Прагляд крыніцы для Павет

'''Павет''' — традыцыйная [[Беларуская мова|беларуская]] назва адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі другога ўзроўню ад часоў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref name="Cajcyc">Чайчыц А. [https://www.svaboda.org/a/28449360.html Карыснае практыкаваньне ад Зянона Пазьняка], [[Радыё Свабода]], 24 красавіка 2017 г.</ref><ref>[http://www.bielarus.net/pdf/Program_Bolnaja_Bielarus_internet.pdf Народная Праграма Вольная Беларусь — гэта праект новай Беларусі]. — Варшава — Нью-Ёрк — Менск: «Беларускія Ведамасьці», 2017. С. 17.</ref>, якая адпавядае ўведзенаму за [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|савецкім часам]] [[раён]]у. Кіраўнік — гродавы [[Староста|староста]], рэпрэзэнтацыйны орган улады — [[павятовы соймік]]. На першым узроўні адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу павет традыцыйна ўлучаецца ў склад [[ваяводзтва]], на трэцім узроўні — улучае [[Староства|староствы]].

Апроч Вялікага Княства Літоўскага, паветы гістарычна існавалі ў [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўстве Польскім]] і [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]. Адна з сучасных [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Польшчы|адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак Польшчы]].

== Этымалёгія ==
Паходжаньне [[Старабеларуская мова|старабеларускага слова]] павет (ужывалася яшчэ ў 1383 годзе), паводле выдадзенай за савецкім часам працы [[Аляксандар Булыка|Аляксандра Булыкі]], выводзяць з {{мова-pl|powiat|скарочана}}, якое зьвязваюць з словам ''вітаць''<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|8к}} С. 89.</ref> (такое ж тлумачэньне — з польскай, але праз [[Украінская мова|украінскае]] ''повіт'' падае для адпаведнага [[Расейская мова|расейскага слова]] нямецкі лінгвіст [[Макс Фасмэр]]<ref>Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. Т. III. — М., 1987. С. 293.</ref>). Паводле іншай вэрсіі, слова павет утварылася ад таго ж кораню, што і [[веча]]<ref>Буслаев Ф. О преподавании отечественного языка.  — М., 1867. [https://books.google.by/books?id=Mmp4BAAAQBAJ&pg=PA315&dq=%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%8A+%D0%B2%D0%B5%D1%87%D0%B5&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjo67Pkj_j0AhWPif0HHbqzDxEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%8A%20%D0%B2%D0%B5%D1%87%D0%B5&f=false С. 315].</ref>.

== Вялікае Княства Літоўскае ==
{{асноўны артыкул|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Вялікага Княства Літоўскага}}
[[Файл:Ašmiany, Pahonia. Ашмяны, Пагоня (1783).jpg|значак|Пячаць [[Ашмянскі павет|Ашмянскага павету]] з [[Пагоня]]й, 1783 г.]]

Назва «павет» пачала ўжывацца ў [[Старабеларуская мова|старабеларускай мове]] з другой паловы XIV ст.{{Заўвага|Напрыклад, паводле дакумэнту 1383 году: «''есма дапусьцілі садзіці сяло Княжую Луку, на сыром корані, у Падольскай зямлі, у Камянецкім павеце, межы рэкамі Марашкамі''»<ref>{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 41.</ref>}}, сьпярша як сынонім [[Русь|рускага]] тэрміну [[Воласьць|воласьці]]. У першай палове XVI ст. пад паветам звычайна разумелі буйную воласьць, цэнтрам якой быў [[Замак|горад (замак)]], які належаў дзяржаве, у тым ліку скасаванае ўдзельнае княства. Часам пад паветам разумелі толькі тэрыторыю, падкантрольную намесьніку, у гэтым сэнсе павет быў сынонімам намесьніцтва<ref>[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Павет // {{Літаратура/БЭ|11к}} С. 466.</ref>.

Упершыню статус павета ў Вялікім Княстве Літоўскім афіцыйна акрэсьліўся ў выніку адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы 1565—1566 гадоў. Паветы ўваходзілі ў склад ваяводзтваў. Усе намесьніцтвы і воласьці, якія не атрымалі статусу павету, увайшлі ў іх склад у якасьці звычайных маёнткаў. 3 гэтага часу ўсе зямяне на тэрыторыі павету падлягалі юрысдыкцыі павятовых органаў улады: грамадянзкія справы разглядаў [[Земскі суд|земскі суд]], крымінальныя — [[Гродзкі суд|гродзкі (замкавы) суд]], справы аб межах маёнткаў — [[падкаморы]], ваенна-мабілізацыйнымі справамі ведаў [[харунжы]]. У час вайны [[Паспалітае рушэньне|шляхецкае рушаньне]] (харугва) знаходзілася пад камандаю маршалка, а калі цэнтар павета адначасна быў цэнтрам ваяводзтва — пад камандаю [[кашталян]]а. Павятовая шляхта зьбіралася на [[Павятовы соймік|соймікі]], дзе абірала дэлегатаў на агульнадзяржаўны [[Сойм Вялікага Княства Літоўскага|Вальны сойм]] і ў [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Галоўны літоўскі трыбунал]]. Структуру павятовага кіраваньня замацавалі [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|Статутамі Вялікага Княства Літоўскага]] 1566 і 1588 гадоў. Аднак тэрмін «павет» зрэдку ўжываўся ў пачатковым сэнсе, як вызначэньне гістарычнай воласьці з цэнтрам у месьце, якое неабавязкова мела павятовыя ўстановы (у такім сэнсе ў крыніцах сустракаюцца назвы «Магілёўскі павет», «Крычаўскі павет» ды іншыя)<ref>[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Павет // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 381.</ref>.

У розны час у Вялікім Княстве Літоўскім існавалі паветы: [[Аршанскі павет|Аршанскі]], [[Ашмянскі павет|Ашмянскі]], [[Бельскі павет (Вялікае Княства Літоўскае)|Бельскі]], [[Берасьцейскі павет|Берасьцейскі]], [[Браслаўскі павет|Браслаўскі]], [[Брацлаўскі павет|Брацлаўскі]], [[Ваўкавыскі павет|Ваўкавыскі]], [[Віленскі павет|Віленскі]], [[Вількамірскі павет|Вількамірскі]], [[Віньніцкі павет|Віньніцкі]], [[Віцебскі павет|Віцебскі]], [[Гарадзенскі павет|Гарадзенскі]], [[Дарагічынскі павет|Дарагічынскі]], [[Жытомірскі павет|Жытомірскі]], [[Кіеўскі павет|Кіеўскі]], [[Ковенскі павет|Ковенскі]], [[Крэменецкі павет|Крэменецкі]], [[Лідзкі павет|Лідзкі]], [[Луцкі павет|Луцкі]], [[Мазырскі павет|Мазырскі]], [[Мельніцкі павет|Мельніцкі]], [[Менскі павет|Менскі]], [[Наваградзкі павет|Наваградзкі]], [[Оўруцкі павет|Оўруцкі]], [[Пінскі павет|Пінскі]], [[Рэчыцкі павет|Рэчыцкі]], [[Слонімскі павет|Слонімскі]], [[Смаленскі павет|Смаленскі]], [[Старадубскі павет|Старадубскі]], [[Троцкі павет|Троцкі]], [[Чаркаскі павет|Чаркаскі]], [[Чарнобыльскі павет|Чарнобыльскі]], [[Уладзімераўскі павет|Уладзімераўскі]], [[Упіцкі павет|Упіцкі]].

<gallery caption="Харугвы паветаў Вялікага Княства Літоўскага" widths=215 heights=180 class="center"">
Horadnia, Pahonia. Горадня, Пагоня (XVII).jpg|[[Гарадзенскі павет|Гарадзенская]]
Słonim, Pahonia. Слонім, Пагоня (1747).jpg|[[Слонімскі павет|Слонімская]]
Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (XVI).jpg|[[Троцкі павет|Троцкая]]
</gallery>

== Расейская імпэрыя ==
У [[Расейская імпэрыя|Расейская імпэрыі]] паветы ўтварыліся ва [[Украіна|Ўкраіне]] паводле судовай рэформы 1763 году. На паветы падзяляліся казацкія палкі, агулам налічвалася 20 паветаў, якія складаліся з сотняў. У кожным павеце існаваў земскі (павятовы) суд.

Па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] паветы ({{мова-ru|уезд|скарочана}}, да 1831 году — {{мова-ru|повет|скарочана}}<ref>{{Літаратура/ЭСБЭ|Повет|аўтар = |том = XXIV|старонкі = 18}}</ref>) на тэрыторыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага ўвайшлі ў склад намесьніцтваў, пазьней [[губэрня]]ў. На падставе «Палажэньня аб установах для кіраваньня губэрняй» 1775 году замест гродзкіх, земскіх і падкаморскіх судоў уводзіліся агульныя павятовыя суды, маршалкі замяняліся «прадвадзіцелямі дваранства». У 1797 годзе аднавіліся земскія і падкаморскія суды, аднак у 1831 годзе іх зноў замянілі павятовымі. Па рэформе 1861 году паветы падзяляліся на воласьці, уводзіліся новыя дзяржаўныя ўстановы: павятовыя паліцыйныя ўправы, вайсковыя начальнікі, зьезды міравых пасярэднікаў ды іншыя. Падзел на паветы ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] скасавалі 20 чэрвеня 1924 году<ref name="Nasievic-1994">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Павет // {{Літаратура/ЭГБ|5к}} С. 364.</ref>.

== Польшча ==
{{Асноўны артыкул|Павет (Польшча)}}
Упершыню паветы ў Польшчы зьявіліся ў другой палове XIV ст. Як і ў Вялікім Княстве Літоўскім, яны ўваходзілі ў склад ваяводзтваў. Па [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелах Рэчы Паспалітай]] улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] захавалі падзел [[Царства Польскае|Царства Польскага]] на паветы (з 1837 году замест ваяводзтваў уваходзілі ў склад губэрняў).

Улады міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]] захавалі падзел на паветы, якія падзяляліся на [[Гміна|гміны]]. Паветы на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх землях]] у 1919 годзе сьпярша ўлучылі ў склад акруг, у 1919—1920 гадох утварыліся новыя паветы, а 4 лютага 1921 году яны ўвайшлі ў склад новаўтвораных [[Наваградзкае ваяводзтва (1921—1939)|Наваградзкага]] і [[Палескае паўстаньне 1918—1919 гадоў|Палескага]] ваяводзтваў. Пазьней межы і колькасьць паветаў у Польшчы зьмяняліся. Падзел на паветы ў [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] скасавалі 15 студзеня 1940 году, па ўлучэньні ў Беларускую ССР<ref name="Nasievic-1994"/>.

У сучаснай Польшчы кіраўніцтва паветаў займаецца ўсімі лякальнымі пытаньнямі, якія выходзяць за межы [[гміна|гміны]], у тым ліку, аховай грамадзкага парадку і агульнай бясьпекай, супрацьпажарнай бясьпекай і аховай ад навадненьняў, прадухіленьнем стыхійных бедзтваў і ліквідацыяй іх наступстваў, утрыманьнем агульных лякарняў, змаганьнем зь беспрацоўем, будаваньнем і ўтрыманьне міжгмінных дарог. Паветам могуць перадавацца правы [[ваяводзтва]]ў у тых пытаньнях, якія можна разьвязаць на месцы. Гміна і павет разьвязваюць усе адміністрацыйныя пытаньні іх жыхароў. Такім чынам, грамадзянам ня трэба ехаць у ваяводзкі цэнтар дзеля разьвязаньня адміністрацыйных праблемаў. Павет мае асобны бюджэт, а яго даходы не залежаць ад даходаў гмінаў. Павет не ажыцьцяўляе нагляд за дзейнасьцю гмінаў, ня мае права адабраць іх правы і ўмешвацца ў іх фінансавае кіраваньне. Фінансава аўтаномны павет можа праводзіць уласную бюджэтную палітыку. Памер павету выбіраецца з улікам таго, каб уся дзейнасьць яго адміністрацыі магла знаходзіцца пад беспасярэднім кантролем выбарнікаў. Рада павету абіраецца на выбарах самакіраваньня. Начальнік рады кіраваньня — [[Стараста (Польшча)|стараста]].

== Глядзіце таксама ==
* [[Ваяводзтва]]
* [[Староства]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/БЭ|11}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/ЭГБ|2}}

[[Катэгорыя:Адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі]]