагоны;
* у паштова-пакункавыя — 6 вагонаў;
Хуткасьць пасажырскіх і паштова-пакункавых цягнікоў, да якіх далучаны вагоны іншых канструкцыяў і тыпаў, абмежаваныя хуткасьцямі, вызначанымі для гэтых вагонаў<ref name="БЭТ-цягнік"/><ref name="ПТЭ4"/>.

== Арганізацыя руху ==
{{Асноўны артыкул|Графік руху цягнікоў|Чыгуначная сьвятлафорная сыгналізацыя|Лякаматыўная брыгада}}
Асновай арганізацыі руху цягнікоў на магістральных чыгунках зьяўляецца [[Графік руху цягнікоў|графік руху]], парушэньне якога не дапушчальна. Дзякуючы яму забясьпечваецца [[бясьпека]] руху й рацыянальнае выкарыстаньне рухомага складу. У адпаведнасьці з графікам кожнаму цягніку прысвойваецца вызначаны нумар. Цягнікам вызначанага кірунку надаюцца цотныя нумары, а цягнікам зваротнага кірунку — няцотныя. Акрамя нумара, кожнаму грузавому цягніку на станцыі фармаваньня надаецца вызначаны індэкс, які не зьмяняецца да станцыі расфармаваньня. Калі цягнік не прадугледжаны графікам руху, то нумар яму прысвойваецца падчас яго прызначэньня.<ref name="ПТЭ4"/> У адпаведнасьці з правіламі тэхнічнай эксплюатацыі, цягнікі падзяляюцца на наступныя катэгорыі:
[[Файл:Grafico semplice binario.jpg|міні|300пкс|Прыклад [[графік руху цягнікоў|графіка руху цягнікоў]]]]
* Пазачарговыя:
** [[Аднаўленчы цягнік|аднаўленчыя]];
** [[Пажарны цягнік|пажарныя]];
** [[сьнегаачышчальнік]]і;
* Чарговыя — у парадку прыярытэту:
**[[Высакахуткасны цягнік|пасажырскія высакахуткасныя]];
** [[хуткасны цягнік|пасажырскія хуткасныя]];
** пасажырскія хуткія;
** [[пасажырскі цягнік|пасажырскія]] ўсіх астатніх найменьняў;
** паштова-пакункавыя, ваярскія, грузапасажырскія, людзкія, паскораныя грузавыя;
** грузавыя (скразныя, дзялянкавыя, зборныя, вывазныя, перадаткавыя), [[гаспадарчы цягнік|гаспадарчыя цягнік]]і й лякаматывы без вагонаў;
* Цягнікі, што былі прызначаныя паводле адмысловых патрабаваньняў, чарговасьць якіх вызначаецца падчас прызначэньня.<ref name="ПТЭ4">{{кніга
|частка          = Падзел 4.
|загаловак       = Правілы тэхнічнай эксплюатацыі чыгунак Расейскай Фэдэрацыі
}}</ref>
[[Файл:Macchinista ferroviario 1.jpg|міні|250пкс|зьлева|[[Машыніст лякаматыва|Машыніст]] у кабіне [[Італія|італьянскага]] [[высакахуткасны цягнік|высакахуткаснага цягніка]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|ETR 500||en|ETR 500}}]]
Кожны цягнік абслугоўвае [[лякаматыўная брыгада]], якая складаецца з [[машыніст лякаматыва|машыніста]], які беспасярэдне кіруе цягніком і сочыць за бясьпекай шляху, і яго [[памагаты машыніста|памагатага]], які сумесна з машыністам назірае за бясьпекай шляху, а таксама пэрыядычна, па просьбе машыніста, візуальна правярае працу некаторага абсталяваньня лякаматыва ці МВРС (маторвагоннага рухомага складу). Пры кратнай цязе, а таксама пры выкарыстаньні штурхача, лік лякаматыўных брыгадаў роўны ліку лякаматываў, пры гэтым машыністы дапаможных лякаматываў беспасярэдне падпарадкоўваюцца машыністу кіроўнага (першага па ходу руху) лякаматыву. Пры паравой цязе ў склад лякаматыўнае брыгады таксама ўключаўся [[качагар]], а на пасажырскіх маторвагонных цягніках — кандуктар.{{заўвага|З 1980-х у большасьці маторвагонных дэпо СССР пасаду кандуктара скасавалі, а яго абавязак назіраць за пасадкай-высадкай пасажыраў пераклалі на памагатага машыніста.}} Пасажырскі цягнік, акрамя таго, абслугоўваецца праваднікамі вагонаў і начальнікам цягніка, а [[вагон-рэстаран|вагоны-рэстараны]] й [[паштовы вагон|паштовыя вагоны]] — адпаведнымі працаўнікамі. На гаспадарчыя цягнікі прызначаецца кіраўнік працаў ці яго ўпаўнаважаны. Таксама на цягнікі, зь якімі праводзяцца манэўры, можа прызначацца [[складальнік цягнікоў]]. У наш час шэраг пасажырскіх цягнікоў абслугоўваюцца машыністам без памагатага («праца ў адну асобу»).<ref name="ПТЭ4"/>

Для кантролю за рухам усіх цягнікоў, чыгуначны шлях дзеляць на вызначаныя адрэзкі (звычайна 100—150 км), званыя ''дзялянкамі''. Рухам усіх цягнікоў на кожнай дзялянцы кіруе ''цягніковы дыспэтчар''. У ягоныя абавязкі ўваходзіць забесьпячэньне выкананьня графіка руху цягнікоў, таму загады дыспэтчара падлягаюць безумоўнаму выкананьню. Апроч гэтага машыністы й іншыя працаўнікі, якія абслугоўваюць цягнікі, падпарадкоўваюцца ўказаньням дзяжурных па станцыях, якія ў сваю чаргу таксама падпарадкоўваюцца цягніковаму дыспэтчару. Пад кантролем аднаго дыспэтчара можа знаходзіцца да некалькіх дзялянак.<ref name="БЭТ-цягнік-167-168">{{кніга
|частка         = Чыгуначны транспарт
|загаловак      = Вялікая энцыкляпэдыя транспарту
|том            = 4
|старонкі       = 167—168
|isbn           = 
}}</ref>

== Тыпы ==
Паводле грузу, хуткасьці руху, памеру й масы сустракаюцца наступныя тыпы цягнікоў<ref name="ПТЭ-слоўнік"/><ref name="БЭТ-пас">{{кніга
|частка          = Чыгуначны транспарт
|загаловак       = Вялікая энцыкляпэдыя транспарту
|том            = 4
|старонкі       = 170-171
|isbn           = 
}}</ref><ref name="БРЭ-цягнікі">{{кніга
|частка = Чыгуначны транспарт
|загаловак = Вялікая Расейская энцыкляпэдыя
|год = 1994
|старонкі = 78-80, 291-293
|isbn = }}</ref>:
[[Файл:4141 Kinchley Lane.jpg|250пкс|міні|Рэтра-цягнік на {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вялікая Цэнтральная чыгунка|Вялікай Цэнтральнай чыгунцы|en|Great Central Railway}}, [[Ангельшчына]]]]
* [[Пасажырскі цягнік|Пасажырскія]] — прызначаныя для перавозкі пасажыраў, пакункаў і пошты. У сваю чаргу падзяляюцца на:
**[[высакахуткасны цягнік|Высакахуткасныя]] — што рухаюцца з хуткасьцямі звыш 200 км/г;
** [[Хуткасны цягнік|Хуткасныя]] — рухаюцца з хуткасьцямі ў межах 141—200 км/гадз;
** Хуткія — рухаюцца зь сярэдняю хуткасьцю звыш 50 км/г;
** Далёкія — рухаюцца на адлегласьць звыш за 700 км;
** Мясцовыя — рухаюцца на адлегласьць ад 150 да 700 км;
** [[Прыгарадны цягнік|Прыгарадныя]] — рухаюцца на адлегласьць да 150 км{{Заўвага|Тэрмін адносна ўмоўны, бо напрыклад даўжыня маршруту прыгараднага цягніка [[Маскоўскі вакзал (Санкт-Пецярбург)|Санкт-Пецярбург]] — [[Малая Вішэра (станцыя)|Малая Вішэра]] складае каля 163 км.}};
** Паштова-пакунковыя — для перавозкі пошты, пакункаў і грузапакункаў;
** Турыстычныя;
** Экскурсійныя;
** Паскораныя — рухаюцца зь сярэдняю хуткасьцю звыш 65 км/г;
** [[Літарны цягнік|Літарныя]];
** Груза-пасажырскія — цягнікі, якія складаюцца з пасажырскіх і грузавых вагонаў, праезд людзей ажыцьцяўляецца па чыгуначных квітках;
** [[Людзкі цягнік|Людзкія]] — цягнікі, у складзе якіх ня менш за тры вагоны, занятыя людзьмі, праезд людзей ажыцьцяўляецца па грузавых дакумэнтах;
** Пасажырскі падвышанай даўжыні — цягнік, што мае ў складзе 20 і больш вагонаў;
** Пасажырскі доўгі — цягнік, даўжыня якога перавышае вызначаную схемай фармаваньня дадзенага цягніка хоць бы на адзін вагон;
** Злучаны пасажырскі — складаецца з двух пасажырскіх цягнікоў, счэпленых паміж сабою, зь дзейснымі лякаматывамі ў галаве кожнага цягніка;
** [[Фірмовы цягнік|Фірмовыя]]
** [[Рэтра-цягнік]]і
[[Файл:BNSF 5350 20040808 Prairie du Chien WI.jpg|250пкс|міні|Грузавы цягнік [[ЗША|амэрыканска]]<nowiki/>е кампаніі [[BNSF Railway]]]]
* [[Грузавы цягнік|Грузавыя]] (у народзе распаўсюджаная іх састарэлая назва — ''таварныя''):
** Паскораныя:
*** Хуткія грузавыя;
*** Рэфрыжэратарныя;
*** Для перавозкі жыўнасьці;
*** Для перавозкі хуткапсавальных прадуктаў;
** Скразныя — што рухаюцца безь перапрацоўкі ня менш чым праз адну тэхнічную ([[сартавальная станцыя|сартавальную]] ці [[участковая станцыя|ўчастковую]]) станцыю;
** Дзялянкавыя — рухаюцца безь перапрацоўкі ад адной тэхнічнай станцыі да іншай;
** Зборныя — для дастаўкі вагонаў на прамежкавыя станцыі;
** Зборна-раздаткавыя;
** Перадаткавыя — для дастаўкі вагонаў з адной станцыі [[чыгуначны вузел|вузла]] на іншую;
** Вывазныя — для вывазу суполак вагонаў з асобных прамежкавых станцыяў участку;
** Грузавы доўгі — цягнік, даўжыня якога перавышае максымальную норму, вызначаную графікам руху на дзялянцы, хоць бы на адзін умоўны вагон{{Заўвага|Умоўны вагон — мера даўжыні роўная 14 мэтрам, што выкарыстоўваецца для вымярэньня даўжыні станцыйных шляхоў.}};
** Грузавы цяжкавагавы — цягнік, вага якога для адпаведных сэрыяў лякаматываў на 100 тонаў і больш перавышае вызначаную графікам руху вагавую норму на дзялянцы;
** Грузавы падвышанае вагі — цягнік вагай больш за 6 000 тонаў;
** Грузавой падвышанае даўжыні — цягнік, даўжыня якога 350 восяў{{Заўвага|З улікам восяў лякаматыву.}} і больш;
** Злучаны грузавы — які складаецца з двух і больш счэпленых паміж сабою грузавых цягнікоў, зь дзейснымі лякаматывамі ў галаве кожнага цягніка;
[[Файл:CargoTram2008-04-15c.jpg|250пкс|міні|[[Гаспадарчы цягнік]] на [[трамвай]]най лініі]]
* [[Гаспадарчы цягнік|Гаспадарчыя]]:
** [[Аднаўленчы цягнік|Аднаўленчыя]];
** [[Сьнегаачышчальнік]]і;
** [[Пажарны цягнік|Пажарнікі]];
** [[Супрацьпаводкавы цягнік|Супрацьпаводкавыя]];
** Асобныя лякаматывы:
*** Дыспэтчарскія;
*** [[Штурхач]]ы;
* [[Вайсковы эшалон|Вайсковыя]] — прызначаны для перасоўваньня войскаў, ваеннай тэхнікі, установаў і іншых вайсковых грузаў;
* [[Санітарны цягнік|Санітарныя]]

[[Файл:Bronepoezd ed ros.jpg|міні|250пкс|[[Бронецягнік]] «[[Адзіная Расея (бронецягнік)|Адзіная Расея]]»]]
Апроч гэтага слова ''цягнік'' утрымоўваецца ў наступных назвах<ref>{{кніга
|частка = Чыгуначны транспарт
|загаловак = Вялікая Расейская энцыкляпэдыя
|год = 1994
|старонкі = 24, 30, 44, 115, 462, 519, 522
|isbn = }}</ref>:
* Чыгуначныя тэрміны:
**[[Агітцягнік]] — рухомы склад, прызначаны для агітацыйнае, прапагандысцкае й асьветніцкае працы;
** [[Аэрацягнік]] — шматвагонны цягнік, які выкарыстоўвае пры руху аэрадынамічныя сілы, што ствараюць [[экранны эфэкт]];
** [[Бронецягнік]] — браняваны рухомы склад для ўдзелу ў баявых дзеяньнях;
** [[Дызэль-цягнік]] — [[маторвагонны рухомы склад]], у якога першасным рухавіком зьяўляецца [[дызэльны рухавік|дызэль]];
** [[Турбацягнік]] — [[маторвагонны рухомы склад]], у якога першасным рухавіком зьяўляецца [[газавая турбіна]];
** Электрамантажны цягнік — цягнік, прызначаны для электрамантажных працаў падчас [[электрыфікацыя чыгунак|электрыфікацыі чыгунак]];
** [[Электрацягнік]] — [[маторвагонны рухомы склад]], які атрымлівае энэргію ад вонкавай электрычнай сеткі (кантактная сетка, кантактная рэйка), ці ад [[акумулятар|акумулятарных батарэяў]].
* Нечыгуначныя тэрміны:
** [[Аўтацягнік]] — аўтамабіль з паўпрычэпам, адным ці некалькімі прычэпамі;
** [[Вясельле|Вясельны цягнік]]

== Абсталяваньне ==

=== Тармазы ===
{{Асноўны артыкул|Чыгуначны тормаз}}
[[Файл:Steam locomotive S brake.jpg|міні|200пкс|Тармазная калодка [[паравоз]]у]]
У наш час на цягнікох ужываюць самыя розныя тыпы тармазоў: пнэўматычныя й электрычныя, аўтаматычныя й неаўтаматычныя, грузавыя й пасажырскія, няцьвёрдыя й паўцьвёрдыя й г. д.<ref name="БЭТ-торм">{{кніга
|частка          = Чыгуначны транспарт
|загаловак       = Вялікая энцыкляпэдыя транспарту
|том            = 4
|старонкі       = 132-135
|isbn           = 
}}</ref><ref name="БРЭ-торм">{{кніга
|частка = Чыгуначны транспарт
|загаловак = Вялікая Расейская энцыкляпэдыя
|год = 1994
|старонкі = 448-450
|isbn = }}</ref>

Самымі распаўсюджанымі зьяўляюцца пнэўматычныя тармазы, якія прыводзяцца ў дзеяньне сьціснутым паветрам. Першы пнэўматычны тормаз быў прапанаваны ў 1869 годзе [[Джордж Ўэстынгаўз|Джорджам Ўэстынгаўзам]] і з тых часоў увесь час удасканальваўся. [[Тормаз Ўэстынгаўза]] мае толькі два рэжымы — тармажэньне й водпуск, у наш час ён яшчэ выкарыстоўваецца ў цягніках [[мэтрапалітэн]]у. У адрозьненьне ад яго, сучасныя пнэўматычныя тармазы дазваляюць яшчэ й рэгуляваць тармазную сілу, зьмяняючы ціск паветра ў тармазных цыліндрах. Машыніст кіруе тармазамі з дапамогай адмысловай прылады — [[кран машыніста|крану машыніста]]. Зь яго дапамогай машыніст можа дадаваць паветра ў тармазныя цыліндры (службовае тармажэньне) для атрыманьня патрэбнай тармазной сілы, падтрымліваць там гэты ціск ([[перадах]]) і выпускаць паветра (водпуск) для вызваленьня тармазоў ці некаторага зьмяншэньня тармазной сілы. У тармазныя цыліндры паветра трапляе з запасных рэзэрвуараў, зьмешчаных на кожнай адзінцы рухомага складу (вагон, лякаматыў, дрызіна й г. д.). У сваю чаргу ў запасныя рэзэрвуары паветра трапляе з тармазной магістралі, працягнутай уздоўж усяго цягніка, якую сілкуе [[кампрэсар]]. Ціск у тармазной магістралі залежыць ад тыпу цягніка: так, для пасажырскага цягніка, ён складае 4,5 — 5,2 кг/см². Кіруе паветранымі струменямі прылада пад назвай [[паветраразьмеркавальнік]], якая таксама знаходзіцца на кожнай адзінцы рухомага складу. У выпадку пашкоджаньня тармазной магістралі (у тым ліку ў выніку парыву цягніка) і выйсьця паветра зь яе ў атмасфэру, паветраразьмеркавальнік напроста злучае запасны рэзэрвуар з тармазным цыліндрам. У гэтым выпадку адбываецца экстранае тармажэньне — паветра трапляе ў цыліндры пад максымальным ціскам, дзякуючы чаму рэалізуецца максымальная тармазная сіла. Экстранае тармажэньне можна выклікаць і прымусова — адкрыцьцём [[стоп-кран]]у, або пастаноўкай ручкі крана машыніста ў адпаведнае становішча — у гэтым выпадку тармазная магістраль таксама напроста злучаецца з атмасфэрай.<ref name="БЭТ-торм"/><ref name="БРЭ-торм"/>

Асноўны недахоп пнэўматычнага тормазу складаецца ў тым, што хуткасьць распаўсюду паветранае хвалі, а такім чынам і спрацоўваньня тармазоў па цягніку, роўная [[хуткасьць гуку|хуткасьці гуку]] (331 м/с). Неадначасовасьць спрацоўваньня тармазоў можа выклікаць падоўжаныя штуршкі, што ў пасажырскіх цягніках выклікае дыскамфорт пасажыраў, а ў доўгіх грузавых — парывы цягніка. Таму на пасажырскіх, а таксама грузавых доўгіх цягнікох выкарыстоўваюць электрапнэўматычныя тармазы. У гэтым выпадку паралельна тармазной магістралі ідзе электрычны провад, па якім і перадаюцца сыгналы на паветраразьмеркавальнікі (апошні пры гэтым завецца электрычным паветраразьмеркавальнікам, з-за наяўнасьці ў канструкцыі электрычнай часткі). Перавага такога тыпу тормазу складаецца ў практычна адначасовым спрацоўваньні тармазоў па ўсёй даўжыні цягніка, што таксама дазваляе скараціць тармазны шлях.<ref name="БЭТ-торм"/>

[[Файл:Septa PCC car truck.jpg|міні|зьлева|200пкс|Каляска трамвая. Паміж коламі бачны чаравік магнітарэйкавага тормазу]]
У выпадку ўжываньня цягавых электрычных рухавікоў ([[ЦЭР]]), апроч пнэўматычных тармазоў выкарыстоўваюць і электрычныя, якія пераўтвараюць мэханічную энэргію цягніка ў [[электраэнэргія|электрычную]]. У гэтым выпадку выкарыстоўваюць зварачальнасьць [[электрарухавік]]а, гэта значыць яго магчымасьць працы [[генэратар]]ам. Электраэнэргія або пераўтвараецца ў цеплавую ў [[рэастат]]ах (рэастатнае тармажэньне), або вяртаецца ў кантактную сетку ([[рэкуперацыйнае тармажэньне]]), таксама магчыма іх спалучэньне (рэкупэрацыйна-рэастатнае тармажэньне). Электрычнымі тармазамі абсталяваная большасьць электрарухомага складу (трамвай, мэтрапалітэн, электравозы, электрацягнікі), а таксама шматлікія цеплавозы.<ref>{{кніга
|частка = Чыгуначны транспарт
|загаловак = Вялікая Расейская энцыкляпэдыя
|год = 1994
|старонкі = 514
|isbn = }}</ref><ref name="Ракаў2">{{кніга|аўтар= Ракаў В. А.|частка = 
|загаловак       = Лякаматывы айчынных чыгунак, 1956-1975
|арыгінал=Локомотивы отечественных железных дорог, 1956—1975
|месца= М.|выдавецтва= Транспарт
|год            = 1999|старонкі= |isbn = 5-277-02012-8
}}</ref><ref>{{кніга|аўтар          = [[Віталь Ракаў|Ракаў В.А.]]
|частка          = |загаловак       = [[Лякаматывы і маторвагонны рухомы склад чыгунак Савецкага Саюзу, 1976-1985]]|месца        = М.|выдавецтва = Транспарт|год = 1990}}</ref>

Таксама існуе [[магнітарэйкавы тормаз]]. Ён складаецца з двух (радзей — чатырох) чаравікаў, кожны зь якіх падвешаны паміж коламі й па канструкцыі ўяўляе сабою электрамагніт. Падчас тармажэньня чаравікі апускаюцца на рэйкі, а на іх шпулькі падаецца электрычны ток. Узьніклая магнітная сіла прыціскае чаравікі да рэек, тым самым павялічваючы тармазную сілу, тармазны шлях з-за гэтага скарачаецца на 30 — 35%. Ужываецца дадзены тормаз на трамваях, высакахуткасных цягніках і цягавых агрэгатах. Іх асноўная перавага — кампактнасьць, што дазваляе разам зь імі выкарыстоўваць дыскавыя тармазы, якія займаюць адносна вялікі аб’ём ад падвагоннай прасторы.<ref>{{кніга
|частка = Чыгуначны транспарт
|загаловак = Вялікая Расейская энцыкляпэдыя
|год = 1994
|старонкі = 222
|isbn = }}</ref>

=== Прыборы кантролю і бясьпекі ===
[[Файл:ER2-997 cabin.jpg|міні|200пкс|У кабіне [[электрацягнік]]а [[ЭР2]] (да №&nbsp;1027). Усталяваны мэханічны хуткасьцямер, таксама можна ўбачыць лякаматыўны сьвятлафор]]
{{Асноўны артыкул|Аўтаматычная лякаматыўная сыгналізацыя|САУТ|Аўтастоп (чыгунка)}}
Для падвышэньня бясьпекі цягнікі абсталёўваюць рознымі прыборамі й прыладамі, большасьць зь якіх знаходзіцца ў кабіне машыніста. Для кантролю за сыгналамі сьвятлафораў цягнік абсталёўваецца АЛС — [[аўтаматычная лякаматыўная сыгналізацыя|аўтаматычнае лякаматыўнае сыгналізацыяй]]. Яна счытвае са шляху адмысловыя сыгналы, якія ідуць ад зьмешчанага наперадзе [[Сьвятлафор|сьвятлафору]], расшыфроўвае іх і на міні-сьвятлафоры (лякаматыўны сьвятлафор) у кабіне дублюе сыгналы зьмешчанага наперадзе сьвятлафору. Для праверкі пільнасьці машыніста служыць гэтак званая дзяржальня пільнасьці (ДП, канструктыўна яна выкананая ў выглядзе кнопкі, ці пэдалі). Пры зьмене паказаньня на лякаматыўным сьвятлафоры, а таксама ў выпадку, калі машыніст працяглы час не зьмяняў пазыцыі органаў кіраваньня цягай і тармазамі, гучыць гукавы сыгнал, які часам дублюецца сьветлавым (у шэрагу выпадкаў сьветлавы сыгнал загараецца перад гукавым). Пачуўшы гукавы сыгнал (або ўбачыўшы сьветлавы), машыніст павінны адразу ж націснуць на ДП, у адваротным выпадку, па заканчэньні некаторага часу (5-10 сэкундаў), аўтаматычна будзе ўжытае экстранае тармажэньне. Пэрыядычная праверка пільнасьці таксама ажыцьцяўляецца пры пад’езьдзе цягніка да сьвятлафору з забараняльным паказаньнем. Часта для кантролю за пільнасьцю машыніста выкарыстоўваюць датчыкі, якія вымяраюць яго фізыялягічныя дадзеныя (пульс, ціск, нахіл галавы).<ref name="ПТЭ4"/><ref name="БЭТ-АЛС">{{кніга
|частка          = Чыгуначны транспарт
|загаловак       = Вялікая энцыкляпэдыя транспарту
|том            = 4
|старонкі       = 125-127, 199
|isbn           = 
}}</ref><ref name="БРЭ-АЛС">{{кніга
|частка = Чыгуначны транспарт
|загаловак = Вялікая Расейская энцыкляпэдыя
|год = 1994
|старонкі = 18
|isbn = }}</ref>
[[Файл:ER2-1225 cabin.jpg|міні|200пкс|зьлева|У кабіне [[электрацягнік]]а [[ЭР2]] (з №&nbsp;1028). У далёкім куце бачны [[КЛПБ|КЛПБ-У]], вышэй якога разьмешчаны экран САКЦ. У чырвоны колер афарбаваны кран машыніста.]]
Для кантролю за хуткасьцю ў кабіне ўсталяваны мэханічны хуткасьцямер. АЛС і [[хуткасьцямер]] увесь час узаемадзейнічаюць адзін з адным. Так у выпадку праезду сьвятлафору з чырвоным агнём з хуткасьцю вышэй за 20 км/г спрацуе экстранае тармажэньне. Апроч гэтага лякаматыўны хуткасьцямер выконвае функцыю [[бартавы самапісец|чорнае скрыні]]{{Заўвага|З-за гэтага, а таксама з-за характэрнага пастукваньня падчас працы, за мэханічным хуткасьцямерам замацавалася мянушка ''[[стукач]]''}}. У яго верхняй частцы ўсталёўваецца папяровая стужка, на якую запісваецца шэраг парамэтраў: час, хуткасьць, пройдзеная адлегласьць, ціск у напорнай і тармазной магістралях, а таксама ў тармазным цыліндры, паказаньні лякаматыўнага сьвятлафору. На пачатку ХХІ стагодзьдзя АЛС і хуткасьцямер замяняюць на [[КЛПБ]] (комплексная лякаматыўная прылада бясьпекі) (''глядзіце на выяве''). Ён выконвае функцыі хуткасьцямера і АЛС, а таксама вядзе кантроль за хуткасьцю.<ref name="БРЭ-АЛС"/><ref name="БРЭ-САВП">{{кніга
|частка = Чыгуначны транспарт
|загаловак = Вялікая Расейская энцыкляпэдыя
|год = 1994
|старонкі = 22-23, 199, 392-393
|isbn = }}</ref>

Дзеля кантролю за станам абсталяваньня прызначаныя розныя датчыкі й рэле (рэле баксаваньня, рэле перагрузкі), сыгнальныя лямпы ад якіх выведзеныя на пульт машыніста. Пасажырскія цягнікі абсталёўваюць пажарнай сыгналізацыяй, датчыкі якой разьмяшчаюць у салёнах і тамбурах. Для кантролю за хадавой часткай вагонаў і лякаматываў, на чыгуначным шляху разьмяшчаюць розныя датчыкі. Яны дазваляюць выявіць шматлікія дэфэкты, сярод іх: перагрэў буксаў, пашкоджаньне хадавой часткі, парушэньне габарыту. Бясьпека руху, за конт памяншэньня нагрузкі на машыніста, падвышае і САКЦ — сыстэма аўтакіраваньня цягніком (аўтамашыніст). У наш час большасьць цягнікоў мэтрапалітэну кіруецца аўтаматыкай, на прыгарадных электрацягніках яе, галоўным чынам, выкарыстоўваюць для падказак (папярэджвае пра абмежаваньне хуткасьці, паказаньні сьвятлафораў, а таксама аб’яўляе прыпынкі)<ref name="БРЭ-САВП"/>{{заўвага|Адзін зь недахопаў САКЦ прыгарадных цягнікоў — хібнасьць да 20 мэтраў, што можа выклікаць тое, што першы вагон апынецца за межамі плятформы.}}.

=== Сыгналы ===
{{Слухаць
| файл          = Parovoz sound.ogg
| назва         = Тыфон паравоза
| апісаньне     = 
| файл2         = Teplovoz sound.ogg
| назва2        = Тыфон паравоза
| апісаньне2    = 
}}
Як зразумела з вызначэньня, адна з уласьцівасьцяў цягніка — наяўнасьць сыгналаў. Сыгналы цягніка ўваходзяць у агульную сыстэму сыгналізацыі чыгуначнага транспарту, якая ўлучае ў сябе таксама й шляхавыя сыгналы — [[Чыгуначны сьвятлафор|сьвятлафоры]], сыгнальныя знакі, паказальнікі й г. д. Сыгналы падзяляюць на гукавыя й сьветлавыя.

Для падачы гукавых сыгналаў служаць адмысловыя прылады, якія ўсталёўваюцца на рухомым складзе — [[сьвісток|сьвісткі]], [[тыфон (прыбор)|тыфоны]], [[звон|званы]]. Яны прызначаныя для падвышэньня бясьпекі, за конт папярэджаньня пра набліжэньне цягніка, а таксама для падачы камандаў складальнікам цягнікоў і аглядчыкам вагонаў. Гукавыя сыгналы ў сваю чаргу падзяляюцца на сыгналы вялікай гучнасьці й сыгналы малой гучнасьці. Сыгнал вялікае гучнасьці павінны мець надзейную чутнасьць у межах [[тармазны шлях|тармазнога шляху]] й выкарыстоўваецца вельмі рэдка, асабліва ў межах местаў і іншых населеных пунктаў. Для яго падачы служыць тыфон. На чыгуначных лякаматывах [[гукавы ціск|узровень гучнасьці]] сыгналу тыфона на адлегласьці 5 мэтраў складае каля 120 дб{{Заўвага|Для параўнаньня: 110 дб — узровень гуку трактара на адлегласьці 1 м; 150 дб — узровень гуку рэактыўнага самалёта падчас узьлёту}} пры частаце тону ў 360—380 Гц. Для падачы сыгналаў малой гучнасьці на раньніх лякаматывах выкарыстоўвалі званы, у наш час іх замянілі сьвісткі. Сыгнал сьвістка на адлегласьці 5 мэтраў мае ўзровень гуку 105 дб пры частасьці асноўнага тону каля 1200 Гц.<ref>{{кніга
|частка = Чыгуначны транспарт
|загаловак = Вялікая Расейская энцыкляпэдыя
|год = 1994
|старонкі = 389
|isbn = }}</ref> Для прывада сьвістка й тыфона на паравозах выкарыстоўваецца пара з катла, на іншых лякаматывах — сьціснутае паветра. На трамваях сыгналы падаюцца з дапамогай электрычнага званка.
{| class="wikitable"
|+ Прыклады гукавых сыгналаў, якія падаюцца машыністамі цягнікоў<ref>{{кніга
|аўтар         = 
|частка         = Разьдзел 8. Гукавыя сыгналы
|загаловак      = Інструкцыя па сыгналізацыі на чыгунках Расейскай Фэдэрацыі. ЦРБ-757
|адказны = 
|спасылка        = http://www.rtsdizel.ru/teplovoz/instrsignal1/gl8.htm
|месца         = 
|выдавецтва  = [[Транспарт (выдавецтва)|Транспарт]]
|год           = 2005
|том           = 
|isbn          = 
}}</ref>:
|-
!Сыгнал||Значэньне||Калі падаецца
|-
|3 кароткіх||«Стой»||Пры пад’езьдзе да забараняльнага сыгналу.
|-
|rowspan=2 |Адзін доўгі||«Адправіцца цягніку»||Пры адпраўленьні цягніка.
|-
|Апавяшчальны сыгнал||Пры набліжэньні да пераездаў, тунэляў, пасажырскіх плятформаў, крывых, месцаў правядзеньня шляхавых працаў. Падчас руху ва ўмовах паніжанай бачнасьці (завея, смуга й г. д.). Для папярэджаньня наезду на людзей. Пры сустрэчы цягнікоў на двухшляховых дзялянках: першы сыгнал — пры набліжэньні да сустрэчнага цягніка, другі — пры набліжэньні да яго хваставой часткі.
|-
|rowspan=2 |Адзін кароткі, адзін доўгі||Апавяшчальны падчас руху па няправільнаму шляху{{Заўвага|Напрыклад пры правабаковым руху — па леваму шляху}}||У тых жа выпадках, што й звычайны апавяшчальны.
|-
|Сыгнал пільнасьці||Падчас прыёму цягніка на станцыю па няправільнаму шляху. Падчас набліжэньня да сьвятлафору з забараняльным паказаньнем, пры наяўнасьці дазволу на яго праход. Падчас праходу сьвятлафору з забараняльным, або незразумелым паказаньнем.
|-
|}
[[Файл:TGV Gare Montparnasse.jpg|міні|200пкс|Хвост [[Францыя|францускага]] [[высакахуткасны цягнік|высакахуткаснага цягніка]] [[TGV]]]]
Бачныя сыгналы цягнікоў прызначаюцца для пазначэньня яго галавы й хваста, што падвышае бясьпеку для шляхавых працаўнікоў. Да бачных сыгналаў таксама належыць і [[пражэктар (прылада)|пражэктар]]. Прыклады бачных сыгналаў<ref>{{кніга
|аўтар      = 
|частка     = Разьдзел 7. Сыгналы, што ўжываюцца для пазначэньня цягнікоў, лякаматываў і іншых рухомых адзінак.
|загаловак  = Інструкцыя па сыгналізацыі на чыгунках Расейскай Фэдэрацыі. ЦРБ-757
|адказны    = 
|спасылка   = http://www.rtsdizel.ru/teplovoz/instrsignal1/gl7.htm
|месца      = 
|выдавецтва = [[Транспарт (выдавецтва)|Транспарт]]
|год        = 2005
|том        = 
|isbn       = 
}}</ref>:
* Галава ўсіх цягнікоў падчас руху па правільным шляху пазначаецца пражэктарам і двума празрыста-белымі агнямі, уключанымі ля [[чыгункавы буфэр|буфэрнага бруса]] (буфэрныя агні), прычым маторвагоннаму цягніку ў гэтым выпадку дазваляецца ісьці са згаслымі буфэрнымі агнямі;
* Падчас руху цягніка па няправільным шляху, яго галава пазначаецца чырвоным агнём ліхтара зь левага боку, і празрыста-белым агнём ліхтара — з правага боку;
* Хвост грузавых і грузапасажырскіх цягнікоў пазначаецца адным чырвоным дыскам са сьвятлоадбівальнікам ля [[чыгункавы буфэр|буфэрнага бруса]] з правага боку;
* Хвост пасажырскіх і паштова-пакунковых цягнікоў пазначаецца трыма чырвонымі агнямі, а ў выпадку прычэпкі ў хвост грузавога вагона — адным чырвоным;
* Хвост лякаматыву, які едзе ў хвасьце цягніка, альбо зусім без вагонаў, пазначаецца адным чырвоным агнём з правага боку;
* Падчас манэўровых рухаў (у тым ліку й руху ў [[дэпо]]), лякаматыў і маторвагонны рухомы склад пазначаюцца па адным буфэрным агні наперадзе й ззаду, уключаных з боку асноўнага пульта кіраваньня (на звычайных магістральных лякаматывах і маторвагонных цягніках — левы буфэрны ліхтар наперадзе й правы буфэрны ліхтар ззаду).

=== Сувязь ===
Для абмену інфармацыяй машыністаў цягнікоў зь дзяжурнымі па станцыях, цягніковымі дыспэтчарамі, складальнікамі цягнікоў, а таксама паміж сабой, цягнікі абсталёўваюцца прыладамі [[радыёсувязь|радыёсувязі]]. У залежнасьці ад тыпу працаў, на мэтрапалітэне й магістральных чыгунках выкарыстоўваюць два тыпы радыёсувязі — цягніковая й манэўровая. Першая выкарыстоўваецца для абмену інфармацыяй [[машыніст лякаматыва|машыністаў]] цягнікоў зь цягніковымі дыспэтчарамі, а таксама паміж сабою, другая — для абмену інфармацыяй дзяжурнага па [[пост цэнтралізацыі|посьце цэнтралізацыі]] з машыністам цягніка й [[складальнік цягнікоў|складальнікамі цягнікоў]] пры правядзеньні манэўраў.<ref name="сувязь">{{Кніга|частка          = Чыгуначны транспарт|загаловак       = Вялікая энцыкляпэдыя транспарту|том            = 4|старонкі       = 127—128|isbn           = }}</ref><ref>{{Кніга|частка = Чыгуначны транспарт|загаловак = Вялікая Расейская энцыкляпэдыя|год = 1994|старонкі = 383—384|isbn = }}</ref>

Радыёсувязь працуе ў [[сымплексны рэжым|сымплексным рэжыме]] з групавым выклікам у найболей распаўсюджаным гектамэтровым (~&nbsp;2 МГц) і мэтровым (~&nbsp;151-156&nbsp;МГц) дыяпазонах. З-за таго, што ў гектамэтровым дыяпазоне ўзровень перашкодаў даволі высокі, для атрыманьня добрага сыгналу ўздоўж чыгуначнага шляху працягваюць накіравальныя правады, якія могуць быць зьмесцаваныя на апорах кантактнае сеткі, альбо на апорах паветраных лініяў сувязі. На магістральных чыгунках радыёсувязь машыністаў цягнікоў зь цягніковымі дыспэтчарамі ажыцьцяўляецца па дыспэтчарскай цягніковай радыёсувязі на дэцымэтровым дыяпазоне (330 МГц, за мяжой — да 450 МГц), цягніковая ж служыць для сувязі машыністаў цягнікоў паміж сабою, зь дзяжурнымі па станцыях, а таксама з начальнікам цягніка (на пасажырскіх цягніках). Лякаматыўныя радыёстанцыі ўсталёўваюцца ў кабіне кіраваньня, часам з двума пультамі (асобна для машыніста і для яго [[памагаты машыніста|памагатага]]).<ref name="сувязь"/><ref>{{кніга
|частка = Чыгуначны транспарт
|загаловак = Вялікая Расейская энцыкляпэдыя
|год = 1994
|старонкі = 352
|isbn = }}</ref>

На пасажырскіх маторвагонных цягніках усталёўваецца сыстэма ўнутранай сувязі, якая ажыцьцяўляецца па правадной лініі. Дадзеная сыстэма прызначаная для перадачы паведамленьняў [[пасажыр]]ам у салёне, а таксама для абмену інфармацыяй паміж чальцамі лякаматыўнае брыгады (машыніста з памагатым ці [[кандуктар]]ам), якія знаходзяцца ў розных кабінах. Для экстранай сувязі пасажыраў з машыністам прызначаная сыстэма сувязі «пасажыр-машыніст», перагаворныя прылады якой разьмешчаныя ў пасажырскіх салёнах. Часта сыстэмы сувязі «машыніст-пасажыр» і «пасажыр-машыніст» аб’ядноўваюць у адну.<ref>{{кніга|аўтар=Пегаў Д.В. і інш.|загаловак=Электрацягнікі сталага току|арыгінал=Электропоезда постоянного тока|адказны=Агееў К.П.|спасылка=|месца=Масква|выдавецтва=«Цэнтар камэрцыйных распрацовак»|год= 2006|том=|старонак=|старонкі=68|isbn=5-902624-06-1}}</ref>

=== Цяга ===
{{Асноўны артыкул|Лякаматыў|Маторны вагон}}
[[Файл:Crm california zephyr.jpg|міні|зьлева|[[Цеплавоз]]]]
Для прывядзеньня цягніка ў рух на першых рэйкавых дарогах выкарыстоўвалі мускульную сілу жывёлаў, галоўным чынам канёў. У першай палове XIX стагодзьдзя ім на зьмену прыйшоў [[лякаматыў]] — цягавы транспартны сродак, які перасоўваецца па рэйках. Прынцып яго працы складаецца на ўзаемадзеяньні кола й рэйкі — ад рухавіка на кола перадаецца цягавы высілак, а кола, за кошт сілы [[церце|церця]] аб рэйку, прыводзіць лякаматыў, а зь ім і ўвесь цягнік, у рух. Першым тыпам лякаматываў быў паравоз — транспартны сродак, рухавіком якога зьяўлялася [[паравая машына]]. Пара у паравую машыну паступала з [[паравы кацёл|паравога катла]], які знаходзіўся на лякаматыве. Нягледзячы на такую перавагу, як «усёеднасьць» (палівам для паравоза маглі служыць нафта, вугаль, дровы, торф), у такіх лякаматываў быў вельмі істотны недахоп — вельмі нізкі ККД, які складаў каля 5-7%. Таму ў наш час паравозы амаль не выкарыстоўваюцца ў цягніковай працы.<ref>{{кніга
|частка = Чыгуначны транспарт
|загаловак = Вялікая Расейская энцыкляпэдыя
|год = 1994
|старонкі = 289-290
|isbn = }}</ref>

У сучасных лякаматываў у якасьці першаснага рухавіка выкарыстоўваюцца рухавікі ўнутранага згараньня — [[дызэльны рухавік|дызэль]] ([[цеплавоз]]ы) альбо газавая турбіна ([[газатурбавоз]]ы). З-за таго, што такія рухавікі могуць працаваць у абмежаваным дыяпазоне [[частасьць|частасьцяў]] кручэньня, то для перадачы кручэньня на рухальныя колы патрабуецца прамежкавая перадача — электрычная, або гідраўлічная. Электрычная перадача складаецца з генэратара й электрарухавікоў, гідраўлічная — з [[гідрамуфта]]ў, [[гідратрансфарматар]]аў і [[гідрапомпа]]ў. Гідраўлічная перадача лягчэй і таньней, але электрычная перадача больш надзейная й больш эканомная. На маламагутных цеплавозах часам выкарыстоўваецца мэханічная перадача. З аўтаномных лякаматываў самае вялікае распаўсюджаньне атрымалі цеплавозы з электрычнай перадачай.<ref>{{кніга
|частка          = Чыгуначны транспарт
|загаловак       = Вялікая энцыкляпэдыя транспарту
|том            = 4
|старонкі       = 138-145
|isbn           = 
}}</ref><ref>{{кніга
|аўтар          = Ракаў В. А.
|частка          = Магістральныя электравозы з гідраўлічнай перадачай
|загаловак       = [[Лякаматывы айчынных чыгунак, 1956-1975]]
|месца          = Масква
|выдавецтва   = Транспарт
|год            = 1999
|старонкі       = 179-180
|isbn           = 5-277-02012-8
}}</ref>

Першасны рухавік можна й зусім прыбраць зь лякаматыва, а энэргію на лякаматыў перадаваць звонку — па кантактнай сетцы. Менавіта на такім прынцыпе працуе [[электравоз]] — неаўтаномны лякаматыў, што рухаецца электрарухавікамі. Электравоз праз токапрымач атрымлівае з кантактнай сеткі электраэнэргію, якая затым накіроўваецца на цягавыя электрарухавікі, якія праз зубчастую перадачу круцяць рухальныя восі. Асноўная перавага электравоза перад аўтаномнымі лякаматывамі складаецца ў практычнай адсутнасьці шкодных выкідаў у атмасфэру (калі вядома не лічыць выкідаў ад электрастанцыяў), што дазволіла перавесьці на электрычную цягу ўвесь гарадзкі рэйкавы транспарт — [[трамвай]] і [[мэтрапалітэн]], а таксама [[монарэйка]]выя цягнікі. Апроч пералічаных тыпаў лякаматываў, сустракаюцца й іх спалучэньні: [[электрацеплавоз]], [[электрапаравоз]], [[цеплапаравоз]] і гэтак далей.<ref>{{кніга
|частка          = Чыгуначны транспарт
|загаловак       = Вялікая энцыкляпэдыя транспарту
|том            = 4
|старонкі       = 203-205
|isbn           = 
}}</ref>
[[Файл:Linear Motor of Toei Ōedo Line.jpg|міні|[[Лінейны рухавік]] ([[індуктар]] зьверху)]]
Цягнік можа рухацца й безь перадачы цягі ад рухавіка на кола й далей на рэйку. Так у [[лінейны рухавік|лінейным рухавіку]] электраэнэргія напроста пераўтвараецца ў энэргію паступальнага руху — цягнік рухаецца за конт узаемадзеяньня магнітных палёў [[індуктар]]у й мэталічнай паласы. Індуктар можа разьмяшчацца, як у шляхаправодзе, гэтак і на рухомым складзе. Такі рухавік ужываецца на цягніках на магнітным падвешваньні ([[маглеў]]), а таксама ў монарэйкавым транспарце.<ref>{{кніга
|частка = Чыгуначны транспарт
|загаловак = Вялікая Расейская энцыкляпэдыя
|год = 1994
|старонкі = 211
|isbn = }}</ref> Апроч гэтага, у XX стагодзьдзі вяліся досьледы з ужываньнем для цягі цягнікоў авіяцыйных рухавікоў ([[паветраная шруба]], [[рэактыўны рухавік]]), але яны, галоўным чынам, прызначаліся для дасьледаваньня ўзаемадзеяньня рухомага складу й рэек пры высокіх хуткасьцях.<ref>{{кніга
|частка          = Перадгісторыя хуткасных і высакахуткасных замежных чыгунак
|загаловак       = Хуткасны і высакахуткасны чыгуначны транспарт
|месца          = 
|старонкі       = 171-172
|год            = 
|том            = 1
}}</ref>

=== Энэргетыка вагонаў ===
[[Файл:Dinamotor.jpg|міні|200пкс|зьлева|Пераўтваральнік ДК-604, усталяваны на [[электрацягнік]]ах [[ЭР1]] і ЭР2. Левая частка — дынаматор, правая — [[генэратар]]]]
У пасажырскіх цягніках ёсьць мноства дапаможных сыстэмаў, прызначаных для забесьпячэньня камфорту пасажыраў. Для працы большасьці зь іх ([[асьвятленьне]], [[ацяпленьне]], [[вэнтыляцыя]], варка ежы ў [[вагон-рэстаран|вагонах-рэстаранах]]) выкарыстоўваецца электрычнасьць. Адной зь яе крыніцаў зьяўляецца сыстэма аўтаномнага электразабесьпячэньня, якая ўлучае [[генэратар]] і [[акумулятар]]ную батарэю. Генэратар сталага току круціцца ад восі колавай пары праз раменную або [[карданная перадача|карданную]] перадачу. Напруга на генэратары складае 50 В, а яго магутнасьць — каля 10 кВт. У выпадку, калі вагон абсталяваны сыстэмай кандыцыянаваньня, напруга на генэратары складае 110 В, а яго магутнасьць можа дасягаць 30 кВт. У гэтым выпадку часьцей ужываюць генэратар пераменнага току й [[выпрамнік]]. Для атрыманьня пераменнага току (для сілкаваньня [[лямпа дзённага сьвятла|лямпаў дзённага сьвятла]], [[радыё]]апаратуры, разетак для падлучэньня [[брытва|электрабрытваў]] і іншых маламагутных прыбораў) ужываюць машынныя, або [[паўправаднік]]овыя пераўтваральнікі сталага току ў пераменны. Акумулятарная батарэя прызначаная для рэзэрваваньня генэратара пры малых хуткасьцях руху, а таксама ўспрымае пікі нагрузкі. Асноўны недахоп такой сыстэмы — павелічэньне супраціву руху да 10%.<ref name="БЭТ-энэрг-падваг">{{кніга
|частка = Чыгуначны транспарт
|загаловак = Вялікая энцыкляпэдыя транспарту
|том = 4
|старонкі = 135-138, 149-153
|isbn = }}</ref>:
[[Файл:VL10p-1035 Adler.jpg|міні|200пкс|Электравоз [[ВЛ10]], мадэрнізаваны для перасоўваньня пасажырскіх цягнікоў у зімовы пэрыяд — дададзены провад для падачы на вагоны высокай напругі.]]
На хуткасных і высакахуткасных цягнікох для электразабесьпячэньня цягніка выкарыстоўваецца вагон-[[электрастанцыя]]. Ён абсталяваны дызэль-генэратарнай усталёўкай і, галоўным чынам, месьціцца ў пярэдняй частцы цягніка, адразу за лякаматывам (хоць зрэдку бывае й наадварот, калі ён усталяваны ў хвасьце цягніка). На [[дызэль-цягнік]]ах для атрыманьня нізкай напругі выкарыстоўваюцца дапаможныя генэратары, якія круцяцца ад [[дызэль]]най сыстэмы. На [[электрацягнік]]ах сталага току генэратар знаходзіцца на адным вале з дынаматорам, разьмешчаным пад вагонам, таксама нярэдка ўжываюць высакавольтныя паўправадніковыя пераўтваральнікі. На электрацягніках пераменнага току нізкую напругу атрымліваюць ад цягавага трансфарматара, дзе напруга кантактнай сеткі зьмяншаецца да неабходнага ўзроўню (каля 220 В). Далей аднафазны ток у машынным пераўтваральніку канвэртуецца ў трохфазны. Для атрыманьня зь пераменнага току сталага, выкарыстоўваюцца выпрамнікі. На вагонах мэтрапалітэну ланцугі кіраваньня й асьвятленьня атрымліваюць сілкаваньне ад акумулятарнай батарэі (яна ж зараджаецца ад кантактнай рэйкі праз набор [[рэзыстар]]аў), або ад статычнага пераўтваральніка.<ref name="БЭТ-энэрг-падваг"/>

Для сілкаваньня ланцугоў апалу патрабуецца высокая напруга (на магістральных чыгунках — каля 3000 В), якая паступае ад лякаматыву. На электравозе сталага току сілкаваньне ў ланцугі апалу цягніка паступае напроста з [[кантактная сетка|кантактнай сеткі]], на электравозе пераменнага току — напруга кантактнае сеткі (25 кВ), пры дапамозе адмысловай абмоткі на цягавым трансфарматары, зьніжаецца да 3 кВ, пасьля чаго паступае ў ланцугі апалу. На цеплавозе можа разьмяшчацца адмысловы генэратар, які выпрацоўвае напругу ў 3 кВ, у адваротным выпадку — на пасажырскіх вагонах прадугледжаны апал з дапамогай паліва (вугаль, дровы, торф). У вагонах мэтрапалітэну, якія працуюць на адкрытых дзялянках (напрыклад [[Філёўская лінія]] [[Маскоўскі мэтрапалітэн|маскоўскага мэтрапалітэну]]), а таксама ў вагонах трамвая электрычныя печы падлучаюцца напроста да [[кантактная сетка|кантактнае сеткі]] (альбо да [[кантактная рэйка|кантактнай рэйкі]]). Высокая напруга таксама можа трапляць ня толькі ад лякаматыву, але й ад вагона-электрастанцыі. Часта ад лякаматыву на вагоны можа падавацца й нізкая напруга — для сілкаваньня ланцугоў асьвятленьня, вэнтыляцыі й г. д., што дазваляе не выкарыстоўваць сыстэму аўтаномнага электразабесьпячэньня.<ref name="Ракаў2"/><ref name="БЭТ-энэрг-падваг"/>

На [[рэфрыжэратарны вагон|рэфрыжэратарных вагонах]] для працы халадзільных усталёвак таксама неабходна электраэнэргія. Для яе атрыманьня выкарыстоўваюцца дызэль-генэратарныя ўсталёўкі, якія разьмяшчаюцца або на самым вагоне, або на асобным вагоне-электрастанцыі, прычым часта на вагон-электрастанцыю пераносяць і халадзільныя ўсталёўкі.<ref name="БЭТ-энэрг-падваг"/>

== У культуры й мастацтве ==

=== У жывапісе ===
[[Файл:Я._Драздовіч_Краявід_з_цягніком.jpg|міні|справа|200пкс|[[Язэп Драздовіч]], ''«[[Краявід зь цягніком]]»'', 1936]]
[[Файл:CarlSpitzwegGnomEisenbahnbetrachtend.jpg|міні|справа|150пкс|[[Карл Шпіцвэг]], ''«[[Гном, які назірае за цягніком]]»'', 1848]]
Сярод першых карцінаў, дзе намаляваны цягнік, карціны [[Людвіг Тумлінг|Людвіга Тумлінга]] й [[Фрэдэрык Мартэнс|Фрэдэрыка Мартэнса]], на якіх намаляваны цягнік Царскасельскай чыгункі ў Расеі<ref>[https://web.archive.org/web/20200605154624/http://korenev.org/index.php/ru/2011-04-07-13-55-37/2011-04-07-14-09-17/73-2011-04-29-07-55-32 Так кто же первым изобразил Царскосельскую железную дорогу?]</ref>. У 1915 годзе [[Джына Сэвэрыні]] напісаў карціну ''«Санітарны цягнік, які імчыць праз горад»''. Таксама ў залях шматлікіх музэяў можна сустрэць нямала іншых карцінаў з выявамі цягнікоў (''«[[Турксіб]]»'', ''«Пераможцы»'' й іншыя). Цягнікі на сваіх карцінах малявалі [[Язэп Драздовіч]], [[Уладзімер Казанцаў]]<ref>{{спасылка
 | аўтар        = 
 | аўтарlink    = 
 | дата публікацыі = 
 | url           = http://www.art-catalog.ru/picture.php?id_picture=8076
 | загаловак         = На паўстанку. Зімовая раніца на Ўральскай чыгунцы. 1891
 | фармат        = 
 | выдавец     = Art-каталёг
 | дата    = 18 лютага 2015
 | мова          = ru
}}</ref>, [[Ісак Левітан]]<ref>{{спасылка
 | аўтар        = 
 | аўтарlink    = 
 | дата публікацыі = 
 | url           = http://www.art-catalog.ru/picture.php?id_picture=366
 | загаловак         = Цягнік у шляху. 1890-я
 | фармат        = 
 | выдавец     = Art-каталёг
 | дата    = 18 лютага 2015
 | мова          = 
}}</ref>, [[Ўільям Тэрнэр]], [[Карл Шпіцвэг]], [[Вінцэнт ван Гог]].

=== У літаратуры ===
Цягнікі фігуруюць у вялікай колькасьці [[літаратура|літаратурных]] твораў, прычым у шэрагу зь іх цягнікам адведзеная немалаважная роля. У 1937 годзе народны пісьменьнік Беларусі [[Міхась Лынькоў]] напісаў дзіцячую аповесьць «[[Міколка-паравоз]]», якая ў 1957 годзе была экранізаваная. У 1976 годзе народны паэт Беларусі [[Пімен Панчанка]] напісаў верш «Вячэрні цягнік»<ref>{{Навіна|аўтар=[[Пімен Панчанка]]|загаловак=Вячэрні цягнік|спасылка=https://knihi.com/Pimien_Pancanka/Viacerni_ciahnik.html|выдавец=«[[Беларуская палічка]]»|дата публікацыі=2020|дата доступу=4 чэрвеня 2020}}</ref>. У 1994 годзе пісьменьнік [[Андрэй Крэйдзіч]] выдаў кнігу «Права на ўсьмешку», у якой зьмясьціў апавяданьне «У цягніку»<ref>{{Навіна|аўтар=[[Андрэй Крэйдзіч]]|загаловак=У цягніку|спасылка=https://knihi.com/Anatol_Krejdzic/U_ciahniku.html|выдавец=«Беларуская палічка»|дата публікацыі=2020|дата доступу=4 чэрвеня 2020}}</ref>.

У цягніках разгортвалася дзеяньне некаторых раманаў [[Агата Крысьці|Агаты Крысьці]] пра [[Эркюль Пуаро|Эркюля Пуаро]]: «Таямніца Блакітнага цягніка» й «[[Забойства ва Ўсходнім экспрэсе (раман)|Забойства ва Ўсходнім экспрэсе]]». Пад цягнік кідаецца галоўная гераіня рамана [[Леў Талстой|Льва Талстога]] «[[Ганна Карэніна]]». У адным зь першых раманаў [[Жуль Вэрн|Жуля Вэрна]] «[[Парыж у дваццатым стагодзьдзі]]» апісваецца цягнік, які рухаецца з дапамогаю цыліндру, што рухаецца ўсярэдзіне трубы й злучаецца з вагонамі магнітнаю сувязьзю — прататып [[лінейны рухавік|лінейнага рухавіка]]. У рамане «[[Клёдыюс Бамбарнак]]» герой зьдзяйсьняе вандраваньне на цягніку па [[Транссыбірская магістраль|Транссыбірскай магістралі]], а ў «[[Вакол сьвету за 80 дзён]]» апісваецца эпізод, як цягнік праімчаўся праз [[мост]], які мог абрынуцца ў любы момант.
[[Файл:Verne-bomb2.jpg|міні|200пкс|У [[вагон-рэстаран|вагоне-рэстаране]] Транссыбірскага экспрэса. Ілюстрацыя да першага выданьня рамана Ж.&nbsp;Вэрна «[[Клёдыюс Бамбарнак]]» (1892)]]
{{цытата|Затым раздаўся другі [[сьвісток]], і цягнік панёсься наперад; ён увесь час набіраў хуткасьць, пакуль яна не дасягнула крайняй мяжы; быў чутны толькі роў лякаматыву, поршні якога рабілі дваццаць хадоў у сэкунду, колавыя восі дыміліся, нягледзячы на шчодрую змазку. Цягнік нёсься з хуткасьцю сто міляў у гадзіну — ён ляцеў, ледзь дакранаючыся [[рэйка|рэек]]. Хуткасьць як бы пазбаўляла цягнік цяжару.
І ён пранёсься праз раку! Прамільгнуў, быццам [[маланка]], не заўважыўшы моста. Цягнік нібы пераскочыў з аднаго [[бераг]]а на іншы, і [[машыніст]] змог спыніць разагнаны паравоз толькі за пяць міль за станцыяй.
Але ледзь цягнік пераехаў праз раку, як канчаткова разбураны мост з грукатам паляцеў у хуткія воды Мэдысын-Боў.<ref>{{кніга
 | аўтар = [[Жуль Вэрн|Жуль Верн]]
 | загаловак = «[[Вакол сьвету за 80 дзён|Вакол сьвету за восемдзесят дзён]]»
 | спасылка = 
 | выдавецтва = 
 | месца =
 | год = 
 |isbn = 
}}</ref> }}
У 1943 годзе [[Барыс Пастарнак]] выдаў складанку вершаў пад назовам «[[На раньніх цягніках]]». У 1952 годзе [[Джані Радары]] выдаў складанку дзіцячых вершаў пад назвай «Цягнік вершаў». У яе ўвайшлі такія вершы, як:
* «Шэсьць тысячаў доўгіх цягнікоў»;
* «Таварны цягнік»;
* «Цягнік эмігрантаў»;
* «Цягнік будучыні»;
* «Цягнік, што ідзе за мяжу»;
* «Цягнікі страйкуюць» і гэтак далей.<ref>{{кніга
|аўтар = [[Самуіл Маршак]]
|загаловак = Пераклады. З народнай паэзіі; Эпіграмы; З замежных паэтаў; З паэтаў народаў СССР
|адказны = Г. Г. Кудраўцаў
|спасылка        = 
|месца         = Масква
|выдавецтва  = Мастацкая літаратура
|год           = 1969
|том           = 4
|старонак       = 
|старонкі      = 
|isbn          = 
}}</ref>
У сэрыі раманаў [[Джоан Роўлінг]] «[[Гары Потэр (сэрыя раманаў)|Гары Потэр]]» цягнік «[[Гогвартс-Экспрэс]]» напачатку кожнага навучальнага году адвозіць студэнтаў у школу [[Гогвартс]].

Сюжэт кнігі [[Даніл Карэцкі|Даніла Карэцкага]] «Атамны цягнік» разгортваецца вакол мабільнага комплексу для запуску ядзерных балістычных ракет, замаскіраванага пад пасажырскі цягнік.<ref>{{кніга
|аўтар = [[Даніл Карэцкі]]
|загаловак = Атамны цягнік
|адказны = 
|спасылка        = 
|месца         = Масква
|выдавецтва  = Эксмо
|год           = 2004
|том           = 
|старонак       = 
|старонкі      = 
|isbn          = 5-699-09043-6
}}</ref> Прататыпам такога цягніка зьяўляўся [[БЧРК Маладзец|БЧРК «Маладзец»]].

=== У кінэматографе ===
Як прадстаўнікі чыгуначнага транспарту, цягнікі зьяўляюцца ў велізарнай колькасьці фільмаў, у тым ліку ў адным зь ''першых у сьвеце фільмаў'' — «[[Прыбыцьцё цягніка на вакзал Ля-Сыёты]]» (яго таксама можна ўбачыць у фільме «[[Чалавек з бульвару Капуцынаў]]»). Таксама менавіта ў цягніках пазнаёміліся героі такіх фільмаў, як «[[У джазе толькі дзяўчыны]]», «[[Масква сьлёзам ня верыць]]», «[[Злодзей (фільм, 1997)|Злодзей]]», «[[Сыбірскі цырульнік]]», а ў фільме «[[Няўлоўныя мсьціўцы]]» героі ратуюцца ад [[белы рух|белых]] на цягніку. Так згадваньне цягнікоў можна сустрэць у назвах наступных фільмаў:

[[Файл:Great Train Robbery.jpg|міні|300пкс|Постэр фільма «[[Вялікае рабаваньне цягніка (фільм, 1903)|Вялікае рабаваньне цягніка]]» 1903 году]]
* «[[Прыбыцьцё цягніка на вакзал Ля-Сыёты]]» (1896);
* «Вялікае рабаваньне цягніка» ([[Вялікае рабаваньне цягніка (фільм, 1903)|1903]], [[Вялікае рабаваньне цягніка (фільм, 1979)|1979]]);
* «[[Цягнік ідзе на ўсход]]» (1949);
* «[[Незнаёмцы ў цягніку]]» (1951);
* «Цягнік» ([[Цягнік (фільм, 1959)|1959]], [[Цягнік (фільм, 1964)|1964]], [[Цягнік (фільм, 1973)|1973]]);
* «[[Прыгарадныя цягнікі]]» (1960);
* «[[Вадзіў цягнікі машыніст]]» (1961);
* «[[Самы павольны цягнік]]» (1963);
* «[[Ранішнія цягнікі]]» (1963);
* «[[Цягнік літасьці]]» (1964);
* «[[Выкрадзены цягнік]]» (1970);
* «[[Стаянка цягніка — дзьве хвіліны]]» (1972);
* «[[Цягнік страху (фільм, 1972)|Цягнік страху]]» (1972);
* «[[Дзённы цягнік (фільм)|Дзённы цягнік]]» (1976);
* «[[Спыніўся цягнік]]» (1982);
* «[[Цягнік фон Раена]]» (1985);
* «[[Цягнік па-за раскладам]]» (1985);
* «[[Цягнік-бягляк]]» (1985);
* «[[Скінь маму зь цягніка]]» (1987);
* «[[Таямнічы цягнік]]» (1987);
* «[[Цягнік у пекла]]» (1993);
* «[[Цягнік да Брукліну]]» (1995);
* «[[Грашовы цягнік]]» (1995);
* «[[Апошні бронецягнік]]» (2006);
* «[[Цягнік на Юму]]» (2007);
* «[[Цягнік на Дарджылінг|Цягнік на Дарджылінг. Адчайныя вандроўцы]]» (2007);
* «[[Начны цягнік]]» (2009)

Стужкі, дзе асноўныя дзеяньні разгортваюцца ў цягніку ці беспасярэдне злучаны зь ім:
* «[[Залаты эшалён (фільм)|Залаты эшалён]]» (1959);
* «[[Беларускі вакзал (фільм)|Беларускі вакзал]]» (1970);
* «[[Забойства ва ўсходнім экспрэсе (фільм)|Забойства ва ўсходнім экспрэсе]]» (1974);
* «[[На ўсё астатняе жыцьцё]]» (1975);
* «[[34-ы хуткі]]» (1981);
* «[[Вакзал для дваіх]]» (1982);
* «[[Магістраль (фільм)|Магістраль]]» (1983);
* «[[Назад у будучыню 3]]» (1990);
* «[[У аблозе 2: Тэрыторыя цемры]]» (1994);
* «[[Ізноў трэба жыць]]» (1999);
* «[[Дарога да Сталінграду]]» (2005);
* «[[Паўночны экспрэс]]» (2008).

Некаторыя кіналяпы й недакладнасьці, датычныя цягнікоў:
* У стужцы «[[Няўлоўныя мсьціўцы]]» паравоз [[паравоз Од|О<sup>''д''</sup>]], на якім героі ўцякаюць ад [[белы рух|белых]], у момант пераезду моста ператвараецца ў паравоз [[Паравоз Э|сэрыі Э]];
* У стужцы «[[Цягнік па-за раскладам]]» стоп-кран у вагоне не працуе, бо разьяднаная тармазная магістраль паміж вагонамі, але калі героі перабіраюцца па цягніку, рукавы магістралі злучаныя. У тым жа фільме сэкцыя цеплавоза [[2ТЭ10Л]], пушчаная наўздагон, у момант сутыкненьня з прычэпам ператвараецца ў цеплавоз [[Цеплавоз М62|М62]];
* У фільме «[[Назад у будучыню 3]]», калі ўзгаралася кожнае з адмысловых паленаў Дока, цягнік рэзка паскараўся. У рэальнасьці такое на [[паравоз]]е немагчыма, бо скачкападобны рост тэмпэратуры ў топцы згладжваецца ў [[паравы кацёл|паравым катле]];
* У фільме «[[Сыбірскі цырульнік]]» напачатку гісторыі (1885 год) зьяўляецца паравоз [[Паравоз Ов|О<sup>в</sup>]], выпуск якіх пачаўся ў 1901 годзе (першыя паравозы [[Паравоз О|сэрыі О]] былі выпушчаны ў 1890 годзе);<ref>{{кніга|аўтар=Ракаў В. А.|частка=Паравозы сэрыі О|загаловак=Лякаматывы айчынных чыгунак, 1845-1955|арыгінал=Локомотивы отечественных железных дорог, 1845-1955|месца=Масква|выдавецтва=Транспарт|год=1995|старонкі=140-147|isbn=5-277-00821-7}}</ref>
* Дзеяньне фільму «[[Ізноў трэба жыць]]» адбываецца ў пэрыяд 1924—1927 гг., аднак гераіня працуе на паравозе Э<sup>р</sup>. Паравозы гэтага тыпу выпускаліся з 1934 году (першыя паравозы сэрыі Э былі выпушчаны ў 1905 годзе). Акрамя таго паравоз абсталяваны аўтасчэпкамі тыпу [[аўтасчэпка СА-3|СА-3]], якія ўпершыню сталі ўсталёўваць у 1935 годзе;<ref>{{кніга
|аўтар          = Ракаў В. А.
|частка          = Паравозы сэрыі Э<sup>р</sup>
|загаловак       = Лякаматывы айчынных чыгунак, 1845-1955
|месца          = Масква
|выдавецтва   = Транспарт
|год            = 1995
|старонкі       = 263-265
|isbn           = 5-277-00821-7
}}</ref>
* У фільме «[[Стылягі (фільм, 2008)|Стылягі]]» (дзеяньне адбываецца ў 1955—1956 гг.) у мэтро героі садзяцца ў сэрыйныя вагоны [[вагон мэтро Е|тыпу Е]], выпуск якіх быў пачаты ў 1963 годзе. Таксама ў фільме зьяўляецца трамвай мадэлі [[РВЗ-6М2]], выпуск якога быў пачаты ў 1960 годзе.<ref>{{кніга
|аўтар          = Ракаў В. А.
|частка          = Маторныя вагоны тыпу Е і іх разнавіднасьці
|загаловак       = Лякаматывы айчынных чыгунак, 1956-1975
|месца          = Масква
|выдавецтва   = Транспарт
|год            = 1999
|старонкі       = 276-279
|isbn           = 5-277-02012-8
}}</ref>

=== У мультфільмах ===
Адным з самых вядомых мультфільмаў, датычных цягнікоў, зьяўляецца ангельскі [[мультсэрыял]] «[[Томас і сябры]]» (з 1984 г.), а таксама яго савецкі папярэднік — «[[Паравозік з Рамашкава]]». У шматлікіх [[ЗША|амэрыканскіх]] мультфільмах даволі часта можна ўбачыць эпізод, калі стаячага на рэйках пэрсанажа зьбівае цягнік (гэты эпізод нават ёсьць ў фільме «[[Хто падставіў труса Роджэра]]»). Таксама цягнікі можна ўбачыць у такіх мультфільмах, як:
[[Файл:Электровоз ЧС2-470.jpg|міні|230пкс|[[Электравоз]] [[ЧС2]]]]
* «[[Ну, пачакай!]]», [[Ну, пачакай! (выпуск 6)|выпуск 6]] (1973) — у канцы Воўк гоніцца за Зайцам па цягніку;
* «[[Шапакляк (мультфільм)|Шапакляк]]» (1974) — [[кракадзіл Гена|Гена]] і [[Чабурашка]] напачатку і ў канцы мультфільму едуць на цягніку. Характэрна, што ў лякаматыве лёгка згадваецца электравоз [[ЧС2]], што меў у чыгуначнікаў мянушку «Чабурашка»;
* «[[80 дзён вакол сьвету (мультфільм)|80 дзён вакол сьвету]]»;
* «[[Канікулы ў Прастаквашыне]]» (1980) — Дзядзька Фёдар зьбягае ад бацькоў на [[прыгарадны цягнік|прыгарадным цягніку]];
* «[[Спыніце цягнік]]» (1982);
* «[[Вакол сьвету зь Вілі Фогам]]» (1983);
* «[[Паўднёвы парк]]» — у эпізодзе «[[Матуля Картмана — брудная самадайка]]» (1998) [[Кені]] зьбівае цягнік;
* «[[Футурама]]» — на выстаўцы «Пастарама» (эпізод «[[Lesser of Two Evils]]» (2000)) [[Фрай (Футурама)|Фрай]] дае цягніку азначэньне: «перасоўная дармовая хата»;
* «[[Тачкі]]» (2006) — Макуін праяжджае [[пераезд]] перад самым цягніком;
* «[[Сымпсаны ў кіно]]» (2007) — агенты ЭПА ловяць у цягніку [[Мардж Сымпсан|Мардж]], [[Барт Сымпсан|Барта]], [[Ліза Сымпсан|Лізу]] і [[Мэгі Сымпсан|Мэгі]].

=== У тэлевізыйных праграмах ===
У некаторых краінах існуюць адмысловыя тэлепраграмы, прысьвечаныя чыгунцы й цягнікам. Прыкладамі могуць быць праграма ''«[[Eisenbahnromantik]]»''<ref>[https://www.swrfernsehen.de/eisenbahn-romantik/startseite-110.html Афіцыйная старонка праграмы «Eisenbahnromantik» на канале SWR]{{ref-de}}</ref> ({{мова-be|«Чыгуначная рамантыка»}}) [[Нямеччына|нямецкага]] тэлебачаньня (выйшла больш за 900 выпускаў) і ''«[[Des trains pas comme les autres]]»''<ref>[https://www.france.tv/france-5/des-trains-pas-comme-les-autres/ «Des trains pas comme les autres» на сайце каналу France 5]{{ref-fr}}</ref> ({{мова-be|«Цягнікі, якія не падобныя на іншыя»}}) [[Францыя|францускага]] тэлебачаньня (выйшла больш за 100 выпускаў).

=== У песьнях ===
[[Файл:Baranovichi, Belarus - panoramio (21).jpg|значак|240пкс|Паравоз-помнік на станцыі «[[Баранавічы Палескія]]» (2013 год)]]
У 1989 годзе беларускі гурт «[[ULIS|Уліс]]» выдаў альбом «[[Чужаніца (альбом)|Чужаніца]]», у якім 1-я песьня  называлася «Цягнік на [[Нясьвіж]]». У 2006 годзе гурт  «[[Бяз назвы]]» выдаў альбом  «[[Жыве рок-н-рол]]», першая песьня якога мела назву «Цягнік».

Адной з самых вядомых савецкіх песень пра цягнік зьяўляецца дзіцячая песьня «Блакітны вагон» ({{мова-ru|Голубой вагон}}), якая гучыць у мультфільме «[[Шапакляк (мультфільм)|Шапакляк]]»:
<blockquote>
: Блакітны вагон бяжыць гайдаецца
: Цягнік хуткі набірае ход
</blockquote>
Нямала песень пра цягнікі гучаць у кінастужках, ці на музычных сцэнах:
* «[[Цягнік на Чатанугу]]» ({{мова-en|Chattanooga Choo Choo}}) зь фільма «[[Сэрэнада Сонечнай даліны]]»;
* «Цягнік ідзе на ўсход» ({{мова-ru|Поезд идёт на восток}}) з [[Цягнік ідзе на ўсход|аднайменнага фільма]];
* «Сяду ў хуткі цягнік» ({{мова-ru|Сяду в скорый поезд}}) [[Міхаіл Баярскі|Міхаіла Баярскага]];
* «Цягнік на Ленінград» ({{мова-ru|Поезд на Ленинград}}) гурту «[[Империя]]»;
* «Хуткі цягнік» ({{мова-ru|Скорый поезд}}) [[Віктар Пятлюра|Віктара Пятлюры]];
* «Цягнік у агні» ({{мова-ru|Поезд в огне}}) гурту «[[Аквариум]]»;
* «Паштовы цягнік» ({{мова-ru|Почтовый поезд}}) гурту [[Hi-Fi]];
* «Гутарка ў цягніку» ({{мова-ru|Разговор в поезде}}) гурту «[[Машина времени]]»;
* «Another Town, Another Train», а таксама ў кліпе да песьні «[[The Day Before You Came]]» гурту «[[ABBA]]»;
* «Last Train to Transcentral» гурту «[[The KLF]]»
* «Long Train Runnin'» і «Keep This Train A-Rollin» гурту «[[The Doobie Brothers]]»
* «Soul Train» гурту «[[Scooter]]»
* «Train of Love» гурту «[[Odyssey]]»
* «Train of thought» гурту «[[A-ha]]»;
* «Train Kept A Rollin`» і «Back Back Train» гурту «[[Aerosmith]]»;
* «Train to Skaville» гурту «[[Boney M]]»
* «Train» гурту «[[3 Doors Down]]»;
* «Zion Train» [[Боб Марлі|Боба Марлі]];
* «Suburbian Train» і «Urban train» [[DJ]] [[Tiesto]].
Таксама да песень пра цягнікі можна аднесьці любую песьню, дзе згадваецца рэйкавы рухомы склад:
* «Пастой, паравоз» ({{мова-ru|Постой, паровоз}}) зь фільму «[[Апэрацыя «Ы» і іншыя прыгоды Шурыка]]»;
* «[[Электрычка]]» ({{мова-ru|Электричка}}) [[Алёна Апіна|Алёны Апінай]];
* «[[Паравоз]]ік-[[воблака|аблачынка]]» ({{мова-ru|Паровозик-облачко}}) гурту «[[Лицей]]»;
* «42 хвіліны пад зямлёй» ({{мова-ru|42 минуты под землёй}}) гурту «[[Браво]]»;
* «Трамвай пяцёрачка» ({{мова-ru|Трамвай пятёрочка}}) гурту «[[Любэ]]»;
* «Гайдаецца вагон» ({{мова-ru|Качается вагон}}) [[Вячаслаў Дабрынін|Вячаслава Дабрыніна]]
* «Oneway Ticket» гурту «[[Eruption]]»
* «Trans Europa Express» і «Europa Endlos» гурту «[[Kraftwerk]]»
і іншыя.

=== На паштовых марках ===
{{Асноўны артыкул|Чыгуначная філятэлія}}
Першай паштовай мініятурай з выявай паравозу стала марка [[Брытанская імпэрыя|брытанскай]] калёніі [[Нью-Брансўік]] ([[Канада]]), якая пабачыла сьвет у 1860 годзе.
<gallery widths="150px" heights="130px" class="center">
1860 NB OneCentTrain ScottNo6.jpg
Locomotive_1869_Issue-3c.jpg
SM-Peru-1871.jpg
US_stamp_1901_Pan_Am_2c_Fast_Express.jpg
Stamp_of_USSR_0783.jpg
1987 CPA 5862.jpg
ArmenianStamps-094.jpg
Railwaystamp.jpg
CaseyJonesStamp.png
DBPB 1971 379 Vorortbahn 1925.jpg
DBPB 1971 382 Stadtbahn 1932.jpg
Posta Romania 4Lei Stamp.jpg
1996 The 115th Anniversary of Azerbaijan Railway.jpg
1966 CPA 3391.jpg
</gallery>

=== У кампутарных і відэагульнях ===
З прычыны велізарнай колькасьці кампутарных гульняў самых розных жанраў, цягнікі сустракаюцца ў немалым ліку гульняў. Існуе нават цэлы жанр гульняў прысьвечаны цягнікам — [[сымулятар цягніка|чыгуначны сымулятар]]. З гульняў гэтага жанру найболей вядомыя наступныя:
* [[Southern Belle]] і яе сыквэл [[Evening Star]];
* [[Train Simulator]];
* [[Densha de GO!]];
* [[Microsoft Train Simulator]];
* [[Trainz]];
* [[Rail Simulator]]
У гэтых гульнях гульцу даецца магчымасьць кіраваць цягнікамі самых розных краінаў сьвету па разнастайных варыянтах трас пры розных варыянтах фармаваньня цягнікоў.

У гульнях іншых жанраў цягнікам адведзена значна меншая роля і яны выступаюць там, галоўным чынам, толькі як сродак дастаўкі. У такіх гульнях гулец можа проста назіраць за рухам цягніка па загадзя створанаму чыгуначнаму шляху ([[Бліцкрыг (гульня)|Бліцкрыг]]), але можа і стварыць інфраструктуру чыгункі, задаць маршруты для цягнікоў і нават падабраць лік вагонаў у цягніку і тып грузу ([[Transport Giant]]). У некаторых гульнях нават ёсьць магчымасьць прымітыўна кіраваць цягніком ([[SimCity 4: Rush hour]]). Апроч ужо згаданых, цягнікі (ня блытаць з рухомымі складамі) можна ўбачыць у наступных гульнях:
* [[Transport Tycoon]] і яе палепшаная вэрсія [[Transport Tycoon Deluxe]];
* [[OpenTTD]];
* [[Chris Sawyer's Locomotion]]
* [[Commandos: Behind Enemy Lines]];
* [[Flintstones]];
* [[GTA 3]], [[GTA: San Andreas]], [[GTA 4]];
* [[Railroad Tycoon]], [[Railroad Tycoon 2]], [[Railroad Tycoon 3]];
* [[SimCity]], [[SimCity 2000]], [[SimCity 3000]], [[SimCity 4]];
* [[Нафтавы магнат]];
* [[Піянэры чыгунак]]

=== У геральдыцы ===
Выявы паравозаў можна пабачыць, напрыклад, на гербах [[Герб Асіпавічаў|Асіпавічаў]] і [[Герб Баранавічаў|Баранавічаў]], [[Сатвіль-ле-Руан|Сатвіль-ле-Руану]] ([[Францыя]]), [[Голенбэк]]у ([[Нямеччына]]), [[Вілья-Алямана|Вілья-Аляманы]] ([[Чылі]]), Савецкага раёну [[Чалябінск]]у ([[Расея]])<ref>[https://geraldika.ru/symbols/3174 ГЕРБ ГОРОДА ЧЕЛЯБИНСК]{{ref-ru}}</ref>, на пячатцы гораду [[Г’юстан]]у ([[ЗША]]). 

Чыгуначны шлях зьяўляецца часткай гербоў [[Пашынг]]у ([[Аўстрыя]]), [[Чырванаград]]у ([[Украіна]]), [[Леарда|Леарды]] ([[Румынія]]).

=== Музэі чыгунак і трамваяў ===
[[Файл:Brwm20.JPG|міні|220пкс|Грузавая [[аўтадрызына]] ДГК<sup>у</sup> у [[Музэй чыгуначнай тэхнікі Баранавіцкага аддзяленьня Беларускай Чыгункі|Музэі чыгуначнай тэхнікі Баранавіцкага аддзяленьня Беларускай Чыгункі]]]]
У шэрагу краінаў сьвету існуюць музэі, прысьвечаныя гісторыі чыгункі, чыгуначнаму транспарту і трамваям. [[Беларуская чыгунка]] налічвае 39 музэяў і пакояў баявой і працоўнай славы, агульным фондам больш за 45 тысячаў адзінак захаваньня<ref>[https://web.archive.org/web/20200606140158/https://www.rw.by/be/corporate/social_sphere/museums/ МУЗЕІ — БЕЛАРУСКАЯ ЧЫГУНКА]</ref>, у тым ліку:
* [[Берасьцейскі чыгуначны музэй|Музэй чыгуначнай тэхнікі лякаматыўнага дэпо Берасьце]]
* [[Музэй чыгуначнай тэхнікі Баранавіцкага аддзяленьня Беларускай Чыгункі]]

Музэі трамваю працуюць у [[Менскі трамвай|Менску]]<ref>[https://web.archive.org/web/20200606140201/https://vetliva.by/tourism/what-to-see/muzey-tramvaya-v-minske/ Музей трамвая ў Мінску, Беларусь]</ref> і [[Віцебскі трамвай|Віцебску]]<ref>[https://web.archive.org/web/20200422192951/https://tramway.by/museum Музей истории Витебского трамвая]{{ref-ru}}</ref>.

==== За мяжой ====
[[Файл:2011-03-05-eisenbahnmuseum-nuernberg-by-RalfR-19.jpg|міні|справа|220пкс|Вагон караля Баварыі [[Людвіг II|Людвіга II]] у [[Музэй транспарту (Нюрнбэрг)|Музэі транспарту]] ў [[Нюрнбэрг]]у]]
[[Файл:CBR_voiture_B_328_-_12.jpg||міні|справа|150пкс|Унутры вагону CBR no B 328 у [[Францускі музэй паравых трамваяў і другасных чыгунак|Францускім музэі паравых трамваяў і другасных чыгунак]]]]
Прыклады чыгуначных музэяў у Сьвеце:
* [[Музэй чыгунак Летувы]], [[Вільня]], [[Летува]]
* [[Чыгуначны музэй (Варшава)|Чыгуначны музэй]], [[Варшава]], [[Польшча]]
* [[Выстава рухомага складу гістарычных лякаматываў ды вагонаў (Кіеў)|Выстава рухомага складу гістарычных лякаматываў ды вагонаў]], [[Кіеў]], [[Украіна]]
* [[Музэй чыгунак Расеі]], [[Санкт-Пецярбург]], [[Расея]]
* [[Музэй гісторыі Латвійскай чыгункі]], [[Елгава]] і [[Рыга]], [[Латвія]]
* [[Музэй транспарту (Нюрнбэрг)|Музэй транспарту]], [[Нюрнбэрг]], [[Нямеччына]]
* [[Швэдзкі чыгуначны музэй]], [[Еўле]], [[Швэцыя]]
* [[Нацыянальны чыгуначны музэй (Нью-Дэлі)|Нацыянальны чыгуначны музэй]], [[Нью-Дэлі]], [[Індыя]]
* [[Музэй Аўстралійскага чыгуначнага гістарычнага таварыства]], [[Мэльбурн]], [[Аўстралія]]
* [[Чыгуначны музэй Найробі]], [[Найробі]], [[Кенія]]

Прыклады музэяў трамваю ў Сьвеце:
* [[Трамвайны музэй Бэрну]], [[Бэрн]], [[Швайцарыя]]
* [[Трамвайны музэй Грацу]], [[Грац]], [[Аўстрыя]]
* [[Францускі музэй паравых трамваяў і другасных чыгунак]], [[Бютры-сюр-Уаз]], [[Францыя]]
* [[Трамвайны музэй Порту]], [[Порту]], [[Партугалія]]

=== Турыстычныя чыгункі і трамваі ===
[[Файл:Trochita_puente_sobre_Río_Chico.JPG|міні|справа|220пкс|Цягнік праяжджае па мосьце цераз раку Рыё-Чыка на чыгунцы [[Ля Трачыта]]]]
[[Файл:Elevador_da_Bica1987.JPG|міні|справа|220пкс|[[Лісабонскі трамвай]]]]
Турыстычныя чыгункі таксама зьяўляюцца чыгуначнымі музэямі: па такіх чыгунках турыстаў возяць на гістарычных цягніках. Частка з такіх чыгунак захавала і іх асноўную функцыю — перавозку «звычайных» пасажыраў. Першай чыгункай, якая абслугоўвалася выключна аматарамі, была [[Талілінская чыгунка]] ва [[Ўэйлз]]е. Да турыстычных чыгунак можна таксама аднесьці і ''дзіцячыя чыгункі'', напрыклад, [[Менская дзіцячая чыгунка імя К. С. Заслонава|Менскую]]. Акрамя таго, у шэрагу гарадоў па ўсім Сьвеце існуюць турыстычныя міні-цягнікі на колах (бязрэйкавыя), якія курсуюць па вуліцах між галоўнымі турыстычнымі мясьцінамі адпаведных гарадоў.

Прыклады турыстычных чыгунак у сьвеце:
* [[Мідлтанская чыгунка]], [[Лідс]], [[Ангельшчына]] — найстарэйшая ў сьвеце чыгунка, якая працуе бесьперапынна з часу заснаваньня (1758 г.)
* [[Ст’юартстаўнская чыгунка]], [[Ст’юартстаўн (Пэнсільванія)|Ст’юартстаўн]], [[ЗША]]
* [[Ля Трачыта]], [[Патагонія]], [[Аргентына]]
* [[Шарганская васьмёрка]], ад [[Мокра гора|Мокра Горы]] да [[Шарган-Вітасі]], [[Сэрбія]]
* [[Р’юканская чыгунка]], [[Р’юкан]], [[Нарвэгія]]
* [[Ройтлінгенска-Шэльклінгенская чыгунка]], участак ад [[Ройтлінген]]у да [[Шэльклінген]]у, [[Нямеччына]]
* [[Дрэздэнская паркавая чыгунка]], [[Дрэздэн]], [[Нямеччына]] (дзіцячая)
* [[Мальтанка]], [[Познань]], [[Польшча]] (дзіцячая)

Прыклады турыстычных трамваяў:
* Маршрут 7N [[Стакгольмскі трамвай|Стакгольмскага трамваю]], [[Стакгольм]], [[Швэцыя]]
* Некалькі маршрутаў [[Лісабонскі трамвай|Лісабонскага трамваю]], [[Лісабон]], [[Партугалія]]
* [[Электрычная музэйная трамвайная лінія Амстэрдаму]], [[Амстэрдам]], [[Нідэрлянды]]
* [[Канатны трамвай Сан-Францыска]] (3 маршруты), [[Сан-Францыска]], [[ЗША]]

=== Чыгуначны мадэлізм ===
{{Асноўны артыкул|Чыгуначны мадэлізм}}
Адным з кірункаў чыгуначнага мадэлізму зьяўляецца аднаўленьне ў мініятуры гістарычных станцыяў, чыгуначных лініяў і г. д. Існуюць адмысловыя выставы, у тым ліку, міжнародныя, як напрыклад, [[Сусьветная выстава мадэлізму]], якая штогод ладзіцца ў [[Францыя|францускім]] [[Лё-Буржэ (Сэн-Сэн-Дэні)|Лё-Буржэ]], або [[Нюрнбэрскі кірмаш цацак]] ў [[Нямеччына|Нямеччыне]]. Мадэлі чыгунак нярэдка можна пабачыць у музэях чыгунак, або транспарту, парках мініятур, на некаторых вакзалах. 

Прыклады месцаў, дзе можна пабачыць дэталёвыя мадэлі чыгунак:
 
* [[Miniatur Wunderland]] (даслоўна {{мова-be|Мініятурная краіна цудаў}}), [[Гамбург]], [[Нямеччына]] — найбуйнейшы ў сьвеце музэй мадэляў
* [[Першы Зальцбурскі клюб мадэляў чыгунак]], [[Зальцбург]], [[Аўстрыя]]
* [[Дацкі чыгуначны музэй]], [[Одэнсэ]], [[Данія]]
* [[Mini World Lyon]] (даслоўна {{мова-be|Міні-Сьвет Ліён}}), [[Воз-ан-Вёлэн]] (прадмесьце [[Ліён]]у), [[Францыя]]
* [[Miniversum]], [[Будапэшт]], [[Вугоршчына]]
* [[Каралеўства чыгунак]], [[Прага]], [[Чэхія]]
* [[Нацыянальны шоў-музэй]], [[Санкт-Пецярбург]], [[Расея]]
* [[Музэй навукі і прамысловасьці (Чыкага)|Музэй навукі і прамысловасьці]], [[Чыкага]], [[ЗША]]

=== Помнікі цягнікам ===
Прыклады помнікаў паравозу:
* [[Паравоз-помнік сэрыі Эр]], [[Менск]]
* [[Помнік паравозу (Баранавічы)|Помнік паравозу]], [[Баранавічы]]
* [[Помнік паравозу Р36-0111]], [[Ворша]]
* [[Паравоз-помнік Эр764-42]], [[Маладэчна]]
* [[Помнік палескім чыгункам]], [[Лунінец]]

==== За мяжой ====
* [[Помнік паравозу So-17-1613]], [[Дніпро]], [[Украіна]]
* [[Помнік паравозу (Унеча)|Помнік паравозу]], [[Унеча]], [[Расея]]
* [[Помнік паравозу (Офэнбург)|Помнік паравозу]], [[Офэнбург]], [[Нямеччына]]
* [[Помнік паравозу (Кома)|Помнік паравозу]], [[Кома (Італія)|Кома]], [[Італія]]
* [[Помнік паравозу (Кампу-Гранды)|Помнік паравозу]], [[Кампу-Гранды]], [[Бразылія]]

== Роля ў гісторыі ==

=== Сусьветная спадчына ===
У сувязі з сваёй культурна-гістарычнай значнасьцю наступныя аб’екты, зьвязаныя з чыгункай, былі ўключаны ў [[Сьпіс сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО]]:
* [[Зэмэрынская чыгунка]], ([[Аўстрыя]], 1998)
* Тры [[Горныя чыгункі Індыі]], [[Індыя]]: [[Дарджылінг-Гімалайская чыгунка]] (1999), [[Горная чыгунка Нілгіры]] (2005) і [[Чыгунка Калка-Шымла]] (2008)
* [[Вакзал Чхатрапаты-Шываджы]] ([[Мумбаі]], [[Індыя]], 2004)
* [[Бэрнінская чыгунка|Бэрнінская]] і [[Альбулабан|Альбульская галіны]] [[Рэтыйская чыгунка|Рэтыйскае чыгункі]] ([[Швайцарыя]] і часткова [[Італія]], 2008)

=== У жыцьцяпісах вядомых людзей ===
[[Файл:Locomotive 293.jpg|міні|200пкс|Паравоз Н2 № 293]]
* 15 верасьня 1830 году, пры адкрыцьці [[Чыгунка Лівэрпул — Манчэстэр|чыгункі Лівэрпул — Манчэстэр]], сябар ангельскага парлямэнта [[Ўільям Гаскісан]] пачаў пераходзіць праз чыгуначныя шляхі, не зважаючы на надыходзячы цягнік. У выніку наезду цягніка Ўільям Гаскісан загінуў на месцы і стаў знакаміты, як першы чалавек, які загінуў пад коламі цягніку;
* У кастрычніку 1910 году падчас паездкі ў цягніку атрымаў [[запаленьне лёгкіх]] пісьменьнік [[Леў Талстой]]. 31 кастрычніка (13 лістапада) ён сышоў на станцыі [[Леў Талстой (станцыя)|Астапава]], дзе празь 7 дзён яго ня стала. Поруч будынку станцыі быў пастаўлены на вечную стаянку паравоз [[Паравоз Ов|О<sup>в</sup>−5769]]. На [[тэндэр (вагон)|тэндэры]] паравоза прымацавана таблічка з надпісам: «Паравоз гэтай сэрыі 31 кастрычніка (13 лістапада) 1910 г. даставіў пасажырскі цягнік № 12 Смаленск — Казлоў на станцыю Астапава. У ім цяжка захварэў Л. М. Талстой. Тут на станцыі прайшлі апошнія дні яго жыцьця»;<ref>{{спасылка
 | аўтар        = 
 | аўтарlink    =
 | дата публікацыі = 
 | url           = http://tolstoy.lipetsk.ru/page-history/
 | загаловак         = Старонкі гісторыі
 | фармат        =
 | назва праекту          =
 | выдавец     = Музэй Л.Н.Талстога на станцыі Леў Талстой
 | дата    = 18 лютага 2015
 | мова          =
 | камэнтар   =
}}</ref>
* У жніўні — верасьні 1917 году Ленін на цягніку нелегальна перабраўся з [[Расея|Расеі]] ў [[Фінляндыя|Фінляндыю]]. Паравоз Н2 № 293, які вёў той цягнік, цяпер усталяваны на пэроне [[Фінляндзкі вакзал|Фінляндзкага вакзалу]] ў [[Санкт-Пецярбург]]у;<ref>{{кніга
|аўтар          = Ракаў В. А.
|частка          = Паравозы тыпу 2-3-0 Фінляндзкай чыгункі
|загаловак       = Лякаматывы айчынных чыгунак, 1845-1955
|месца          = Масква
|выдавецтва   = Транспарт
|год            = 1995
|старонкі       = 222-223
|isbn           = 5-277-00821-7
}}</ref>;
[[Файл:Parovoz "Felix Dzherzinski" in Brest museum.jpg|значак|240пкс|Паравоз у [[Берасьцейскі чыгуначны музэй|Берасьцейскім чыгуначным музэі]] (2005 год)]]
* У ноч з 10 на 11 сакавіка 1918 году ў адмысловым цягніку № 4001 савецкі ўрад на чале з У. І. Ленінам пераехаў зь Петраграду ў Маскву — Масква ізноў стала сталіцай Расеі. На ўчастку [[Цьвер]] — Масква цягнік вёў паравоз [[паравоз С|С-245]];<ref>{{кніга
|аўтар          = Ракаў В. А.
|частка          = Паравозы сэрыі С
|загаловак       = Лякаматывы айчынных чыгунак, 1845-1955
|месца          = Масква
|выдавецтва   = Транспарт
|год            = 1995
|старонкі       = 242
|isbn           = 5-277-00821-7
}}</ref>

=== У гісторыі СССР ===
* 23 студзеня 1924 году жалобны цягнік даставіў у [[Масква|Маскву]] цела Леніна. Паравоз [[Паравоз У|У-127]], які беспасярэдне прывёў гэты цягнік у Маскву, цяпер усталяваны на [[Павялецкі вакзал|Павялецкім вакзале]];<ref>{{кніга
|аўтар          = Ракаў В. А.
|частка          = Паравозы сэрыі Ў
|загаловак       = Лякаматывы айчынных чыгунак, 1845-1955
|месца          = Масква
|выдавецтва   = Транспарт
|год            = 1995
|старонкі       = 238
|isbn           = 5-277-00821-7
}}</ref>
* 1 ліпеня 1935 году на ўчастку [[Славянск]] — [[Лазавая]] машыніст [[Пётар Крыванос|Крыванос]] на паравозе [[Паравоз Э|Э<sup>у</sup>−684-37]] правёў грузавы цягнік з хуткасьцю на 9 км/г хутчэй, чым прадугледжвалася нарматывамі. Тым самым быў падтрыманы [[стаханаўскі рух]], які з гэтага часу на [[чыгуначны транспарт|чыгуначным транспарце]] стаў называцца стаханаўска-крываноскім;<ref>{{кніга
|адказны = рэд. Бараўская Е. Н.
| частка = Чыгуначны транспарт у другой пяцігодцы (1933 — 1937)
| загаловак = Гісторыя чыгуначнага транспарту Расеі і Савецкага Саюзу
| выдавецтва = АООТ "Іван Фёдараў"
| месца = СПб
| год = 1997
| том = 2
|старонкі = 83-84
| isbn = 5-85952-005-0
}}</ref>
* У ліпені 1945 году ва ўрадавым цягніку [[Сталін]] адправіўся на [[Патсдамская канфэрэнцыя|Потсдамскую канфэрэнцыю]]. На адным з адрэзкаў шляху цягнік вёў [[цеплавоз]] [[цеплавоз Да|Д<sup>а</sup>20-27]] (пастаўляўся з [[ЗША]] па [[лэнд-ліз]]у) і Сталін добра ацаніў гэты тып лякаматыву (плаўны разгон, вялікая сіла цягі). 5 жніўня таго ж году на [[Дзень чыгуначніка]], па асабістай ініцыятыве правадыра, было прынята рашэньне пра аднаўленьне ў СССР будаўніцтва цеплавозаў, якое да гэтага было спынена ў 1941 годзе (для цягі цягнікоў цеплавозы перасталі выпускаць у 1937 годзе).<ref>{{кніга
|аўтар          = Ракаў В. А.
|частка          = Цеплавозы сэрыі Д<sup>а</sup>
|загаловак       = Лякаматывы айчынных чыгунак, 1845-1955
|месца          = Масква
|выдавецтва   = Транспарт
|год            = 1995
|старонкі       = 374
|isbn           = 5-277-00821-7
}}</ref>

== Рэкорды ==
{{Асноўны артыкул|Рэкорды хуткасьці цягнікоў}}
[[Файл:Shinkansen 500 Kyoto 2005-03-19.jpg|міні|Японскі «[[Надзомі (Сынкансэн)|Надзомі]]»]]
[[Файл:JR-Maglev-MLX01-2.jpg|міні|Японскі MLX01 на лініі [[JR-Maglev]]]]
Самы хуткі рэйкавы цягнік: 3 красавіка [[2007 год у гісторыі чыгуначнага транспарту|2007 году]] [[Францыя|францускі]] цягнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|V150||en|V150}} разагнаўся да хуткасьці 574,8 км/г.

Самая высокая сярэдняя графікавая хуткасьць рэйкавых цягнікоў на электрычнай цязе: [[Японія|японскі]] цягнік «[[Надзомі (Сынкансэн)|Надзомі]]» кожны дзень ходзіць паводле раскладу зь сярэдняй хуткасьцю 261,8 км/г (францускі TGV — 259,4 км/г).

Самая высокая сярэдняя графікавая хуткасьць дызэль-цягнікоў: [[Вялікабрытанія|ангельскія]] [[дызэль-цягнік]]і «Інтэрсіці 125» курсуюць на маршруце [[Лёндан]] — [[Эдынбург]] зь сярэднімі хуткасьцямі 180 км/г.<ref>{{кніга
|частка          = Перадгісторыя хуткасных і высакахуткасных замежных чыгунак
|загаловак       = Хуткасны і высакахуткасны чыгуначны транспарт
|месца          =Санкт-Пецярбург
|старонкі       = 176
|год            =2001
|том            = 1
}}</ref>

Самы хуткі цягнік на паветраным падвешваньні: 5 сакавіка [[1974 год у гісторыі чыгуначнага транспарту|1974 году]] францускі цягнік «L’Aerotrain 180 Haute vitesse» дасягнуў хуткасьці 430,4&nbsp;км/г<ref name="хуткі-рэк">{{кніга|частка=Сусьветныя рэкорды хуткасьці на рэйкавых дарогах|загаловак=Хуткасны і высакахуткасны чыгуначны транспарт|арыгінал=Скоростной и высокоскоростной железнодорожный транспорт|месца=Санкт-Пецярбург|старонкі=295|год=2001|том=1}}</ref>.

Самы хуткі цягнік на магнітным падвешваньні: 2 сьнежня [[2003 год у гісторыі чыгуначнага транспарту|2003 году]] ў японскім горадзе [[Яманасі]] цягнік MLX01 на лініі [[JR-Maglev]] разагнаўся да 581&nbsp;км/г<ref name="хуткі-рэк"/>.

Самая высокая графікавая хуткасьць цягнікоў на магнітным падвешваньні: у [[Кітай|Кітаі]] паміж [[Шанхай|Шанхаем]] і аэрапортам [[Пудонг]] курсуе цягнік, які разганяецца да 431&nbsp;км/г<ref>{{спасылка
 | url           = http://tema.ru/travel/china/
 | загаловак         = Кітай
 | фармат        = 
 | назва праекту          = 
 | выдавец     = Арцемій Лебядзеў. Хатняя старонка
 | дата    = 18 лютага 2015
 | accessyear    = 
 | мова          = ru
 | камэнтар   = Глядзець апошняе фота
}}</ref>.

Самы хуткі цягнік на паравой цязе: 3 ліпеня [[1938 год у гісторыі чыгуначнага транспарту|1938 году]] на невялікім ухіле Стоўк-Банк на поўдзень ад ангельскага гораду [[Грэтэм]] паравоз кляса А4 [[Паравоз LNER Class A4 4468 Mallard|№ 4468 «Mallard»]] («[[крыжанка|Дзікая качка]]») з 6 пасажырскімі і адным дынамамэтрычным вагонам разагнаўся да хуткасьці 202,7&nbsp;км/г<ref name="хуткі-рэк"/>.

Самы хуткі цягнік на рэактыўнай цязе: 24 ліпеня [[1966 год у гісторыі чыгуначнага транспарту|1966 году]] [[ЗША|амэрыканская]] досьледная [[аўтаматрыса]] [[M-497]] з усталяванымі на даху рэактыўнымі рухавікамі дасягнула хуткасьці 295,8&nbsp;км/г<ref name="хуткі-рэк"/>.

Самы доўгі і цяжкі пасажырскі цягнік: 27 красавіка [[1991 год у гісторыі чыгуначнага транспарту|1991 году]] ў [[Бэльгія|Бэльгіі]] з [[Гент]]у ў [[Остэндэ]] адным электравозам быў праведзены пасажырскі цягнік з 70 вагонаў. Яго даўжыня склала 1&nbsp;732,9 м, а агульная вага была роўная 2&nbsp;786 т<ref name="гінэс">[[Кніга рэкордаў Гінэса]]</ref>.

Самае доўгае вандраваньне на адным цягніку: у ліпені — жніўні [[2001 год у гісторыі чыгуначнага транспарту|2001 году]] [[літарны цягнік]] [[Кім Чэн Ір]]а, які рухаўся па маршруце [[Пхеньян]] — [[Масква]], прайшоў шлях даўжынёй 10&nbsp;309 км<ref>{{спасылка
 | аўтар        = 
 | аўтарlink    = 
 | дата публікацыі = 15 жніўня 2002
 | url           = http://www.vesti.ru/doc.html?id=8769
 | загаловак         = Кім Чэн Ір ізноў наведае Расею
 | выдавец     = [[Вести.ру]]
 | дата    = 18 лютага 2015
 | мова          = ru
}}</ref><ref name="ІС">{{спасылка
 | аўтар        = 
 | аўтарlink    = 
 | дата публікацыі = 
 | url           = http://parovoz.com/spravka/records.php
 | загаловак         = Кніга рэкордаў "Паравоза ІС"
 | фармат        = 
 | назва праекту          = 
 | выдавец     = Паравоз ІС
 | дата    = 18 лютага 2015
 | мова          = 
 | камэнтар   = 
}}</ref>.

Самы працяглы па маршруце руху рэгулярны круглагодны пасажырскі цягнік: даўжыня маршруту цягніка № 53/54 [[Харкаў]] — [[Уладзівасток]] складае 9713 км<ref name="ІС"/>.

Цягнік, які даўжэй усіх не мяняў сваёй назвы і маршруту: з [[1862 год у гісторыі чыгуначнага транспарту|1862 году]] па маршруце [[Лёндан]] — [[Эдынбург]] курсуе цягнік «Лятучы шатляндзец».

Самы доўгі і цяжкі таварны цягнік: 21 чэрвеня [[2001 год у гісторыі чыгуначнага транспарту|2001 году]] ў [[Аўстралія|Аўстраліі]] быў праведзены цягнік, загружаны жалезнай рудой. Цягнік складаўся з 682 вагонаў, яго вялі 8 цеплавозаў, разьмеркаваных па даўжыні. Маса грузу склала 82&nbsp;262 т, а агульная даўжыня цягніка — 7353 м<ref name="гінэс"/>.

Самы доўгі груза-пасажырскі цягнік: у [[Маўрытанія|Маўрытаніі]] паміж гарадамі [[Зурат]] і [[Нуадзібу]] курсуе цягнік даўжынёй каля 3&nbsp;тыс.&nbsp;м. Асноўным грузам зьяўляецца руда, таксама ў цягнік улучаны некалькі купэйных вагонаў<ref name="гінэс"/>.

== Аварыі і крушэньні ==
[[Файл:Bundesarchiv Bild 183-1988-0426-033, Eisenbahnunglück zwischen Ferdinandshof und Borkenfriede.jpg|200пкс|міні|Крушэньне ў Нямеччыне ў 1988 годзе]]
[[Файл:Ice eschede 1.jpg|200пкс|міні|На месцы крушэньня [[InterCityExpress]]]]
Звыш 100 чалавек загінулі ў наступных [[Здарэньне|здарэньнях]] зь цягнікамі.
* 6 чэрвеня 1981 году ў [[Індыя|Індыі]] ў штаце [[Біхар]] ураганным ветрам з моста ў раку [[Багхмаці]] былі перакулены 7 вагонаў пасажырскага цягніка. Загінула каля 600 чалавек (паводле розных дадзеных ад 300 да 800 чалавек) — '''самая буйная ў сусьветнай гісторыі чыгуначная катастрофа'''.<ref name="гінэс"/><ref>{{спасылка
 | дата публікацыі = 10 красавіка 2002
 | url           = http://www.rian.ru/incidents/20020910/221779.html
 | загаловак         = Чыгуначная катастрофа ў індыйскім штаце Біхар стала адной з самых буйных у краіне за апошнія 11 гадоў
 | выдавец     = [[РІА Навіны]]
 | дата    = 18 лютага 2015
 | мова          = ru
}}</ref>
* 7 жніўня 1987 году грузавы цягнік, з-за адключаных у пасьпеху на станцыі [[Хвацкая]] тармазоў, ня змог спыніцца на ўхіле і на станцыі Каменская (горад [[Каменск-Шахцінскі]]) на хуткасьці каля 110 км/г [[Катастрофа на станцыі Каменская|урэзаўся ў хвост пасажырскага цягніка]], цалкам разбурыўшы 2 апошнія вагоны. Загінулі 107 чалавек. Адным з чыньнікаў крушэньня стаў зрыў стоп-крана ў пасажырскім цягніку, з-за чаго гэты цягнік не пасьпелі прыбраць са шляху.<ref>{{спасылка
 | аўтар        = 
 | аўтарlink    = 
 | дата публікацыі = 
 | url           = http://www.traindisaster.ru/database.php?id=6
 | загаловак         = Крушэньне на станцыі Каменская
 | фармат        = 
 | назва праекту          = 
 | выдавец     = Чыгуначныя катастрофы, крушэньні, аварыі ў СССР і Расеі
 | дата    = 18 лютага 2015
 | мова          = ru
}}</ref>
* 4 чэрвеня (3 чэрвеня па [[Маскоўскі час|маскоўскім часе]]) 1988 году ў нізіне на перагоне [[Улу-Цяляк|Ўлу-Цяляк]] — [[Аша]] [[Куйбышаўская чыгунка|Куйбышаўскай чыгункі]], з-за працёку на [[газаправод]]зе, адбыўся [[Чыгуначная катастрофа пад Уфой|катастрафічны выбух воблака паліва-паветранай сумесі]]. У яго [[эпіцэнтр]]ы апынуліся два пасажырскіх цягнікі: № 211 «[[Новасыбірск]] — [[Адлер]]» і № 212 «Адлер — Новасыбірск». Па афіцыйных дадзеных 573 чалавекі (па іншых дадзеных 645) загінулі, 623 сталі [[інвалід]]амі, атрымаўшы цяжкія [[апёк]]і і целавыя пашкоджаньні — '''самая буйная ў гісторыі [[Расея|Расеі]] і [[СССР]] чыгуначная катастрофа'''.<ref>{{спасылка
 | аўтар        = 
 | аўтарlink    = 
 | url           = http://www.traindisaster.ru/database.php?id=5
 | загаловак         = Выбух на перагоне Аша — Улу-Цяляк (башкірская трагедыя)
 | фармат        = 
 | выдавец     = Чыгуначныя катастрофы, крушэньні, аварыі ў СССР і Расеі
 | дата    = 18 лютага 2015
 | мова          = ru
}}</ref>
* 28 кастрычніка 1995 году ў [[Азэрбайджан]]е каля 300 чалавек загінулі ў агні, які ахапіў цягнік мэтро ў [[Баку]]. Акрамя таго, шмат хто задыхнуўся.<ref name="гінэс"/>
* 3 чэрвеня 1998 году ў [[Нямеччына|Нямеччыне]] паміж гарадамі [[Эшэдэ]] і [[Цэле (Нямеччына)|Цэле]] патрываў крушэньне хуткасны цягнік [[InterCityExpress]]. З-за залому колавай пары на хуткасьці 200 км/г цягнік сышоў з рэйкаў і ўрэзаўся ў апору аўтамабільнага моста, які праходзіў над чыгункай, які абрынуўся на вагоны. 101 чалавек (у тым ліку — 2 шляхавых працоўных) загінулі, 88 былі паранены.<ref>{{спасылка
 | аўтар        = David Fry
 | аўтарlink    = 
 | дата публікацыі = 
 | url           = http://danger-ahead.railfan.net/reports/eschede/index.html
 | загаловак         = ICE Tragedy (Eschede, Germany 1998)
 | фармат        = 
 | выдавец     = 
 | дата    = 18 лютага 2015
 | мова          = en
 | камэнтар   = 
}}</ref>
* 22 красавіка 2004 году ў [[КНДР]] на станцыі [[Ёнчхон]] адбылося лабавое сутыкненьне двух грузавых цягнікоў, адзін зь якіх перавозіў нафту, а іншы — хімікаты. Неўзабаве адбыўся выбух, які разбурыў частку прылеглага да станцыі гораду. Афіцыйна 161 чалавек загінуў, каля 1300 — паранены. Па неафіцыйных дадзеных лік параненых і ахвяр у некалькі разоў больш.<ref>{{спасылка
 | аўтар        = Елена Огнева
 | аўтарlink    = 
 | дата публікацыі = 26 красавіка 2004 г.
 | url           = http://www.newizv.ru/news/2004-04-28/6243/
 | загаловак         = Сьцяна маўчаньня. Паўночнакарэйскае кіраўніцтва хавае дэталі самай буйной чыгуначнай катастрофы ў гісторыі краіны
 | фармат        = 
 | назва праекту          = 
 | выдавец     = [[Новыя весткі]]
 | дата    = 18 лютага 2015
 | мова          = ru
 | камэнтар   = 
}}</ref>

=== У Беларусі ===
* 2 траўня 1977 году ў [[Крыжоўка (Менская вобласьць)|Крыжоўцы]] пад [[Менск]]ам [[Трагедыя ў Крыжоўцы 1977 году|пасажырскі цягнік сутыкнуўся з электрычкай]], якая стаяла на пэроне. Гэтая аварыя сталася найбуйнейшай у гісторыі «[[Беларуская чыгунка|Беларускай чыгункі]]»: загінулі 22 чалавекі, 82 атрымалі пашкоджаньні. Менскае аддзяленьне «[[Беларуская чыгунка|Беларускай чыгункі]]» панесла ўрон у памеры 122 850 [[Савецкі рубель|савецкіх рублёў]].

=== Тэрарыстычныя акты ===
* 8 студзеня 1977 году — у Маскоўскім мэтрапалітэне на перагоне паміж станцыямі «[[Партызанская (станцыя мэтро, Масква)|Ізмайлаўскі парк]]» і «[[Першамайская (станцыя мэтро, Масква)|Першамайская]]» спрацавала самаробная выбухная прылада. Загінулі каля 7 чалавек, 37 паранены<ref>{{спасылка
 | аўтар        = 
 | аўтарlink    = 
 | дата публікацыі = 16 чэрвеня 2007
 | url           = http://versii.com/news/137539/
 | загаловак         = Террор советских времен
 | выдавец     = Версии.com
 | дата    = 18 лютага 2015
 | мова          = ru
}}</ref>.
* 3 верасьня 2003 году — на перагоне [[Падкумок (станцыя)|Падкумок]] — [[Белы вугаль]], пры праходзе электрацягніка Кіславодзк-Мінэральныя Воды, адбыўся падрыў чыгуначнага палатна. 7 чалавек загінулі, каля 80 паранены.<ref name="РІА"/>
* 5 сьнежня 2003 году — у [[Стаўрапальскі край|Стаўрапальскім краі]] падарваны вагон прыгараднага электрацягніка [[Кіславодзк]] — [[Мінэральныя Воды]], які пад’яжджаў да станцыі [[Есентукі]]. Загінулі 47 чалавек, 180 паранены.<ref name="РІА">{{спасылка
 | аўтар        = 
 | аўтарlink    = 
 | дата публікацыі = 27 лістпада 2007
 | url           = http://rian.ru/spravka/20071127/89740426.html
 | загаловак         = Выбухі на чыгуначным транспарце. Хроніка 1998-2007 гг.
 | назва праекту          = 
 | выдавец     = [[РІА навіны]]
 | дата    = 18 лютага 2015
 | мова          = ru
}}</ref>
* 6 лютага 2004 году — на перагоне паміж станцыямі Маскоўскага мэтрапалітэну «[[Аўтазавадзкая (станцыя мэтро, Масква)|Аўтазавадзкая]]» і «[[Павялецкая (станцыя мэтро, Замаскварэцкая лінія)|Павялецкая]]» [[Выбух у маскоўскім мэтро 6 лютага 2004|тэрарыстам-сьмяротнікам у перапоўненым вагоне была прыведзена ў дзеяньне выбухная прылада]]. Загінулі 42 чалавекі, каля 250 паранены.<ref>{{спасылка
 | аўтар        = 
 | аўтарlink    = 
 | дата публікацыі = 6 лютага 2004 г.
 | url           = http://www.newsru.com/russia/06feb2004/metro.html
 | загаловак         = Падарваны вагон на Замаскварэцкай лініі мэтро
 | фармат        = 
 | назва праекту          = 
 | выдавец     = [[NEWSru.com]]
 | дата    = 18 лютага 2015
 | мова          = ru
}}</ref>
* 13 жніўня 2007 году ў 21:43 па [[маскоўскі час|маскоўскаму часу]] на перагоне [[Бурга (станцыя)|Бурга]] — [[Малая Вішэра (станцыя)|Малая Вішэра]] [[Кастрычніцкая чыгунка|Кастрычніцкай чыгункі]], пры праходзе [[хуткасны цягнік|хуткаснага цягніка]] «[[Неўскі Экспрэс]]», пад электравозам быў зьдзейсьнены [[Крушэньне цягніка "Неўскі экспрэс"|падрыў чыгуначнага палатна]]. У выніку з рэек сышлі электравоз і ўсе 12 вагонаў. Траўмы атрымалі 60 чалавек, зь якіх 25 былі дастаўлены ў лякарні<ref>{{спасылка
 | аўтар        = 
 | аўтарlink    = 
 | дата публікацыі = 27 лістапада 2009
 | url           = http://www.vesti.ru/doc.html?id=328294&tid=75193
 | загаловак         = Сошел с рельсов пассажирский поезд "Санкт-Петербург - Москва"
 | фармат        = 
 | назва праекту          = 
 | выдавец     = VESTI.RU
 | дата    = 18 лютага 2015
 | мова          = ru
}}</ref>.

== Цягнікі ў Беларусі ==
[[Файл:БКГ1-012.jpg|значак|230пкс|Электравоз «[[БКГ1]]» (2015 год)]]
{{Асноўны артыкул|Беларуская чыгунка}}
{{Асноўны артыкул|Трамвай}}
{{Асноўны артыкул|Менскае мэтро}}
На 2020 год [[Беларуская чыгунка]] (БЧ) мела 36 параў цягнікоў міжнароднай сувязі пастаяннага звароту ў сувязі з кожнай зь 5 сумежных краінаў і Казахстанам, 42 пары цягнікоў міжрэгіянальных лініяў і 17 параў цягнікоў рэгіянальных лініяў бізнэс-клясы. У [[Прадмесьце|прадмесьцях]] абласных гарадоў і сталіцы паяжджанаў перавозілі 337 параў цягнікоў рэгіянальных лініяў эканом-клясы і 35 параў цягнікоў гарадзкіх лініяў. Празь Беларускую чыгунку праходзіла па 5 параў цягнікоў між Расеяй і краінамі Эўразьвязу ды між Расеяй і [[Калінінградзкая вобласьць|Калініградзкай вобласьцю]], а таксама па адной пары цягнікоў між [[Малдова]]й і Расеяй ды між Расеяй і Ўкраінай. Беларуская чыгунка ўтварала 6 міжнародных цягнікоў, зь якіх 5 у сувязі з Расеяй і адзін са сталіцай Украіны<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Пасажырскія перавозкі|спасылка=https://www.rw.by/be/corporate/belarusian_railway/infrastructure/passenger_transportation/|выдавец=[[Беларуская чыгунка]]|дата публікацыі=2020|дата доступу=19 траўня 2020}}</ref>.

У 2012—2013 гадах на БЧ паставілі 12 электравозаў [[БКГ1]], якія задзейнічалі на электрыфікаваных участках чыгункі [[Берасьце]]—[[Ворша]] і [[Маладэчна]]—[[Асіпавічы]], што перасякаліся ў Менску<ref>{{Навіна|аўтар=Марына Носава|загаловак=Чатыры кітайскія грузавыя электравозы прыбылі ў Беларусь|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2013/05/16/624376_624394|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=16 траўня 2013|дата доступу=19 траўня 2020}}</ref>.

У [[Віцебск]]у, [[Мазыр]]ы, [[Наваполацак|Наваполацку]] й [[Менск]]у дзейнічаюць [[трамвай]]ныя сеткі, а ў апошнім — яшчэ й [[Менскае мэтро|мэтро]].

== Дадатковыя зьвесткі ==
* Сярод грузаў, якія перавозяцца ў цягніках, значацца [[самалёт]]ы, [[верталёт]]ы, [[карабель (транспарт)|караблі]], [[падводная лодка|падводныя лодкі]] і нават [[ракета-носьбіт|касьмічныя ракеты]].<ref>{{спасылка
 | url           = http://ww2.kulichki.ru/flotkrim.htm
 | загаловак         = Дзеяньні флота на Чарнаморскім тэатры ваенных дзеяньняў
 | дата    = 18 лютага 2015
 | мова          = ru
}}</ref><ref>{{спасылка
 | url           = http://school108.krsnet.ru/pobeda/korabli/podm.html
 | загаловак         = Падводная лодка тыпу "М" 
 | дата    = 18 лютага 2015
 | мова          = ru
}}</ref><ref>{{спасылка
 | url           = http://www.automan.kz/54552-raketa-proton-m-ustanovlena-na-startovom-stole.html
 | загаловак         = Ракета "Пратон-М" усталявана на стартавым "стале" пляцоўкі касмадрому Байканур
 | дата    = 18 лютага 2015
 | мова          = ru
}}</ref>

* На працягу двух дзесяцігодзьдзяў па савецкіх, а пазьней па расейскіх чыгунках курсавалі цягнікі, якія былі ўзброены [[міжкантынэнтальная балістычная ракета|міжкантынэнтальнымі балістычнымі ракетамі]]. Пры гэтым [[БЧРК|гэтыя цягнікі]] вонкава выглядалі для неадмыслоўцаў, як звычайныя грузавыя, прызначаныя для перавозкі хуткапсавальных прадуктаў.<ref>{{спасылка
|url           = http://www.snariad.ru/strategy/%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B4%D0%B5%D1%86/
|загаловак         = Баявы чыгуначны ракетны комплекс РТ-23 УТТХ "Маладзец"
 | дата    = 18 лютага 2015
 | мова          = ru
}}</ref>
* У турыстычнай практыцы сярод эўрапейскіх падарожнікаў атрымала распаўсюджаньне карыстаньне адмысловымі білетамі накшталт InterRail i EuRail Pass, якія дазваляюць значна ашчаджаць выдаткі і выступаюць аналягам «праязнога» на паслугі чыгункі.<ref>{{Спасылка | аўтар = Ірына Хадарэнка. | url = http://urban.by/2011/09/19/cyagnikom-pa-europe/ | загаловак = Цягніком па Еўропе | дата = 18 лютага 2015}}</ref>

== Галерэя ==
<gallery caption="Цягнік" widths="180px" heights="120px" class="center">
Wiki-e.jpg|Цягнік [[мэтрапалітэн]]у
Soyuz tma-3 transported to launch pad.jpg|Транспартоўка цягніком ракеты [[Саюз-ФГ]] да стартавага стала [[касмадром]]у
EP1 locomotive cab.jpg|У кабіне [[электравоз]]а [[ЭП1]]
Big Hill CPR.jpg|Таварны цягнік з кратнай цягай на перавале {{Артыкул у іншым разьдзеле|Біг Гіл||en|Big Hill}} («Вялікі ўздым») у [[Канада|Канадзе]]
Oil train, batumi.jpg|Наліўны цягнік зблізку [[Батумі]]
Deviatkino-Ruchi ER2.ogv|Участак [[Дзявяткіна (чыгуначная станцыя)|Дзявяткіна]] — [[Мурыно (плятформа)|Мурыно]]. Бесьперапыннае ціканьне — мэханічны хуткасьцямер
ER2-973 Ligovo.ogg|Прыгарадны [[электрацягнік]] [[Электрацягнік ЭР2|ЭР2]] блізу [[чыгуначная станцыя|станцыі]] [[Лігава (станцыя)|Лігава]]
Otloczyn miejsce katastrofy.ogg|Пасажырскі цягнік у [[Польшча|Польшчы]]
ID_diesel_loco_CC_201-05_060327_4217_kta.jpg|GE U20C у [[Інданэзія|Інданэзіі]], #CC201-05
Diesel locomotive CC 203 22 at Gambir Station.jpg|GE U20C «Full-Width Cabin» у Інданэзіі, #CC203-22
ID_diesel_loco_CC_204-06_060403_2512_mri.jpg|GE U20C full computer control locomotive у Інданэзіі, #CC204-06
Wutachtalbahn_Talquerung_Epfenhofen.JPG|Паравоз на Вутахтальскай чыгунцы на паўднёвым захадзе [[Нямеччына|Нямеччыны]]
</gallery>

== Глядзіце таксама ==
* [[Вагон]]
* [[Трамвай]]
* [[Лякаматыў]]
* [[Мэтрапалітэн]]
* [[Трэйнспотынг]]
* [[Чыгуначны транспарт]]
* [[Сьпіс імянных пасажырскіх цягнікоў]]
* [[Баявы чыгуначны ракетны комплекс]]
* [[Клясыфікацыя парушэньняў бясьпекі руху на чыгуначным транспарце]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{кніга
|аўтар          = 
|частка         = 
|загаловак      = Правілы тэхнічнай эксплюатацыі чыгунак Расейскай Фэдэрацыі
|арыгінал       = Правила технической эксплуатации железных дорог Российской Федерации
|спасылка       = http://law.edu.ru/norm/norm.asp?normID=1241270
|адказны        = 
|выданьне       = Масква
|месца          = 
|выдавецтва     = Амега-Л
|год            = 
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 
|сэрыя          = 
|isbn           = 5-370-01094-3 978-5-370-01094-1
|тыраж          = 500 000
}}
* {{кніга
|аўтар          = Галоўны рэдактар Калявін В. П.
|частка         = Чыгуначны транспарт
|загаловак      = Вялікая энцыкляпэдыя транспарту
|арыгінал       = Большая энциклопедия транспорта
|спасылка       = http://www.infanata.org/2007/11/12/bolshaja-jenciklopedija-transporta.-v-8.html
|адказны        = Зайцаў А. А., Паўлаў В. Е.
|выданьне       = 
|месца          = СПб
|выдавецтва     = Элмор
|год            = 1994
|том            = 4
|старонкі       = 
|старонак       = 
|сэрыя          = 
|isbn           = 5-7399-0014-X
|тыраж          = 
}}
* {{кніга
|аўтар          = Галоўны рэдактар Канараў Н. С.
|частка         = 
|загаловак      = Энцыкляпэдыя «Чыгуначны транспарт»
|арыгінал       = Железнодорожный транспорт: Энциклопедия
|спасылка       = http://netzor.org/books/6671-jenciklopedija-zheleznodorozhnyjj.html
|адказны        = 
|выданьне       = 
|месца          = Масква
|выдавецтва     = «Вялікая Расейская энцыкляпэдыя»
|год            = 1994
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 
|сэрыя          = 
|isbn           = 5-85270-115-7
|тыраж          = 
}}
* {{кніга
|аўтар      = Рэд. Бараўская Е.Н., Шапілаў Е.Д
|частка     = 
|загаловак  = Хуткасны і высакахуткасны чыгуначны транспарт
|арыгінал   = Скоростной и высокоскоростной железнодорожный транспорт
|спасылка   = 
|адказны    = Кавалёў І. П.
|выданьне   = 
|месца      = СПб
|выдавецтва = ГІІПП «Мастацтва Расеі»
|год        = 2001
|том        = 1
|старонкі   = 
|старонак   = 
|сэрыя      = 
|isbn       = 5-93518-012-X
|тыраж      = 2&nbsp;000
|sfn=
}}
* {{кніга
|аўтар          = Garfield, Simon
|частка         = 
|загаловак      = The Last Journey of William Huskisson: the day the railway came of age
|арыгінал       = 
|спасылка       = 
|адказны        = 
|выданьне       = 
|месца          = London
|выдавецтва     = Faber
|год            = 2002
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 
|сэрыя          = 
|isbn           = 0-571-21048-1
|тыраж          = 
}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/ciahnik-i-pajezd/29246017.html Цягнікі — гэта не паязды! Чыгуначныя словы па-беларуску], [[Радыё Свабода]], 23 траўня 2018 г.
* {{Спасылка|аўтар = Д. Зиновьев |url = http://parovoz.com |загаловак = Расейскі чыгуначны партал |назва праекту = |выдавец = Паравоз ІС |дата = 19 лютага 2015 |мова = ru}}

{{Добры артыкул}}

[[Катэгорыя:Цягнікі| ]]
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]