Прагляд крыніцы для Гусарыя

{{Іншыя значэньні|тып=артыкул|Гусары|цяжкую кавалерыю [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]|лёгкаўзброеную кавалерыю XV—XX стагодзьдзяў}}
{{Вайсковае падразьдзяленьне
|назва               = Гусарыя
|выява               = [[Файл:Даспехі крылатага гусара.jpg|250пкс]]
|подпіс выявы        = Узор гусарскага дасьпеху з крыламі сяр. XVII ст., з экспазыцыі ў [[Мірскі замак|Мірскім замку]]
|гады                = XVI—XVIII стагодзьдзі
|краіна              = [[Рэч Паспалітая]] ([[Вялікае Княства Літоўскае]], [[Карона Польская]])
|тып                 = Цяжкая [[кавалерыя]]
|уключае ў сябе      = 
|роля                = Асноўная частка войска Рэчы Паспалітай
|ролі                = 
|памер               = 
|камандная структура = [[Гуф (вайсковае падразьдзяленьне)|Гуфы]] (2—4 харугвы да 400 коней), [[Харугва|харугвы]] (100—200 коней)
|разьмяшчэньне       = 
|мянушкі             = Крылатая кавалерыя, крылатыя гусары
|узбраеньне          = [[Гусарская піка|доўгія пікі]], [[канчар]]ы
|колеры              = Чырвоныя [[кунтуш]]ы, белыя крылы
}}
'''Гуса́рыя'''<ref>''Сороколетов Ф. П.'' [http://books.google.com/books?id=6mUtAAAAMAAJ&q=%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%8F&dq=%D0%B3%D1%83%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%8F&hl=en&ei=5W2ATqr4FOHm4QSJyIToDg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CC0Q6AEwATgU История военной лексики в русском языке: XI—XVII вв]. — Наука, Ленингр. отд-ние, — 1970. С.&nbsp;383.{{ref-ru}}</ref> альбо '''крыла́тыя гуса́ры''' ({{мова-pl|husaria|скарочана}}) — элітная кавалерыя [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], якая дзеяла на палёх баёў з пачатку XVI да сярэдзіны XVIII стагодзьдзя<ref name="ReferenceA">''Сікора Р.'' З історії польських крилатих гусарів. — Київ: Дух і літера, 2012. С. 8.{{ref-uk}}</ref>, спэцыялізавалася на «праломліваньні» баявых парадкаў варожай коньніцы або пяхоты канцэнтраваным дзідавым кавалерыйскім ударам<ref>''Академия наук СССР'' [http://books.google.com/books?id=ZSNmAAAAMAAJ&q=Крылатые+гусары&dq=Крылатые+гусары&hl=en&ei=yGuATvaUGvPc4QSz8cm_Dg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCsQ6AEwAA Памятники культуры: Новые открытия], Научный совет по истории мировой культуры. — М.: Наука, — 1985.{{ref-ru}}</ref><ref>''Бегунова А.'' [http://books.google.com/books?id=IlUnAAAAMAAJ&q=польские+гусары&dq=польские+гусары&hl=en&ei=zm-ATuzuD-b04QSLpYi1Dw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&ved=0CEIQ6AEwBA Повседневная жизнь русского гусара в царствование Александра I], Молодая гвардия, — 2000. С.&nbsp;383.{{ref-ru}}</ref>. Утвораная на рубяжы XV—XVI стагодзьдзяў<ref name="Vasikiev" />, станавіла аддзелы цяжкай кавалерыі з спэцыфічнай тактыкай, узбраеньнем, камплектаваньнем і мела лёгка пазнавальныя адметныя атрыбуты — крылы (мацаваліся рознымі спосабамі за сьпінай вершніка), вельмі доўгія пікі з [[прапар]]цамі й зьвярыныя шкуры. Крылатыя гусары на многія дзесяцігодзьдзі былі асноўнай ударнай сілай войска Рэчы Паспалітай, у адрозьненьне ад звычайных [[Гусары|гусараў]], якія былі лёгкай кавалерыяй і дапаможнымі падразьдзяленьнямі.

Гусарыя была падразьдзяленьнем [[Аўтарамэнт|народнага аўтарамэнту]] — наёмнага войска Рэчы Паспалітай. Найбольш шматлікай і баяздольнай часткай войска Рэчы Паспалітай была [[кавалерыя]], у якой гусары складалі значную частку<ref name=Den>''Denison G. Т.'' A History of Cavalry from the earliest times with lessons for the future. — London: McMillan, 1877.{{ref-en}}</ref><ref name="Марков" />. Астатнія роды войскаў адыгрывалі ў войску Рэчы Паспалітай дапаможную ролю: узаемадзеяньне пяхоты й артылерыі з кавалерыяй было наладжанае дрэнна, таму кавалерыя й найбольш яе баяздольная частка гусарыя былі асноўнай баявой сілай тагачаснага войска. Доўгі час ''крылатыя гусары'' ня мелі сабе роўных у [[Эўропа|Эўропе]], іхныя атакі ня раз здабывалі перамогу [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўству Польскаму]] й [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікаму Княству Літоўскаму]]<ref>''Морихин В. Е.'' [http://books.google.com/books?id=9GM0AAAAMAAJ&q=%22Польские+гусары%22&dq=%22Польские+гусары%22&hl=en&ei=uth5TruHEYrYsgbMg4jQDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=7&ved=0CEkQ6AEwBg Традиции офицерского корпуса России]. — Гала Пресс: Кучково поле, 2003. С. 431.{{ref-ru}}</ref>.

== Гісторыя гусарыі ==

=== Паходжаньне тэрміну ===
Паводле адной з вэрсіяў, у X стагодзьдзі ў [[Бізантыйская імпэрыя|бізантыйскіх]] вайсковых статутах згадваецца лёгкая коньніца, якая называлася ''chosariori'' ці ''chonsariori''. У ёй служылі балканскія найміты, часьцей за ўсё [[Сэрбія|сэрбы]], асноўнымі абавязкамі якіх былі выведка й дывэрсійныя набегі. У сваю чаргу, бізантыйскі тэрмін мог утварыцца ад [[Лацінская мова|лацінскага]] ''cursores'' — так называлася лёгкая коньніца ў часы заняпаду [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]]. У сэрбскай мове грэцкае ''гонсарыі'' ператварылася ў ''гусар''<ref>[http://www.etymonline.com/index.php?term=hussar Online Etymology Dictionary] {{ref-en}}</ref> і стала сынонімам слова ''бандыт''. У XIV стагодзьдзі [[Сэрбскае царства]] з сталіцай у горадзе [[Рас]] пала, і многія сэрбскія гусары знайшлі прытулак у [[Вугоршчына|Вугоршчыне]]&nbsp;— дзе разам з вугорцамі змагаліся з [[Асманская імпэрыя|асманскай]] экспансіяй. Так у [[Вугорская мова|вугорскай мове]] магло зьявіцца слова [[Гусары|гусар]]<ref name=NS-3-6>''ред. Киселёв'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775]{{Недаступная спасылка|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 3-6 {{ref-ru}}</ref><ref name="Soldatenko">''Солдатенко А.'' Польская гусария 1500—1776 гг. — СПб.: Орел, №&nbsp;3, — 1993. С.&nbsp;17—24. {{ref-ru}}</ref>.

Паводле іншай вэрсіі ў 1458 годзе вугорскі кароль [[Мацяш Корвін]] загадаў для абароны ад турак сабраць адмысловае коннае апалчэньне. У яго набіралі па адным жаўнеры з дваццаці двароў — па-вугорску ''husz'' азначае дваццаць<ref name=NS-3-6 />, ''ar''&nbsp;— заробак<ref>''Brzezinski R.'' [https://web.archive.org/web/20160311154536/https://books.google.by/books?id=GCW2VIgJ5o0C&dq=Polish+Armies+1569-1696&hl=ru Polish Winged Hussar 1576—1775]. — Oxford: Osprey, 2006. P. 5.{{ref-en}}</ref>. Адсюль пайшла назва апалчэнцаў — «гусары».

=== Станаўленьне ===
{{Падвойная выява|справа|Літвінскі вершнік-гусар.PNG|120|Deli Lorichs.jpg|120|Раньні гусар-[[літвін]]. ''Абрагам дэ Бруйн'', 1575|[[Дэлі (воіны)|Дэлі]] ў парадным строі. Гравюра невядомага мастака, 1576}}
Найбольш імаверна, што на экіпіраваньне й вонкавасьць крылатых гусараў аказалі ўплыў турэцкая кавалерыя й, асабліва, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дэлі (воіны)|«''дэлі''»|tr|Deliler}} (літаральна — «вар’яты»). Так зваліся ваяры конных аддзелаў, якія ішлі ў авангардзе турэцкай арміі. Яны звычайна набіраліся з балканскіх народаў ([[Паўднёвыя славяне|паўднёвых славянаў]], [[Альбанія|альбанцаў]] і г. д.), падуладных [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]]. Дэлі адрозьніваліся «вар’яцкай» адвагай, замест дасьпеху яны насілі шкуры дзікіх зьвяроў і ўпрыгожывалі сябе крыламі драпежных птушак. Паводле прыкладу дэлі, крылы на шчытах і галаўных уборах сталі насіць вугорскія гусары.
[[Файл:Hungarian-style shield 1.jpg|міні|зьлева|130пкс|<small>[[Ерыхонка]] і вугорскі шчыт, падобны тып выкарыстоўваўся ў [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]] і [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Польшчы]] ў XVI стагодзьдзі</small>]]

Першапачаткова гусары былі лёгкай кавалерыяй і не насілі дасьпеху. Адзеньне складалася з вугорскага [[кафтан]]у з шнурамі-пятліцамі на грудзёх (будучы [[даламан]]), на які накідваўся футравы плашч-мантыя. Часам гэты плашч замяняла ваўчыная, мядзьведжая альбо леапардавыя шкура. На галаве гусары насілі своеасаблівыя [[Лямец|лямцавыя]] ці футравыя шапкі, упрыгожаныя пёрамі, вугорскія шапкі-«магеркі» ці мэталёвы [[Шышак|шлем-шышак]]. Абуткам служылі чорныя, жоўтыя або чырвоныя боты<ref name=Bo>''Васильев А.'' [http://kulichki.com/gusary/istoriya/polish/vasilev/ Польско-литовская гусария XVII века], М.: Цейхгауз, № 7. — 1998.{{ref-ru}}</ref>. Гусары мелі шчыт складанай формы ([[тарча (дасьпехі)|тарча]]), да якога маглі прыбівацца, на ўзор турэцкіх дэлі, дэкаратыўныя крылы, вырабленыя зь пер’я дзікіх птушак. Гусары былі ўзброеныя доўгім кап’ём-пікай (звалася таксама «дрэвам»), шабляй, маглі мець лук<ref name="Vasikiev" />.

Першымі польскімі гусарамі былі сэрбы<ref name=NS-3-6 /><ref name=Bz>''Brzezinski R.'' [https://web.archive.org/web/20160311154536/https://books.google.by/books?id=GCW2VIgJ5o0C&dq=Polish+Armies+1569-1696&hl=ru Polish Winged Hussar 1576—1775]. — Oxford: Osprey, 2006. P. 6.{{ref-en}}</ref>. У 1500 годзе некалькі шляхетных сэрбаў з сваімі невялікімі аддзеламі паступілі на службу караля [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Польшчы]] [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]]. Неўзабаве ў гэтыя падразьдзяленьні пачалі набіраць вугорцаў, палякаў і літвінаў<ref name=Bz />. У сьнежні 1501 году былі сфармаваныя першыя рэгулярныя роты гусарыі (''hussarorum alias raczev'')<ref name=NS-3-6 />.

Сэрбскія гусары былі лёгкай коньніцай, ня мелі дасьпехаў і ў якасьці ахоўнага рыштунку выкарыстоўвалі толькі невялікі шчыт, часам кальчугу й шышакі<ref>''Сікора Р.'' З історії польських крилатих гусарів. — Київ: Дух і літера, 2012. С. 9.{{ref-uk}}</ref>, а ўзброеныя былі толькі лёгкай пікай<ref name=NS-3-6 />. Польскія ж гусары, ужо зь сярэдзіны XVI стагодзьдзя імкнуліся да заходняй традыцыі, мелі розную зброю й ахвотна выкарыстоўвалі лёгкі ахоўны рыштунак — панцыр, кальчугу, нагруднік і іншыя разнавіднасьці дасьпехаў. У 1577 годзе, абраны годам раней князем літоўскім і каралём польскім Стэфан Баторы зрабіў стандартызацыю ўзбраеньня й рыштунку гусара — нашэньне шчыта было скасавана, замест гэтага гусары сталі насіць мэталёвы нагруднік. З другой паловы XVI стагодзьдзя польскія гусары сталі цяжкай коньніцай, якая мае абавязковы набор ўзбраеньня, рыштунку й атрыбутыкі.

Палякі часьцей выкарыстоўвалі слова ''ussar'', чым ''hussar''<ref name=Sikora>''Сікора Р.'' З історії польських крилатих гусарів. — Київ: Дух і літера, 2012. С. 86.{{ref-uk}}</ref>. У Польшчы цяжкія гусары пазначаліся абрэвіятурай ''PPTD'' — ''Pancerz, przylbica, tarcza, drzewo'' (кальчуга, шлем, тарча, дзіда)<ref name=NS-3-6 />.

=== Росквіт ===
[[Файл:Krell Battle of Orsha (detail) 03.jpg|250пкс|справа|міні|Раньнія гусары ў [[Бітва пад Воршай|бітве пад Воршай]] (1514)]]
Гусарыя адыграла вызначальную ролю ў шматлікіх бітвах, у якіх брала ўдзел: [[бітва пад Воршай]] у 1514 годзе, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Бітва пад Абэртынам|бітва пры Абэртыне|pl|Bitwa pod Obertynem}} ў 1531 годзе. Зыход {{Артыкул у іншым разьдзеле|Бітва пад Любешовам|бітвы пры Любешове|en|Battle of Lubieszów}} (1577) прадвызначылі дзеяньні гусарыі [[Стэфан Баторы|Стэфана Баторыя]]<ref name=Bz />. Затым была сэрыя перамогаў над маскавітамі ў [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайне]] (1558—1582), вікторыі над [[Габсбургі|Габсбургамі]] пры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Бітва пад Бычынам|Бычыне|en|Battle of Byczyna}} (1588) й над малдаванамі пры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Бітва пад Букавам|Букаве|ro|Bitwa pod Bukowem}}<ref name=NS-3-6 /> ў 1600 годзе. Рушылі ўсьлед трыюмфальныя перамогі над швэдзкай арміяй пры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Бітва пад Кокенгаўзэнам|Кокенгаўзэне|pl|Bitwa pod Kokenhausen}} (1601), якая колькасна пераўзыходзіла, Васэнштайне (1604) й ў [[Бітва пад Кірхгольмам|бітве пры Кірхгольме]] ў 1605 годзе, а таксама над расейска-швэдзкай арміяй пры {{Артыкул у іншым разьдзеле|Бітва пад Клушынам|Клушыне|ru|Битва при Клушине}} ў 1610 годзе<ref name="Soldatenko-3">''Солдатенко А.'' Польская гусария 1500—1776 гг. / Лучшая пора польского гусарства — СПб.: Орел, №&nbsp;3, — 1993. С.&nbsp;3. {{ref-ru}}</ref><ref name="Kismeta">''Podhorodecki L.'' [https://web.archive.org/web/20130515185814/http://www.kismeta.com/diGrasse/kluszyn.htm Kluszyn 4 July 1610] based on «Sławne bitwy Polaków» (Famous Battles of Poles). {{ref-en}}</ref>. На той час гусары складалі 75%<ref name=Den /><ref name="Марков">''Марков М.'', «История конницы: От вооружения конницы огнестриельным оружием до Фридриха Великаго». ч. 3. вып. 4. От Густава Адольфа до Фридриха Великаго, — 1887.{{ref-ru}}</ref> ўсёй кавалерыі Рэчы Паспалітай і лічыліся непераможнымі.

Найбольшай колькасьці ў сваёй гісторыі гусарыя Рэчы Паспалітай дасягнула ў 1621 годзе — у [[Бітва пад Хоцінам 1621 году|Хоцінскай бітве]] яе колькасьць склала 8280 чалавек<ref>''Podhorodecki L. '' [http://book.tr200.net/v.php?id=408783 Chocim 1621, seria: Historyczne bitwy], MON — 1988. S.&nbsp;16. {{ref-pl}}</ref>.
[[Файл:0712 Waffen und Rüstungen aus dem Historischen Museum in Sanok.JPG|міні|зьлева|Мінімальна абавязковы камплект дасьпехаў гусара: шлем і кіраса|130пкс]]

У бітве пры Клушыне [[Карона Каралеўства Польскага|кароннае]] войска ў складзе 6800 палякаў, зь якіх было каля 5500 гусараў, разьбілі 35-тысячную расейскую армію ў складзе якой было каля 5-ці тысячаў швэдзкіх наймітаў [[Якуб Дэлягардзі|Якуба Дэлягардзі]]. Вось як гетман Станіслаў Жаўкеўскі апісвае сваю перамогу:
{{Пачатак цытаты}}… на тую іншаземную коньніцу, злучыўшыся, напалі некалькі нашых ротаў, узброеных пікамі, шаблямі й [[Гусарыя#Іншая зброя|канчарамі]]. Коньніца, не падтрыманая расейскай і нямецкай пяхотай, не магла выстаяць і пусьцілася ў свой табар …{{Канец цытаты}}
На іх плячох гусары ўварваліся ў расейскі лягер.

Пасьпяхова дзеяла гусарыя супраць расейцаў і туркаў у 1610 годзе (г. зв. «шчасьлівы год»)<ref>''Cefalli S.'' Relacja о stanie politycznym i wojskowym Polski przez Sebastiana Cefali sekretarca Jerzego Lubomirskiego: Relacje nuncjuszow apostoskich i innych osob о Polsce. В.: Poznari — 1864. T.&nbsp;II. {{ref-pl}}</ref>. Гусары адыгралі вызначальную ролю ў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Бітва пад Тржыцыянам|бітве пры Тржыцыяне|en|Battle of Trzciana}} (1629), была здабытая перамога над татарамі ў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Бітва пад Львовам (1675)|бітве пад Львовам|en|Battle of Lwów}} (1675).

[[Ян Сабескі]] перад пагрозай асманскага ўварваньня фармаваў усё новыя гусарскія роты, пры ім у гусараў была перафармаваная лёгкая коньніца. У звароце да [[сейм]]у ён называў гусараў «касьцяком ваеннай салдацкай сілы … ейнай аздобай і абаронай … падобнай да якой не знайсьці ў ніводнай іншай краіне<ref>''Сікора Р.'' З історії польських крилатих гусарів. — Київ: Дух і літера, 2012. С. 5.{{ref-uk}}</ref>». У 1683 годзе польскія гусары выступілі на дапамогу абложанай туркамі [[Вена|Вене]] й заслужылі рэпутацыю «адважнейшых з ваяроў, што калі-небудзь трапляліся пад сонцам<ref>Scanderbeg redivivus, London, Printed by H.C. for Wil Bateman — 1684. P.&nbsp;141.{{ref-en}}</ref>».

[[Бітва пад Венай 1683 году|Бітва пад Венай]] стала апошняй значнай перамогай гусарыі пад камандаваньнем караля [[Ян Сабескі|Яна III Сабескага]]. Пагроза заваяваньня Заходняй Эўропы мусульманскай Асманскай імпэрыяй была зьнятая. Аднак эканоміка Рэчы Паспалітай была падарваная, салдаты не атрымлівалі жалаваньня больш за дзесяць год<ref name=NS-3-6 />. Адбылося паслабленьне саюзнай дзяржавы, што неўзабаве, паводле гістарычных мерак, прывяло да таго, што тэрыторыя Рэчы Паспалітай была падзелена паміж суседзямі.

=== Заняпад ===
[[Файл:Great Chorąży of the Polish Crown.jpg|130пкс|міні|зьлева|Вялікі [[Карона Каралеўства Польскага|каронны]] [[харунжы]] (1605)]]
З разьвіцьцём [[Пальная зброя|пальнай зброі]] й [[Артылерыя|артылерыі]], да пачатку XVII стагодзьдзя цяжкая коньніца пачала зьнікаць з складу заходнеэўрапейскіх войскаў. Рэфармаваныя арміі заходнеэўрапейскіх дзяржаваў пасьпяхова супрацьстаялі гусарыі, пры сутыкненьнях зь імі гусары сталі малаэфэктыўным [[анахранізм]]ам<ref name="Soldatenko" />. У жніўні 1622 году пад [[Елгава|Мітаў]] гусары нават ня здолелі пачаць атаку, прыціснутыя агнём швэдзкай артылерыі й стрэльбаў:
{{Цытата|Я скакаў адна ад адной роты… абяцаючы весьці салдатаў асабіста, пагражаючы ім шыбеніцай, прывабліваючы іх узнагародамі, але нічога не дапамагала!|[[Гетман польны літоўскі]] [[Крыштап Радзівіл]]}}

Падобныя сцэны паўтараліся ў 1626 годзе пад [[Гнеў (горад)|Гневам]]<ref>''Jerzy Teodorczyk''. Bitwa pod Gniewem 1626. Pierwsza porazka husarii. — Studia i Materiały do Historii Wojskowości, 1966. — P. 70-172.{{ref-pl}}</ref><ref>'' Cichowski J., Szulczyński A.'', Bitwa pod Gniewem (22.IX-29.IX-1.X 1626) Husaria — wyd. II. — Warszawa, 2004. {{ref-pl}}</ref>, пры [[Дыршаў]] (1627), у гады «[[Швэдзкі патоп|швэдзкага патопу]]» (1655—1658). Аднак самы адчувальны ўдар па гусарыі нанесьлі [[Украіна|ўкраінскія]] [[казакі]]<ref name=NS-32>''ред. Киселёв'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775]{{Недаступная спасылка|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 32 {{ref-ru}}</ref>. Кавалерыя мала што магла супрацьпаставіць казацкай тактыцы [[гуляй-горад]]у й шквальнаму стрэльбаваму агню. У 1652 годзе ў {{артыкул у іншым разьдзеле|Бітва пад Батогам|бітве пад Батогам|pl|Bitwa pod Batohem}} колер польска-літоўскага гусарства трапіў у палон і быў закатаваны.

У пачатку XVIII стагодзьдзя Рэч Паспалітая была ўцягнутая ў [[Вялікая Паўночная вайна|Паўночную вайну]]. Армія канфэдэрацыі сутыкнулася зь пераўзыходнай швэдзкай арміяй. Першая жа генэральная [[бітва пры Клішаве]] ў 1702 годзе выявіла перавагу швэдаў — конны польскі аддзел, палову якога складалі крылатыя гусары, был прыпынены штучнымі перашкодамі (гішпанскімі казламі). Камандуючы войскам [[польны гетман каронны]] [[Гіеранім Любамірскі]] загадаў сысьці з поля бою<ref name="ReferenceA"/>.

Раўнінны краявід Рэчы Паспалітай і неабходнасьць ваяваць з туркамі, татарамі й расейцамі на доўгі час падоўжылі выкарыстаньне гусараў. Але ў рэшце рэшт у 1775 годзе сойм пастанавіў скасаваць гусарыю. Крылатых гусараў замянілі больш эфэктыўныя, мабільныя, узброеныя лёгкай пікай [[уланы]].

== Арганізацыя ==

=== Фармаваньне й камплектаваньне ===
[[Файл:The captain of hussars.jpg|справа|міні|250пкс|[[Ротмістар]] гусарыі, гістарычная рэканструкцыя]]
Гэты род войскаў патрабаваў асаблівай ваеннай падрыхтоўкі й баявога духу. У гусарыю падбіраліся вопытныя, дужыя, рослыя й сьмелыя шляхціцы. Служба ў гусарскіх харугвах была вельмі прэстыжнай — афіцэры іншых родаў войскаў лічылі за гонар перавесьціся туды простымі таварышамі. У гусарыі служыла найбольш заможная шляхта, яны атрымлівалі найвышэйшы заробак — 51 [[злоты]] «на каня», то бок 7 [[дукат]]аў (эквівалент 400 грамаў срэбра) на вершніка ў квартал<ref name=NS-10 />.

Камплектаваньне гусарыі ў XVII стагодзьдзі заставалася такім жа, як і ў эпоху сярэднявечча. Гэта быў прынцып «таварыскага почту», паводле якога будучы камандзір гусарскай роты-харугвы — ротмістар, атрымаўшы ад караля адмысловую грамату, наймаў на службу таварышаў зь ліку рыцараў-шляхціцаў, кожны зь якіх абавязаны быў прывесьці з сабой «сьвіту» у складзе аднаго-двух узброеных слугаў з коньмі. Сьвіта-ваяры, якія называліся таксама ''[[Пахолік|пачтовымі]]''{{Заўвага|''Па'''<big>ч</big>'''товыя'' — ({{мова-pl|pocztowi|скарочана}}) ад польскага ''poczet'' — у літаральным сэнсе сьпіс, іншае значэньне пачот, сьвіта.}}<ref name="Vasikiev" /> (почт, пахолікі, пахолкі, шэраговыя, шэранговыя) ці «чаляднікамі», звычайна набіраліся з дваровых людзей шляхціца ці, калі таварыш быў дастаткова заможным, — з дробнай «убогай» шляхты. Набор у харугву адбываўся на добраахвотнай аснове, для чаго ротмістру даваўся пэўны тэрмін (з 1620 году — двухмесячны, лічачы з дня выдачы граматы)<ref name="Vasikiev">''Васильев А.'' [http://kulichki.com/gusary/istoriya/polish/vasilev/ Польско-литовская гусария XVII века], М.: Цейхгауз, № 7. — 1998. С. 2—6.{{ref-ru}}</ref>.

=== Фінансаваньне ===
[[Файл:Winged hussar, historical reconstruction.jpg|130пкс|зьлева|міні|[[Таварыш]] гусарыі, гістарычная рэканструкцыя]]
Узбраеньне, рыштунак, адмысловым чынам выежджаныя коні таварыша гусарыі каштавалі вельмі дорага — толькі коні сьвіты гусара абыходзіліся яму ў гадавое жалаваньне<ref name=NS-10 />. Апроч таго, з кожным таварышам гусарыі было 3—12 пачтовых і чэлядзі да 10 чалавек ці больш. Нават з улікам казённага ''жолду'', выдаткі маглі быць пакрытыя толькі за кошт багатай ваеннай здабычы.

Даражэй за ўсё каштаваў адмыслова выежджаны гусарскі конь — ягоны кошт быў ад 200<ref>''Осипов К.'', [http://books.google.com/books?id=e50bAAAAMAAJ&q=%22Польские+гусары%22&dq=%22Польские+гусары%22&hl=en&ei=Edl5Tp-CGsfYsgbB2eTDDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=10&ved=0CE8Q6AEwCTgK Богдан Хмельницкий], Молодая гвардия. — 1948. С. 479. {{ref-ru}}</ref> да 1000—1500 дукатаў, гэта значыць ад 9 да 44-66 кіляграмаў срэбра ў эквіваленце. Рыштунак каштаваў каля 40 злотых.

Гусары экіпіраваліся за свой кошт. Таварыш разглядаў усе выдаткі як інвэстыцыю ў сваю кар’еру. Ротмістар павінен быў быць дастаткова багатым, каб пры неабходнасьці сфармаваць роту безь фінансавай дапамогі сейму. Таксама ротмістар нёс дадатковыя расходы, бо набываў пікі, леапардавыя чапрак{{Заўвага|Чапрак — упрыгожаная падсьцілка пад конскае сядло.}}<ref>''Чепрак'' // [http://www.vehi.net/brokgauz/Энциклопедический Словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-ru}}</ref> і крылы, а таксама часта пазычаючы грошы сваім падначаленым. Ён фармаваў харугву на аснове «лісту аб прызыве» ({{мова-pl|list przypowiedni|скарочана}}). Звычайна ліст падпісваўся каралём. Меўшы такі ліст, ротмістар мог пачынаць фармаваць роту. Займаючыся фармаваньнем, ён наймаў паводле кантракту некалькіх таварышаў.

Кожны таварыш прыводзіў з сабой уласнае падразьдзяленьне: «кап’ё» або «почт» ({{мова-pl|poczet|скарочана}}). Таварыш быў, у беспасярэднім сэнсе, таварышам ротмістра, бо падзяляў ягоныя фінансавыя й ваенныя рызыкі. Таварышы ўтваралі свайго роду ваеннае братэрства. Адзін да аднаго ротмістар і таварышы зьвярталіся «пан брат»<ref>''Солдатенко А.'' Польская гусария 1500—1776 гг. — СПб.: Орел, №&nbsp;3, — 1993. С.&nbsp;5. {{ref-ru}}</ref>.

== Тактыка ==

=== Падрыхтоўка ===
[[Файл:Rolka Sztokholmska 2.jpg|міні|250пкс|Уезд вясельнай працэсіі [[Жыгімонт III|Жыгімонта III]] у [[Кракаў]] (1605)]]
[[Файл:Kłuszyn 1610.JPG|міні|250пкс|Атака гусарыі ў бітве пад Клушынам (1610), побач зь леапардавымі накідкамі на карціне і накідкі-''кілімы'']]
Абавязак падрыхтоўкі байцоў роты асабіста ўскладаўся на ротмістра.

Найбольш важным навыкам гусара было дасканалае валоданьне пікай і ўпэўненае кіраваньне канём, бо на практыцы вершніку часта прыходзілася на поўным скаку кіраваць аднымі нагамі. Гэтыя ўменьні адточваліся адмысловымі практыкаваньнямі, як то: скок ў сядло (не кранаючыся пры гэтым сядзельнай лукі); разварот пасьля галопу ў акрэсьленым крузе малога дыямэтру; узьняцьце зь зямлі пікай шапкі ці перахват пікай пярсьцёнка, усталяванага на козлах або падвешанага на шнурку{{Заўвага|Практыкаваньне вядоме пад назвай «верхагоны да абруча».}}. Папулярнымі на пачатку XVII стагодзьдзя былі гусарскія турніры накшталт сярэднявечных рыцарскіх.

Вельмі эфэктна й вельмі небясьпечна гусары адпрацоўвалі імітацыю атакі — лоб у лоб трымаючы дзіды наперавес, дзьве сьценкі вершнікаў несьліся насустрач: пры гэтым кожны гусар павінен быў трапіць у прамежак у супрацьлеглым шыхце між суседнімі коньнікамі, нікога пры гэтым не параніўшы выцягнутай пікай і пільнаваць, каб не параніцца самому<ref name=NS-22>''ред. Киселёв'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775]{{Недаступная спасылка|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 22 {{ref-ru}}</ref>.

=== Склад і шыхт харугвы ===
Гусарыя была арганізаваная ў харугвы (роты) па 100—200 коней, а на полі бою харугвы аб’ядноўваліся ў ''гуфы ''— аддзелы, блізкія колькасьцю да палкоў (да 400 коней).

Харугва складалася з почтаў — найменшай вайсковай адзінкі ў кавалерыі Рэчы Паспалітай. Почт складаўся з чаляднікаў і таварыша, уласна ўладальніка гэтага почту, які за ўласныя сродкі купляў коней, увесь рыштунак і зброю. Выянткам была толькі вядомая гусарская піка, якую мусіў быў купляць ротмістар. З прычыны дарагоўлі коней, зброі й рыштунку, ротмістар нярэдка купляў для таварышаў элемэнты, якіх бракавала, так купоўлю дарагіх шкураў нярэдка ажыцьцяўляў ротмістар.

Чэлядзь у сваю чаргу дзяліліся на чэлядзь почтавую й чэлядзь вольную ({{Мова-pl|luźna czeladź|скарочана}}). Почтавая чэлядзь разам з таварышамі прымала ўдзел у бітвах — таварышы займалі месцы ў першым шэрагу атакуючых парадкаў, а почтавая чэлядзь займала месца ззаду свайго таварыша. Вольная чэлядзь займалася абозам і гаспадаркай, арганізоўвала побыт у часе паходу<ref>''Сікора Р.'' З історії польських крилатих гусарів. — Київ: Дух і літера, 2012. С. 10.{{ref-uk}}</ref>.

У рэгістры гусарскай роты кракаўскага ваяводы вялікага гетмана Стэфана Патоцкага на пэрыяд з 1 красавіка й да канца чэрвеня 1658 году значацца<ref name=NS-10>''ред. Киселёв'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775]{{Недаступная спасылка|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 10 {{ref-ru}}</ref>: сьвіта пана ротмістра — 24 коні; сьвіта пана паручніка — 6 коней; сьвіта пана харунжага — 4 коні; далей ідуць [[таварыш]]ы, пералічаныя пайменна, 48 зь якіх зь сьвітай у 3 коні й 2 зь сьвітай у 2 коні.

У часы [[Ян Сабескі|Яна Сабескага]] ў другой палове XVII стагодзьдзя гусарская харугва шыхтавалася наступным чынам: у тры шэрагі, у першым ставіліся найбольш загартаваныя гусары — таварышы. У астатніх шэрагах ставілася [[Пахолік|пачтовыя]] — звычайныя гусары. Асобна выдзяляліся:
* Флянгавыя ({{мова-pl|skrzydłowi|скарочана}}) — з правага й левага бакоў ставілася два таварышы якія падтрымлівалі парадак шыхту. Калі гэта было патрэбна, яны зьмяшчаліся ў сярэдзіну, наводзілі парадак у апошніх шэрагах, альбо разьяжджаліся, размыкаючы кавалерыйскую лінію, што павінна было забясьпечыць меншыя страты ў часе абстрэлу харугвы. Усе таварышы зь першага шэрагу раўнялі на флянгавых сваіх коней.
* [[Харунжы]] ({{мова-pl|chorąży|скарочана}}) — сьцяганосец, павінен быў трымаць і зьберагаць штандар харугвы. У выпадку страты штандару ротмістар альбо гетман мелі права вынесьці харунжаму сьмяротны вырак. Пад штандарам зьбіраліся таварышы й сьвіта, калі шэрагі былі расьсеяныя. Манэўры харунжага паўтаралі ўсе салдаты з харугвы.
* [[Ротмістар]] ({{мова-pl|rotmistrz|скарочана}}) — звычайна разьмяшчаўся з боку ад харугвы, каб быць гатовым весьці яе ў наступ. З пачаткам атакі займаў месца ў тыле: не прымаў непасрэднага ўдзелу ў бітве, назіраючы за яе ходам зводдаль. Ротмістар меў уласную сьвіту, таксама разам зь ім былі трубачы.
* [[Паручнік]] ({{мова-pl|porucznik|скарочана}}) — станавіўся з уласнай сьвітай па іншы бок харугвы, каб сачыць за выкананьнем загадаў ротмістра. Калі сам кіраваў харугвай, ягоныя абавязкі выконваў намесьнік.
* Заяжджаючыя ({{мова-pl|zajeżdżający|скарочана}}) — два таварышы, якія сачылі за парадкам з тылу харугвы. Калі хтосьці зь сьвіты, ці нават з таварышаў, рабіў спробу ўцячы мелі права яго забіць, каб пазьбегнуць панікі.

Акрамя вышэйпералічаных, на полі бою разам з харугваю абавязкова былі ротныя музыкі — барабаншчыкі й некалькі трубачоў<ref name=NS-7>''ред. Киселёв'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775]{{Недаступная спасылка|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 7 {{ref-ru}}</ref>, і ўзброеныя слугі, якія падносілі гусарам новыя дзіды замест зламаных, а ў выпадку патрэбы самі маглі ўступіць у бой<ref name=NS-26>''ред. Киселёв'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775]{{Недаступная спасылка|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 26 {{ref-ru}}</ref>.

=== Каманды ===
Пры атацы паводле гетманскага дэкрэту ад 1704 году ротмістар падаваў наступныя каманды{{Заўвага|Сьпіс каманд утрымліваецца ў «гетманскім дэкрэце» ад 1704 году, выдадзеным, відаць, гетманам Гіеронімам Любамірскім.}}<ref name=NS-27>''ред. Киселёв'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775]{{Недаступная спасылка|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 27 {{ref-ru}}</ref>:

* Замоўкнуць! ({{мова-pl|uciszcie się!|скарочана}});
* Насунуць шапкі! ({{мова-pl|naciśnijcie czapki!|скарочана}}) — каманда падавалася салдатам бяз шлемаў. Лічылася ганьбай страціць шапку пад час бою;
* Сьціснуць калена з каленам! ({{мова-pl|ściśnijcie kolano z kolanem!|скарочана}});
* Шаблі на цемлякі! ({{мова-pl|szable na temblaki!|скарочана}}) — пры атацы дзідамі;
* Шаблі ў руку! ({{мова-pl|szable w ręku!|скарочана}}) — пры атацы шаблямі;
* Далей! ({{мова-pl|dalej!|скарочана}}) — харугва пераходзіла на лёгкі ''трушок'', праходзячы палову адлегласьці да суперніка;
* Злажыць пікі! ({{мова-pl|złóżcie kopie!|скарочана}}) — пры атацы пікамі, непасрэдна перад таранным ударам. На гэтую каманду пікі апускаліся гарызантальна на ўзровень конскай галавы, харугва пераходзіла ў поўны ''галоп''.

=== Атака ===
[[Файл:Szabla husarska GIM.jpg|міні|130пкс|зьлева|[[Шабля]] гусара [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], 1614 год]]
Для атакі [[харугва]] гусараў шыхтавалася ў тры й больш шэрагі. Першыя шэрагі складалі самыя вопытныя й добра ўзброеныя [[таварыш]]ы, а заднія — іх [[Гусарыя#склад і шыхт харугвы|пачтовыя]], якія разьвівалі посьпех у выпадку прарыву варожага шыхту.

Атака пачыналася з адлегласьці прыблізна ў 100 крокаў ад непрыяцеля. Спачатку вершнікі ехалі ''крокам-алюрам'', потым — ''трушком'', затым — ''галопам'', а на адлегласьці некалькі крокаў ад ворага першы шэраг пераходзіў у ''кар’ер''<ref>''Солдатенко А.'' Польская гусария 1500—1776 гг. — СПб.: Орел, №&nbsp;3, — 1993. С.&nbsp;27. {{ref-ru}}</ref>.

Гэткі нарастаючы тэмп атакі дазваляў зьберагчы сілы коней і зьнізіць страты ад пальнай зброі ворага, якая была эфэктыўна толькі на блізкай дыстанцыі. Акрамя гэтага, існуе вэрсія<ref name=NS-27 />, што ў часе атакі коньнікі ад флянгаў зьмяшчаліся да цэнтру харугвы (некаторыя летапісцы згадваюць нават аб шыхце «калена ў калена»), тым самым, нібыта, павялічваючы шчыльнасьць і сілу ўдару. Аднак пералік камандаў, падаваных пры атацы, абвяргае гэтую гіпотэзу. Шэрагі змыкаліся яшчэ да атакі, а не ў час яе.

Войцех Ракаўскі ў сваім [[Памфлет|памфлеце]] «Пабудка годных сыноў Кароны Польскай да службы ваеннай, на паход супраць непрыяцеляў каронных году гасподняга 1620» ({{мова-pl|pobudka zacnym synom Korony Polskiey do służby woienney, na expedicyą przeciwko nieprzyjaciołom koronnym roku pańskiego 1620|скарочана}}, (1620)) дае такія інструкцыі датычна атакі гусараў:
{{Пачатак цытаты}}Ток{{Заўвага|Ток — рукаў або сапажок, прымацаваны да сядла вершніка-кавалерыста, у які ён прыстаўляе піку, каб не трымаць яе на вісу адной рукой.}} павінен быць падвешаны да сядла справа. Гусарская атака дзідай заўсёды адбываецца з выкарыстаньнем току. Не паварочвай налева, сядзі прама … Дзіду апусьці на ўзровень шыі каня. Атакуй, прышпорвай каня, цэлься суперніку ў пупок<ref>''Rakowski W.'', [http://literat.ug.edu.pl/grafika/pobud.htm Pobudka zacnym synom Korony Polskiey do służby woienney], Polska Biblioteka Internetowa. {{ref-pl}}</ref>.</blockquote>{{канец цытаты}}
Пасьля першага ўдару дзідамі, якія часта ламаліся або губляліся, гусары пераходзілі ў бліжні бой, пускаючы ў ход вісячыя на правай руцэ на цемляку{{Заўвага|Цямляк — пятля ці шнур на рукаяці клінковай зброі, адзяваўся на руку дзеля прадухіленьня страты зброі.}}<ref>''Темляк'' // [http://slovari.yandex.ru/%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%D0%BA/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D1%8F%D0%BA/ Большая советская энциклопедия]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{ref-ru}}</ref> [[Гусарыя#Узбраеньне|палаш]]ы ці іншую зброю, якая адпавядала гушчыні схваткі, а таксама рыштунку й ўзбраеньню праціўніка.

У бітве ў адкрытым полі часта ўсё вызначала адна атака гусарыі. Калі прарваць шыхт зь першага разу не ўдавалася, то супраціўленьне ворага ламалася пасьлядоўнымі хвалямі кавалерыі. Напрыклад, у [[Бітва пад Клушынам|бітве пры Клушыне]] гусары атакавалі 7 разоў. Каманды падаваліся пры дапамозе сыгналаў трубы або праз конных ардынарцаў. [[Гетман]]ы асабіста бралі ўдзел у бітвах, нярэдка ў першых шэрагах.

Пасьля таго, як шыхт быў прарваны, гусары секлі й гналі ворага. Аднак у момант пералому бітвы статут патрабаваў асьцярожнасьці й абачлівасьці, забараняючы самачынныя атакі. Асабліва гэта тычылася баёў з [[Татары|татарамі]] й запароскімі [[Казакі|казакамі]], якія часта практыкавалі ілжывае адступленьне. Таго, хто ў ходзе бою кідаўся на здабычу, статут прадпісваў забіваць на месцы<ref>''Солдатенко А.'' Польская гусария 1500—1776 гг. — СПб.: Орел, №&nbsp;3, — 1993. С.&nbsp;29. {{ref-ru}}</ref>.

=== Процідзеяньне ===
{{Падвойная выява|справа|ChevauxdefriseVignette.jpg|125|Roman caltrop.jpg|125|«[[Гішпанскія казлы]]»|«[[Кальчатка]]»}}
Улічваючы шырокае распаўсюджваньне кавалерыі ў цэлым, і гусарыі ў прыватнасьці, на працягу некалькіх стагодзьдзяў, праціўнікам Рэчы Паспалітай трэба было распрацоўваць розныя тактыкі процідзеяньня нападам гусарскіх ротаў і харугваў. У асноўным пры гэтым выкарыстоўваліся розныя інжынэрныя збудаваньні й канструкцыі:

* «Сьвіныя пёры» — кароткія рагаціны, убітыя ў зямлю пад нахілам за некалькі крокаў перад фронтам пяхоты й накіраваныя ў бок праціўніка.
* Расьцягнутыя паміж каламі мэталёвыя ланцугі<ref>''Kunowski Jan''. Ekspedycyja inflantska 1621 roku. / Opr. Wojciech Walczak, Karol Łopatecki. Białystok — 2007, S. 118.{{ref-pl}}</ref>.
* «[[Гішпанскія казлы]]» (''гішпанскі вершнік'', ''спансрэйтэр'', ''рагатка'', ''вострастаў'', ''вострая застава''<ref>''Łoś Jakub''. Pamiętnik towarzysza chorągwi pancernej. / Opr. Romuald Śreniawa-Szypiowski. Warszawa 2000. — S. 70.{{ref-pl}}</ref><ref>''Dyakowski Mikołaj''. Dyaryusz wiedeńskiej okazyji. / Opr. Józef A. Kosiński, Józef Długosz. Warszawa 1983. — S. 89.{{ref-pl}}</ref><ref name=Naron>''Naronowicz-Naroński Józef''. Budownictwo wojenne. / Opr. ''Tadeusz Nowak''. Warszawa 1957. — S. 226—227.{{ref-pl}}</ref>) — усталяваныя непасрэдна перад і паралельна фронту пяхоты гарызантальныя бэлькі, у якія (утвараючы казлы) былі ўстаўлены завостраныя аднолькавай даўжыні калы пад нахілам 90 градусаў між сабой. Канструкцыі мала важылі й лёгка пераносіліся пяхотай зь месца на месца.
* «Кабыліца» — канструкцыя, якая выраблялася з дрэва паводле тыпу «гішпанскіх казлоў», аднак выкарыстоўвалася цэлае дрэва, галіны якога ўкарочваліся да роўнай даўжыні й завастраліся<ref name=Naron />.
* «[[Гуляй-горад]]» (''град-абоз'') — рухомае палявое ўмацаваньне, якога ўяўляла сабой комплекс трывалых вазоў-калёсаў да якіх былі прымацаваныя вялікія шчыты. Пры неабходнасьці з вазоў змайстраваць імправізаваную крэпасьць, заняўшы кругавую абарону.
* Злучаныя між сабой ланцугамі вазы — выкарыстоўваліся запароскімі й рэестравымі казакамі.
* Шанцы, рэдуты, равы й воўчыя ямы<ref>''Сікора Р.'' З історії польських крилатих гусарів. — Київ: Дух і літера, 2012. С. 40-42.{{ref-uk}}</ref> — земляныя фартыфікацыйныя ўмацаваньні й пасткі, якія звычайна выкопваліся ўпотай.
* «Кальчатка» (''часнок'', ''рагулькі жалезныя'', ''па(д)мётныя каракулі'', ''чычак'', ''трыбулы'', ''трывулы'') — каваныя мэталёвыя «вожыкі», якія трыма шыпамі ўпіраліся ў зямлю, а чацьвёрты шып тырчаў вэртыкальна. Гэтая канструкцыя была не бачная вершнікам{{Заўвага|Кальчатка эфэктыўна ўжывалася супраць літоўскай крылатай коньніцы ў 1609 годзе пры абароне маскоўцамі Троіца-Сергіевага манастыру.}}. Кожны пехацінец мог мець некалькі кальчатак і ўтойліва раскідаць іх наперадзе шыхту<ref name=Naron />.

Некаторыя ваенныя трактаты XVII стагодзьдзя раілі перад атакай гусарыі расступацца, каб атакаваць гусараў у флянг, калі сьмяротныя пікі пранесьліся міма<ref name=Sk>''Sikora Radosław''. Taktyka walki, uzbrojenie i wyposażenie husarii w latach 1576—1710. Maszynopis pracy doktorskiej. — S. 171, 190—198.{{ref-pl}}</ref>.

== Узбраеньне ==
Комплекс ўзбраеньня й рыштунку гусара фармаваўся пад моцнымі вугорскім і турэцкім уплывамі<ref name=NS-3-6 />.

=== Піка ===
Галоўнай зброяй гусарыі была адмыслова вырабленая рыцарская дзіда — піка даўжынёй ад 3,6 да 6,2 м<ref>''Sikora R.'' Z dziejów husarii. — ERICA Instytut Wydawniczy, 2010. S. 28.{{ref-pl}}</ref>), полая ад сярэдзіны да наканечніка, з аздобленай медзьдзю шарападобнай гардай{{Заўвага|Такую гарду замежныя сучасьнікі называлі яблыкам ({{мова-fr|pomme|скарочана}}), а палякі'' galka'' — «шарык». Піка была аднаразовай зброяй. Яе дрэўка рабілася з таннай і лёгкай драўніны — хвоі ці елкі. Францускі інжынэр і картограф дэ Боплян згадваў, што піка мела поласьць толькі да «яблыка», а ніжняя частка дрэўка была суцэльнай. Рэканструктары прыйшлі да высновы, што канец пікі вырабляўся з дзьвюх паловак, у якіх выдзёўбвалася пустата, а потым палоўкі злучаліся сухажыльлямі, шаўковымі ніткамі і моцным клеем.}} і рознакаляровым «прапарцом», аднолькавым для кожнай харугвы<ref name="Boplan1" />. Дзіда гусарыі была значна даўжэйшай за сваіх папярэднікаў, але пры гэтым лягчэйшай (каля 2,5 кг). Немалаважна, піка была даўжэй за пікі непрыяцеля й гусар меў магчымасьць паваліць [[пікінэр]]а, перш чым той пратне пікай гусара. Аднак існуюць і абвяржэньні гэтай вэрсіі — дасьледнікі адзначаюць, што найбольш пасьпяховыя дзеяньні гусарыі супраць пікінэраў былі ў час [[Войны Рэчы Паспалітай са Швэцыяй|войнаў з Швэцыяй]], то бок, да 1629 году, тады гусарская піка (~ 5 м) была карацей пяхотнай (5,98 м да 1616 году і 5,3 м пасьля 1616 году)<ref name=Bze>''Brzezinski R.'' [https://web.archive.org/web/20160311154536/https://books.google.by/books?id=GCW2VIgJ5o0C&dq=Polish+Armies+1569-1696&hl=ru Polish Winged Hussar 1576—1775]. — Oxford: Osprey, 2006. P. 49.{{ref-en}}</ref>. Часам гусары дзейничали пры падтрымцы іншых войскаў (напрыклад, пры Любешове ў 1577 годзе гусары атакавалі пікінэраў усьлед пасьля атакі [[Гайдукі|гайдукоў]])<ref name=Bze />. І толькі бліжэй да канца XVII стагодзьдзя пяхотная піка скарацілася да 4,2-4,8 м і стала сапраўды карацей гусарскай<ref name=Bze />. Дасьледнікі зьвяртаюць увагу, што такая розьніца ў даўжыні не адыгрывала істотнай ролі<ref name=Bze />.

Фронт стрымліваючай гусарыю пяхоты складаўся зь некалькіх шэрагаў воінаў. Даўжыня пікі дазваляла ўпэўнена паражаць пехацінцаў, а сіла ўдару была такой, што піка пры выкарыстаньні току прабівала ня толькі драўляныя шчыты, але й жалезныя панцыры<ref name=Sk />. Паводле сьведчаньняў сучасьнікаў, здаралася, што адной пікай пранізвалі наскрозь адначасова некалькі пехацінцаў, так [[Самуэль Ляшчынскі]] сьведчыць аб выпадку, калі пікай былі працяты адначасова пяць маскоўскіх воінаў у [[бітва пад Чудновам|бітве пад Чудновам]]<ref>''Leszczyński Samuel''. Potrzeba z Szeremetem, hetmanem moskiewskim, i z Kozakami w roku Pańskim 1660 od Polaków wygrana. Opr. Piotr Borek. / Kraków, 2006.{{ref-pl}}</ref><ref>''Сікора Р.'' З історії польських крилатих гусарів. — Київ: Дух і літера, 2012. С. 23.{{ref-uk}}</ref>.

Забесьпячэньне гусарыі пікамі заўсёды ўяўляла праблему, бо пасьля першай жа атакі большасьць зь іх ламалася ці заставалася на полі бою.
{{Цытата|Нам вельмі патрэбныя гусарскія пікі, якіх ні ў каго не засталося, а тут здабыць іх вельмі цяжка...|Ліст гетмана Яна Збароўскага каралю праз 3 тыдні пасьля бітвы пад Любешовам, 1577 год.}}
{{Цытата|Мы паламалі ўсе нашыя дзіды, я сумняваюся ці ўдасца Вашай Вялікасьці хутка пераўзброіць войска.|Ліст гетмана Станіслава Канецпольскага каралю пасьля бітвы пры ''Тшычане-Хонігфэльдзе'', 1629 год.}}

=== Іншая зброя ===
[[Файл:Outfit of cuirassier.JPG|міні|250пкс|Экіпіроўка й зброя крылатага гусара, [[Нацыянальны музэй Рэспублікі Беларусь]]]]
Акрамя пікі, да ўзбраеньня таварыша гусарыі ўваходзілі<ref name="Boplan1" /><ref name="Boplan1" /><ref>''Квитковский Ю. В. '', [http://www.moscowtrainings.ru/sablya.htm Польское оборонительное вооружение], М.:&nbsp;Наука, 1994. {{ref-ru}}</ref>:
* [[Канчар]] ({{мова-pl|koncerz|скарочана}}) — від мяча, характаразуецца вельмі даўгім (да 1,5 м<ref name=autogenerated1>[https://web.archive.org/web/20131020104544/http://territa.ru/load/23-1-0-2061 Военно-исторический альманах «Новый Солдат» № 192 «Венгерские Гусары 1756—1815»], Артёмовск, 2002, С. 7{{ref-ru}}</ref>), вынятна колючым клінком, трох- ці чатырохграннага сячэньня. Мог выкарыстоўвацца замест пікі, калі гусар губляў ці ламаў сваю асноўную зброю<ref>''Бохан Ю.'' Канчар // Вялікае княства Літоўскае: Энцыкляпэдыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — Менск: Беларуская Энцыкляпэдыя, 2005. — 788 с.: іл. {{ISBN|985-11-0378-0}}. С. 39.</ref>. Канчар падвешваўся на сядле пад правым ці левым каленам.
* [[Палаш]] — ({{мова-tr|pala|скарочана}} — меч) — рубяча-колючая лязовая халодная зброя з шырокім да канца, прамым ці зьлёгку загнутым і даўгім — да 100 см — клінком, які можа мець двухбаковае (раньнія ўзоры), часьцей за ўсё — аднабаковае або паўтарачнае завострываньне. Гусары мусілі былі паводле статуту па першай атацы (што звычайна аўтаматычна азначала страту асноўнай зброі — пікі) дастаць палаш і працягваць бой з дапамогай яго<ref>''Палаш'' // Военно-энциклопедический словарь. Москва, 1984 г. {{ref-ru}}</ref><ref name=NS-29>''ред. Киселёв'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775]{{Недаступная спасылка|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 29 {{ref-ru}}</ref>.
* [[Шабля]]-карабеля — больш тонкая й лёгкая шабля, звычайна з багата аздобленай срэбрам і смарагдамі рукаяцьцю. Была дэкаратыўным элемэнтам і выкарыстоўвалася шляхтай у большай ступені дзеля ўпрыгожаньня<ref>''Бажэнаў Ю''., ''Басін Я''. Карабеля // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 47.</ref>.
* [[Кінжал]] ({{мова-ar|خنجر|скарочана}}, ''ханджар''), ці, на землях [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]], ''пуйнал'' ({{мова-it|pugnale}}) — кароткая клінковая зброя, прызначаная для колючага ўдару<ref>''Бохан Ю.'' Кінжал // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 95.</ref>. Мацаваўся на баку — яго можна было выкарыстоўваць пасьля прарыву варожага шыхту, калі трэба было секчыся з ворагам ў цеснай схватцы.
* [[Булава]] — зброя блізкага бою, з мэталёвым акруглым ці шматгранным навершам і драўлянай (радзей мэталёвай) рукаяцьцю. Не адкідалася для баявых патрэбаў выкарыстаньне на навершы шыпоў, у ВКЛ часта выкарыстоўваліся булавы з навершам у выглядзе кубу<ref>''Бохан Ю''. Булава // Вялікае княства Літоўскае: Энцыкляпэдыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — Менск: Беларуская Энцыкляпэдыя, 2005. — 684 с.: іл. {{ISBN|985-11-0314-4}}. С. 355.</ref>.
* [[Надзяк]] ({{мова-pl|nadziak|скарочана}}), ''наджак'', ''клявец'', ''чакан'' — ручная халодная зброя, зь сякерападобнай баявой часткай у выглядзе дзюбы з аднаго боку, байка зь іншага. Разьлічаны на прабіцьцё дасьпеху вострым канцом ці на раздрабляльны ўдар абухом. Часьцяком выкарыстоўваўся шляхтай у паўсядзённым жыцьці ў якасьці посаху, які мог вокамгненна ператварацца ў эфэктыўную зброю<ref>''Клевец'' // [http://www.vehi.net/brokgauz/Энциклопедический Словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-ru}}</ref><ref>''Чекан'' // [http://www.vehi.net/brokgauz/Энциклопедический Словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-ru}}</ref><ref>[http://www.moscowtrainings.ru/sablya.htm Польское наступательное вооружение] {{ref-ru}}</ref>.
* Адназарадныя [[пісталет]]ы ў ольстрах у сядзельнай лукі́ або — укарочаны [[мушкет]] (бандалет)<ref>''Сікора Р.'' З історії польських крилатих гусарів. — Київ: Дух і літера, 2012. С. 64.{{ref-uk}}</ref>, нярэдка [[лук]] з калчанам{{Заўвага|[[Падкаморы]] Сандамірскі і сьведка падзеяў, Станіслаў Дунін-Карвіцкі (1640—1728) адзначае, што многія гусарскія таварышы насілі лук нават у XVIII стагодзьдзі ў час [[Паўночная вайна (1700—1721)|Вялікай Паўночнай вайны]], выклікаючы тым самым зьдзіўленьне ў эўрапейцаў. }}<ref name=NS-15>''ред. Киселёв'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775]{{Недаступная спасылка|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 15 {{ref-ru}}</ref>.

{{панарама|Koncerz.png|840px|<center><small>Канчар — клінок (130—160 см) трохграннага сячэньня, з закрытай гардай. Канчар гусары выкарыстоўвалі, як асноўную зброю для атакі пасьля страты пікі, альбо перасьледуючы ўжо ўцякаючага ворага. Канчаром можна было паразіць нават ляжачага на зямлі праціўніка<ref name="Марков" />.</small></center>}}

== Рыштунак ==

=== Засьцерагальны рыштунак ===
Засьцерагальны рыштунак крылатага гусара складалі, галоўным чынам, элемэнты<ref name="Boplan1" />:
* [[Шчыт (зброя)|Шчыт]] — вялікі асымэтрычны «балканскі» шчыт быў звычайнай рэччу гусарскай экіпіроўкі XVI стагодзьдзя. Такі шчыт пры добрым аглядзе бараніў шыю вершніка ад шабельнага ўдару. Менавіта на шчыце спачатку маляваліся птушыныя крылы й мацаваліся страўсіныя пёры. Пазьней, пры [[Баторы]]і, ад шчыта адмовіліся на карысьць мэталёвых нагруднікаў <ref name=BelDumka>[http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_491771.pdf Беларуская думка]{{Недаступная спасылка|date=March 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ліпень 2009 — С.65</ref>.
* [[Кальчуга]] зь зярцалам{{Заўвага|Зярцала — круглая дэталь засьцерагальнага рыштунку, прызначаная для прыкрыцьця грудзяў і жывата ваяра. Звычайна зярцала было дадатковым (не самастойным) элемэнтам рыштунку, мацуючыся да панцыра.}} ці безь яго. Кальчуга, ці яе разнавіднасьць ''бехцярэц'' (замест кольцаў выкарыстоўваліся дробныя пласьцінкі<ref>Кирпичников А. Н. [http://medievalrus.livejournal.com/203171.html Военное дело на Руси в XIII—XV вв]. — Л.: Наука, 1976. {{ref-ru}}</ref>) выкарыстоўвалася гусарыяй да канца XVI стагодзьдзя.
* [[Кіраса]] ({{мова-fr|cuirie|скарочана}} — скураны нагруднік), ці толькі яе пярэдняя частка, нагруднік — галоўны элемэнт пласьціннага дасьпеху, з таўшчынёй брані 2—3,5 мілімэтры, які прыкрывае торс ваяра. Прыйшла на зьмену кальчугам пасьля рэфармаваньня войска [[Стэфан Баторы|Стэфанам Баторыям]]<ref name=BelDumka /> і стала абавязковаю часткаю ў экіпіроўцы гусара.
* [[Капалін]] ({{мова-pl|kapalin|скарочана}}) ці ''ерыхонка ''— напаўсфэрычны шлем з брылём, прылбіцай, навушамі й павялічаным наносьнікам (у некаторых варыянтах выкананых у выглядзе зьвярынай маскі). Гэты тып шлема прыйшоў на землі Рэчы Паспалітай з Вугоршчыны, дзе ў сваю чаргу ўзьнік на аснове ўсходніх шлемаў-шышакоў.
* Акрамя вышэйпералічанага дасьпех гусара складалі: наручы, сталёвыя нагавіцы на сьцёгны ([[карвашы]]), накаленьнікі, кальчужныя або абробленыя жалезам скураныя пальчаткі.

<center>
<gallery perrow="6">
Файл:MWP Husaria szyszak 16 wiek.jpg|Шлем-шышак гусарыі, XVI ст. Музэй [[Войска Польскае|Войска Польскага]], [[Варшава]]
Файл:Szyszakskrzydlaty.jpg|Гусарскі гэльмет «шышак крылаты», другая палова XVII ст.
Файл:MWP husaria szyszak plus zbroje 16 wiek.jpg|Рыштунак XVI ст. да вайсковай рэформы [[Стэфан Баторы|Стэфана Баторыя]], калі гусары карысталіся шчытамі
Файл:MWP_Pancerni_2_polowa_17_wieku.jpg|Кальчужны дасьпех — рыштунак першых гусараў, пазьней насіўся пераважна панцырнымі казакамі
Файл:Zbroja_lamelkowa1.jpg|Бехцярэц — раньні дасьпех, пасьля рэформы Баторыя заменены на латную кірасу
Файл:Zbroje husarskie.JPG|Латны гусарскі дасьпех, часта аздабляны крыламі за сьпінай. Музэй Войска Польскага, Варшава
Файл:Polish cavalry armour XVI-XVII century.png|Дасьпех [[таварыш]]а, пакрыты шкурай леапарда, пахолікі насілі таньнейшыя ваўчыныя ці рысіныя шкуры
Файл:MWP husaria zbroja typu 'anima'.jpg|Кіраса заможнага гусарскага [[таварыш]]а ў стылі «Аніма» ([[Старажытны Рым|старажытнарымскі]] стыль)
Файл:MWP zbroje husarskie 2.jpg|Гусарскі дасьпех XVII ст. з мэталёвымі наручамі для абароны рук ад сабельных удараў
Файл:Karacena.JPG|Карацэна (скураны панцыр з мэталёвымі пласьцінкамі) [[Ян Сабескі|Яна Сабескага]], стылізаваная пад [[сарматы|сармацкі]] дасьпех
Файл:MWP husaria karwasze -prawy detal.jpg|Г.зв. [[карвашы]] ({{мова-hu|karwasze|скарочана}}) — латы для абароны сьцёгнаў гусара, XVII ст.
Файл:Siodla 17 wiek husarz front-lewa.jpg|Сядло разам з похвамі для клінковай і пальнай зброяй, XVII ст. Музэй Войска Польскага, Варшава
</gallery>
</center>

=== Вопратка й абутак ===
На нагах таварыша былі шаравары й высокія боты з шпорамі з чорнай, жоўтай, барвовай або чырвонай скуры<ref name=Bo />. Боты польскага тыпу мелі прыбітыя шпоры, нямецкага — здымныя.

Акрамя коней і якасьці ваеннага рыштунку, таварышы й пахолікі адрозьніваліся таксама й колерам адзеньня: таварышы звычайна апраналіся ў вопратку, пафарбаваную дарагім пігмэнтам [[кармін]]ам, які мае чырвоны колер, у той час як пахолікі ці бедныя шляхціцы насілі вопратку іншага колеру (звычайна, але не заўсёды, сінюю)<ref>''Brzezinski R.'' [https://web.archive.org/web/20160311154536/https://books.google.by/books?id=GCW2VIgJ5o0C&dq=Polish+Armies+1569-1696&hl=ru Polish Winged Hussar 1576—1775]. — Oxford: Osprey, 2006. P. 24.{{ref-en}}</ref>

Багатыя гусарскія афіцэры й таварышы ўражвалі іншаземцаў усходняй пышнасьцю свайго ўбраньня й строю, сабалінымі, куніцавымі й бабровымі шапкамі, бліскучымі шлемамі з раскошнымі [[плюмаж]]амі, аздобленымі [[золата]]м, [[срэбра]]м і каштоўнымі камянямі, дарагой усходняй зброяй. Экзатычнай дэтальлю экіпіроўкі гусарыі была абавязковая [[леапард]]авыя шкура. З-за дарагоўлі й рэдкасьці, шкуры таварышам купляў ротмістар. Часам бралі шкуру іншай жывёлы й малявалі на ёй плямы. Пахолікі замест леапардавых насілі ваўчыныя ці мядзьведжыя шкуры або каляровыя накідкі — ''кілімы''<ref name="Vasikiev" />.

=== Коні й вупраж ===
[[Файл:Siodla 17 wiek caly garnitur.jpg|240пкс|міні|Сядло й вупраж [[таварыш]]а, XVII стагодзьдзе]]
У гусарыі выкарыстоўваліся коні, выведзеныя зь мясцовых пародаў з прымешкам усходніх: турэцкай, туркмэнскай, пэрсыдзкай і г.&nbsp;д. Гэта былі трывалыя й хуткія коні, здольныя працяглы час несьці на сабе вагу да 100 кіляграмаў (сярэдняя маса вершніка разам з рыштункам) і, у выпадку патрэбы, адразу пасьля маршу ўступіць у бой. У 1568 годзе [[Папа Рымскі|Папскі]] [[нунцый]] Рудж’еры адзначаў, што «польскія коні даволі рослыя, больш марудныя за турэцкіх, хоць дужэйшыя і прыгажэйшыя за іх». Тут жа ён дадаваў, што літоўскія рысакі «нашмат меншыя й слабейшыя за польскіх»{{Заўвага|Існуе меркаваньне, што крылаты конь «Пегасус» — [[герб Слуцку]], нішто іншае як стылізаваная выява гусарскага каня.}}<ref name=NS-21>''ред. Киселёв'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775]{{Недаступная спасылка|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 21 {{ref-ru}}</ref>. Сядло ўжывалася ўсходняга тыпу, ў багатых шляхціцаў было аздобленае [[аксаміт]]ам, з падхвоснымі рамянямі для паляпшэньня апоры вершніка пры дзідавым удары.

Конь быў асноўным выдаткам на экіпіроўку гусара й каштаваў мінімум 200 [[талер]]аў. Звычайна таварыш меў па некалькі коней: два-тры, сустракаліся нават чатырохконныя таварышы. Коні мяняліся ў залежнасьці ад умоваў і патрэбы ў тых ці іншых дзеяньнях. Выдача ці продаж гусарскага каня за мяжу не дазваляліся пад пагрозай сьмяротнага пакараньня<ref>''Sawicka Z.'' Koń w życiu szlachty. S. 46-50.{{ref-pl}}</ref><ref>''Cichowsky J., Szulczynski A.'' Husaria. Warszawa — 1977. S. 97. {{ref-pl}}</ref>.

=== Абоз ===
На аднаго гусарскага таварыша прыходзілася некалькі пахолікаў, таму на аднаго таварыша прыходзілася ад трох да дзесяці коней. Конь мог захварэць, атрымаць раненьне, таму патрэбна была быць магчымасьць замены. Акрамя гэтага, быкі або валы цягнулі вазы з правізіяй і іншымі неабходнымі ў паходзе рэчамі. Калі правізія сканчалася, рэзалі на мяса быкоў ці валоў, а калёсы пускалі на дровы. Гусары прывыклі ваяваць з камфортам, таму ў абозе за імі ехала вялікая колькасьць разнастайнага скарбу: сякеры, ланцугі для вязкі вазоў, рыдлёўкі для земляных умацаваньняў, дываны, матрацы, пярыны, прасьціны, абрусы, сурвэткі, куфры, палаткі, ложкі, алькаголь, прысмакі, кнігі і многае іншае<ref>''Сікора Р.'' З історії польських крилатих гусарів. — Київ: Дух і літера, 2012. С. 68.{{ref-uk}}</ref>. Напрыклад на таварыша Гасеўскага й яго траіх пахолікаў прыходзіўся абоз зь пяці вазоў.

Вось як апісваў сьведка абоз невялікай гусарскай роты<ref>''ред. Киселёв'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775]{{Недаступная спасылка|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // — Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат», № 142, — 2002. С. 23 {{ref-ru}}</ref>:
{{Цытата|У мінулым годзе ў горада [[Жэшаў|Жэшава]] я ішоў міма роты ўсяго з 60 гусараў і налічыў 225 павозак, зь якіх амаль палова была запрэжаная чатырма ці шасьцю конямі. Я не кажу пра адзіночных коней, жанчынах і дзецях, якіх бязь ліку ішло сьледам.|[[Шыман Старовольскі]], Сапраўдны рыцар (''Prawy rycerz'') 1648.}}

=== Крылы ===
[[Файл:Polish Hussar half-armour Winged Riders.jpg|250пкс|міні|Гусарскі дасьпех з крыламі, сяр. XVII ст., Нацыянальны Музэй у [[Кракаў|Кракаве]].]]
Гісторыя зьяўленьня крылаў у гусараў добра прасочваецца дзякуючы тагачасным гравюрам і малюнкам. Відаць першымі зь вершнікаў крылы пачалі насіць турэцкія і балканскія коньнікі, якія ўпрыгожвалі птушынымі пёрамі свой асымэтрычны шчыт. Дзеля ўпрыгожваньня, а таксама для застрашэньня ворага гусары [[Вялікае Княства Літоўскае|Літвы]] й Польшчы ў чыне таварыша насілі за плячыма «крылы» з арліных, гусіных або лебядзіных пёраў на лёгкай драўлянай раме. Адно альбо два «крылы» мацаваліся да сядла ці да дасьпеху гусара.

Першае сьведчаньне аб зьяўленьні крылаў у гусараў адносіцца да 1533 году, калі тры вершнікі зьявіліся з крыламі за сьпінай на вясельлі караля [[Жыгімонт II Аўгуст|Жыгімонта II]] у Кракаве<ref name=Bzez>''Brzezinski R.'' [https://web.archive.org/web/20160311154536/https://books.google.by/books?id=GCW2VIgJ5o0C&dq=Polish+Armies+1569-1696&hl=ru Polish Winged Hussar 1576—1775]. — Oxford: Osprey, 2006. P. 19-20.{{ref-en}}</ref>. Аднак, як высьветлілася пазьней, у XIX стагодзьдзі пры перакладзе [[панэгірык]]а [[Станіслаў Арыхоўскі|Станіслава Арыхоўскага]] з [[лаціны]] была дапушчана памылка. Насамрэч гэтыя тры вершнікі былі проста ўпрыгожаныя высокімі птушынымі пёрамі<ref name=Bzez />. У 1574 годзе пры каранацыі [[Генрых Валуа|Генрыха Валуа]] засталося такое апісаньне, пакінутае замежным госьцем<ref name=NS-17-19 />:
{{Цытата|…[Гусары] маюць звычай упрыгожваць сябе й сваіх коней вялікімі плюмажамі, але не з страўсавых пёраў, як гэта прынята ў нас, але ў форме крылаў арла, пазалочаных і настолькі шчыльных, што падышлі б і для маскараду.|шэвалье Гуры дэ Вільмонтэ}}

У іншым апісаньні згадваюцца крылы, прымацаваныя да шчытоў і конскіх грываў. У 1576 годзе [[Стэфан Баторы]] правёў ваенную рэформу<ref name=BelDumka /><ref name=NS-17-19 /> й абавязаў насіць гусарам кірасу, скасаваўшы нашэньне шчытоў, куды часта мацаваліся крылы. Крылы сталі абавязковым атрыбутам гусараў — патрабаваньні мець крылы зьмяшчалася ў рэкруцкіх лістах. Да канца XVI стагодзьдзя крылы перанесьліся на руку (мацаваліся на левай руцэ ў выглядзе рэйкі зь пёрамі).

Прымацаваныя на руцэ крылы былі замаляваныя нямецкімі мастакамі ў часе «Штутгарцкай каруселі», якая адбылася ў 1616 годзе ў гонар хрэсьбінаў сына герцага [[Вюртэмбэрг|Вюртэмбэрскага]] Ёгана-Фрыдрыха. Разам з тым, зь меркаваньняў практычнасьці й зручнасьці, ужо да канца XVI стагодзьдзя (гэта значыць больш чым за паўтары дзясяткі гадоў да «каруселі») крыло сталі мацаваць да левага боку сядла (каб не перашкаджаць працы пікай), а неўзабаве зьявілася й другое крыло, замацаванае справа. Ужо да сярэдзіны XVII стагодзьдзя ў [[Карона Каралеўства Польскага|каронным]] войску сталі пераважаць парныя крылы, прымацаваныя наўпрост да сьпіны гусара.

У гады «[[Крывававы патоп|крывавага патопу]]», ва ўмовах працяглай вайны, паводле сьведчаньняў відавочцаў, толькі кожны дзясяты гусар быў апрануты ў латы, крылы ператварыліся ў рэдкасьць. Пасьля заканчэньня зацяжной вайны, калі эканоміка стала аднаўляцца, гетман, а пазьней кароль — [[Ян III Сабескі]] прыклаў усе намаганьні, каб зноў апрануць усіх гусараў у латы, у гэты ж час крылы сталі мацаваць ня да сядла, а на кірасах. Кансэрватыўныя літвіны, аднак, па-ранейшаму звычайна выкарыстоўвалі «стары» тып крыла. Тагачасны гісторык і сьведка Енджэй Кітовіч{{Заўвага|Енджэй Кітовіч (1727 [1728] — 1804) — польскі гісторык і мэмуарыст. Правёў частку жыцьця ў лягерах барскіх канфэдэратаў. У 1771 паступіў у духоўную сэмінарыю ў Варшаве. Каля 1777 стаў ксяндзом. Рэшту жыцьця правёў [[пробашч]]ам прыходу ў Жэчыцы ({{мова-pl|Rzeczyca|скарочана}}).}} адзначае:
{{Пачатак цытаты}}Літоўскія гусары… сеўшы на каня, зьлева мацуюць вялізнае крыло, вырабленае з страўсавага пер’я. Крыло закрывае ўвесь левы бок каня й вершніка да лыткі<ref name=NS-17-19>''ред. Киселёв'' В. И. [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775]{{Недаступная спасылка|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // Артёмовск: военно-исторический альманах «Новый солдат». № 142, 2002. С. 17-19. {{ref-ru}}</ref>.{{Канец цытаты}}

Існуюць таксама меркаваньні, у тым ліку й сучасьнікаў, што крылы ў час нападу стваралі шум і палохалі коней суперніка, нібыта абаранялі ад шабельных удараў ззаду, а таксама перашкаджалі накідваньню аркана<ref name=NS-17-19 />.

У часе свайго візыту ў Рэч Паспалітую ў 1588 годзе [[Папа Рымскі|папскі]] легат Іпаліто Альдобрандзіні сьцьвярджаў, што крылы запалохваюць коней супраціўніка й абараняюць вершніка ад шабельных удараў. Вэрсія пра перашкоду ад накідваньня аркану паўстала ў 1949 годзе й была прапанаваная Т. Тылінгерам<ref name=NS-17-19 />.

Некаторыя заходнеэўрапейскія аўтары XVII стагодзьдзя прыпісвалі крылам нейкі «шумавы» эфэкт, які ўплываў на ворага ў часе атакі.

{{Цытата|Сьцьвярджаюць, што шум тых крылаў палохае коней непрыяцеля й дапамагае разьбіць ягоныя шэрагі<ref name="Cichowsky">''Cichowsky J., Szulczynski A.'' Husaria. Warszawa — 1977. S.&nbsp;105. {{ref-pl}}</ref>.|Франсуа д'Алерак, які наведаў Рэч Паспалітую ў 1689 годзе.}}

У гэтым сьцьвярджэньні, відаць, ёсьць сэнс, хоць страх на коней суперніка відавочна наводзілі ня толькі шапаценьне пёраў, але й зьвярыныя шкуры, накінутыя на сьпіны вершнікаў, якія атакавалі, і прапарцы на дзідах, якія з асаблівым шумам калыхаліся на ветры. Акрамя такіх функцыяў «застрашэньня», гусарскія крылы, відавочна, ня мелі ніякага баявога прызначэньня. Генрых Вольф зь [[Цюрых]]у, які быў сьведкам каранацыі Стэфана Баторыя ў 1576 годзе, адзначаў: {{Пачатак цытаты}}Польскае гусарства было настолькі шчыльна пакрытае скуранымі рамянямі, рысінымі й мядзьведжымі шкурамі, што здавалася гэта не людзі, а дзікія зьвяры скачуць на крылатых конях<ref name="Sol19">''Солдатенко А.'' Польская гусария 1500—1776 гг. — СПб.: Орел, №&nbsp;3, — 1993. С.&nbsp;19.</ref>.{{Канец цытаты}}
Ці яшчэ:
{{Цытата|Цяжка не ўсьміхнуцца, гледзячы на даўгія крылы, прымацаваныя да сьпіны [у гусараў], ад якіх, аднак, як яны лічаць, спалоханыя коні непрыяцеля кідаюцца наўцёкі…<ref name=autonazwa1>''Ogier К.'' Dziennik podróży do Polski 1635-1636, cz. 1, s. 170. {{ref-pl}}</ref>|Караль Оґэр, наведваў Рэч Паспалітую ў 1635-1636 гадох.}}

Існуе таксама вэрсія, што крылы дазвалялі стварыць уражаньне аб большай колькасьці й шчыльнасьці шыхту. Так, у ваенным трактаце 1544—1545 гадоў Станіслаў Ласкі пісаў<ref>''Сікора Р.'' З історії польських крилатих гусарів. — Київ: Дух і літера, 2012. С. 45.{{ref-uk}}</ref>:
{{Цытата|А з гетманскай волі й клопату бывае, што часам трэба ўпрыгожыць раці, расьцягнуць, апрануць у пер'е, каб малы пачот здаваўся большым.}}

Усе крыніцы сучасьнікаў гусарыі адзінадушныя ў тым, што наяўнасьць крылаў мела мэтай запалохаць праціўніка. Прычым страх наводзіў ня столькі сьвіст, а хутчэй, незвычайны выгляд. Потым крылы ўвогуле страцілі сваю пужаючую ролю й ператварыліся ў свайго роду эмблему роду войскаў. Да канца XVII стагодзьдзя пёры сталі маляваць нават на дрэўках гусарскіх дзідаў. У апісаньні цырымоніі 1646 году словазлучэньне «апераныя часьці» выкарыстоўвалася як сынонім да «гусарскіх ротаў» <ref name="Sol19" />.

Сярод дасьледнікаў працягваюцца спрэчкі пра мэту нашэньня крылаў, аднак большасьць лічыць, што крылы былі хутчэй парадным, чым карысным баявым атрыбутам<ref name=NS-17-19/>.

Пры здымках [[Ежы Гофман]]ам фільму «[[Агнём і мячом (фільм)|Агнём і мячом]]» пад [[Познань]]ню ў траўні 1998 году рабілася некалькі дубляў атакі 50 гусараў. Пры гэтым крылы не выдавалі ніякіх прыкметных гукаў. Быў чутны толькі тупат капытоў і бразганьне дасьпеху й зброі<ref name=NS-17-19/>.

== Сьведчаньні сучасьнікаў ==
Калі ў часе [[Варшаўская бітва 1656 году|Варшаўскай бітвы]] ў 1656 годзе швэдзкае войска было атакаванае нешматлікімі гусарамі, швэдзкі кароль [[Карл Х Густаў]] «… даў загад усім камандзірам брыгад або палкоў, каб яны, калі на іх рушаць гусары, расступіліся й далі дарогу іх апантанасьці, якой, ён ведаў, у той час нельга было супрацьстаяць сілай, ні якім-небудзь іншым спосабам<ref>''Gordon Patryk'' Diary of Patrick Gordon of Auchleuchries 1635—1699. — Aberdeen, 2009. — Т. 1. — P. 113. — 307 p.{{ref-en}}</ref>».

У 1676 году ангелец Лоўрэнс Гайд адзначыў у сваім дзёньніку<ref>''Hyde Laurence''. Diary of the hon. Laurence Hyde, of the particular occurrences during his Embassy to John Sobieski, king of Poland, in 1676. W: The Correspondence of Henry Hyde, Earl of Clarendon and of his brother Laurence Hyde, Earl of Rochester; with the Diary of Lord Clarendon from 1687 to 1690 containing minute particulars of the events attending the Revolution and diary of Lord Rochester during his Embassy to Poland in 1676. Opr. Samuel Weller Singer. t. 1. London 1828. pp. 607—608.{{ref-en}}</ref>: «… калі яны нападаюць, калі імчаць з усяе сілы з гэтымі пікамі наперавагі, нішто не ўстаіць перад імі».

Адно з найболей цікавых апісаньняў гусарыі пакінуў францускі інжынэр і картограф ''Гіём дэ Баплян''. Вось як апісвае ён гусарыю<ref name="Boplan1">''Гийом Левасьсер де Боплан'', [http://www.drevlit.ru/texts/b/b_boplan2.php Описание Украины] (1660) {{ref-ru}}.</ref>:
{{Пачатак цытаты}}Гусары на службе ў якасьці ўланаў — гэта шляхціцы зь вялікай маёмасьцю, якія маюць да 50 тысячаў [[ліўр]]аў [прыбытку]. У іх вельмі добрыя коні, самая танныя зь якіх каштуюць ня меней 200 дукатаў; гэта турэцкія коні, паходжаньнем з [[Анатолія|Анатоліі]], з правінцыі, называнай Караманья (Carmenie). Кожны ўлан служыць на пяці конях; такім чынам, у харугвы з сотні ўланаў ёсьць толькі 20 таварышаў, якія едуць у адзін рад, так што кожны ўзначальвае [свой] шэраг; наступныя чатыры рады — гэта іх служкі, кожны ў сваім шэрагу. Даўжыня іх дзіды 19 футаў, яна полая, пачынаючы ад ляза да яблыка, астатняе зробленая з дужага дрэва; на лязо свае пікі яны прымацоўваюць значкі, заўсёды двухколерныя: бела-чырвоныя, сіня-зялёныя або чорна-белыя, даўжынёй у 4—5 локцяў. Гэта робіцца, мабыць, для таго, каб палохаць варожых коней, бо калі яны [гусары], апусьціўшы дзіды, нясуцца ва ўвесь кар’ер [у атаку], сьцяжкі разьдзімаюцца, апісваючы кругі, і наводзяць жах на непрыяцельскіх коней, шыхт якіх яны жадаюць прадзерці. Убраныя яны ў панцыры, наручы, накаленьнікі, шлемы і г. д. Узбоч у іх толькі шабля, пад левым сьцягном палаш, прывязаны да сядла, да правай лукі якога прымацаваны даўгі меч, шырокі ў рукаяцьці й вузейшы да ляза, у форме чатырохграньніка, для таго, каб можна было калоць таго, хто зваліўся на зямлю, але яшчэ жывога чалавека. Меч мае 5 футаў у даўжыню й круглую галаўню, каб зручней было прыціснуць да зямлі [суперніка] й пракалоць кальчугу; прызначэньне палаша — секчы целы, а шаблі — біцца зь яе дапамогай і секчы кальчугу. Яны носяць таксама баявыя сякеры вагой да шасьці фунтаў, якія падобныя выглядам да нашай чатырохграннай пікі, вельмі вострыя з доўгай дзяржальняй-рукаяцьцю, для таго каб можна было наносіць удары па варожых панцырах і шлемах, якія разьбіваюцца ад такой зброі.{{канец цытаты}}

У 1689 францускі мэмуарыст Франсуа Поль Далерак пісаў: «Гэта праўда што гэтыя пікі цяжка спыніць, таму што яны й коней, і коньнікаў наскрозь прашыюць так, як быццам верхагоны да абруча, усё, што толькі становіцца яму перашкодай або супраціўляецца, ён навылёт прабівае».

Больш патэтычнае сьведчаньне, да якіх звычайна залішне сур’ёзна ставяцца польскія гісторыкі, пакінуў Вэспасыян Кахоўскі ў сваёй «Песьні вызваленай Вене» (1684), апісваючы гусарскую атаку, сьведкам якой ён быў:
{{цытата|<poem>
Гусары апусьцілі дзіды,
На лёзах засталося шмат працятых,
Зьбянтэжаны й застрашоны вораг,
Удараў не пазьбегчы й не ўхіліцца, 
Бо хто знаёмы з тым кап'ём,
Той знае, што пратне й дзьве пэрсоны,
Другія ў паніцы бягуць,
Як мухі перад варам кіпяткім{{Заўвага|Нелітаратурны пераклад.}}.
</poem>{{Арыгінал|pl|<poem>
Husarz kopije jeno co swe złoży
Niejeden na szpil zostaje wetchniony,
Co ich nie tylko zamiesza, lecz strwoży,
Sztych nieuchronny i nie odłożony,
Bo kogo trafi, tyrańsko się sroży
Biorący czasem i po dwie persony,
A drudzy pierzchną tak skwapliwym tropem,
Jak muchy przykrym sobie przed ukropem<ref>''Kochowski W. H.'', [http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=6617&s=30 Dzieło Boskie albo Pieśni Wiednia wybawionego i inszych transakcyjej wojny tureckiej w roku 1683 szczęśliwie rozpoczętej]. — 1683. C. 30. {{ref-pl}}</ref>.
</poem>}}}}

=== Пахавальны рытуал ===
Крылатыя гусары практыкавалі незвычайны пахавальны рытуал. У час [[Адпяваньне|адпяваньня]] ў царкву на кані заяжджаў гусар, які сымбалізаваў нябожчыка, і разьбіваў гусарскую піку перад [[алтар]]ом. У паходзе такі рытуал праводзіць было нязручна, але ў мірны час цырымонія часта праводзілася і была апісаная Енджэем Кітовічам<ref name="Soldatenko-31">''Солдатенко А.'' Польская гусария 1500—1776 гг. — СПб.: Орел, №&nbsp;3, — 1993. С.&nbsp;31.</ref><ref>''Китович'' // [http://www.vehi.net/brokgauz/ Энциклопедический Словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона] {{ref-ru}}.</ref><ref>''Kitowicz J.'', Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III, — 1855. {{ref-pl}}</ref>.

== Адлюстраваньне ў культуры ==

=== У масавай культуры ===

* На сёньняшні дзень існуе шэраг гістарычных уніфармісцкіх клюбаў, якія рэканструююць гусарскую кавалерыю ў Польшчы<ref>[http://www.zamek-gniew.pl/zywy-zamek/choragiew-husarska Chorągiew husarska przy zamku w Gniewie na stronach zamku.]</ref> і [[ЗША]]<ref>[https://web.archive.org/web/20130604223228/http://husaria.us/ Suligowski’s Regiment of the Polish Commonwealth], Polish Nobility Association Foundation.</ref>.
* У сучаснай Польшчы былі выпушчаныя шэраг калекцыйных [[злоты]]х і паштовых марак, прысьвечаныя тэме гусарыі<ref>[http://joystamps.com/pl/stamp/732 Паштовая марка Zbroja husarska—XVIIw.]{{Недаступная спасылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{ref-pl}}</ref><ref>[http://wiadomosci.wp.pl/gid,10779048,gpage,7,img,10779052,kat,1342,title,Husaria-najechala-na-NBP,galeria.html?ticaid=110798Złota Двухсотзлотая калекцыйная залатая манэта з сэрыі «Historia jazdy polskiej»] {{ref-pl}}</ref><ref>[http://wiadomosci.wp.pl/gid,10779048,gpage,9,img,10779050,kat,1342,title,Husaria-najechala-na-NBP,galeria.html  Дзесяцізлотая калекцыйная срэбная манэта з сэрыі «Historia jazdy polskiej»] {{ref-pl}}</ref><ref>[http://www.google.by/imgres?safe=off&client=firefox-a&hs=QO&sa=X&rls=org.mozilla:ru:official&biw=1252&bih=570&tbm=isch&tbnid=yJt5U3_DeGe3bM:&imgrefurl=http://www.kangoo.pl/szukaj/husarz&docid=MUR_TBFvTzIRVM&imgurl=http://images.kangoo.pl/51355463/1545/large/4_dukaty_bitewne_2010_kolobrzeg_kluszyn_husarz.jpg&w=600&h=600&ei=o555UdzkGsWXhQepsIDQBg&zoom=1&ved=1t:3588,r:19,s:0,i:134&iact=rc&dur=522&page=2&tbnh=182&tbnw=182&start=12&ndsp=19&tx=88&ty=71 Каталёг з аўкцыёну польскіх калекцыйных манэт] {{ref-pl}}</ref>.
* У сучаснай Беларусі назіраецца ўздым зацікаўленасьці да сымбаля крылатага вершніка патрыятычна настроенымі коламі грамадзтва<ref>[https://web.archive.org/web/20180329205550/https://charter97.org/ru/news/2018/1/21/276695/ Крылатыя гусары вяртаюцца ў Беларусь]. [[Хартыя 97]].</ref><ref>[http://nn.by/?c=ar&i=121416 Тайбаксёр «Чорны Валет»: Перастаньце саромецца і пачніце гаварыць па-беларуску]. [[Наша Ніва]].</ref>, пэўнымі энтузіястамі наладжваецца выпуск прадукцыі з гусарскай сымболікай<ref>[https://web.archive.org/web/20160304224212/http://lstr.by/adziennie/belarus-muay-thai.html Belarus Muay Thai], каталёг адзеньня LSTR.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20150101110648/http://lstr.by/husarskaja-cornaja.html Гусарская Чорная], каталёг адзеньня LSTR.</ref>, ствараюцца песьні на тэматыку беларускай гусарыі<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=YHwbUx7SGbs Zenon — Літвіны], кліп на [[YouTube]].</ref>.

=== У кінэматографе ===
Крылатая кавалерыя знайшла кінаўвасабленьне<ref>[http://www.filmweb.pl/ filmweb.pl]</ref><ref>[http://www.kinopoisk.ru/ kinopoisk.ru]</ref> ў такіх стужках, як:
* '''''Богдан Хмельницкий''''' (''Багдан Хмяльніцкі''), [[СССР]] (1941);
* '''''Pan Wołodyjowski''''' (''Пан Валадыёўскі''), [[Польшча]] (1968);
* '''''Potop''''' (''Патоп''), Польшча-СССР (1974);
* '''''Kanclerz''''', serial telewizyjny (''Канцлер'', тэлевізійны сэрыял), Польшча (1989);
* '''''Ogniem i mieczem''''' (''Агнём і мячом''), Польшча (1999);
* '''''1612''''', [[Расея]] (2008);
* '''''Тарас Бульба''''', Расея (2009);
* '''''11 Settembre 1683''''' (''11 верасьня 1683''), [[Італія]]-Польшча (2012).

=== У жывапісе ===
* Гусарская тэматыка ёсьць папулярным матывам творчасьці шэрагу польскіх жывапісцаў, сярод якіх: [[Юзэф Брант]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вацлаў Паўлішак|Вацлаў Паўлішак|pl|Wacław Pawliszak}}, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Арлоўскі|Аляксандар Арлоўскі|pl|Aleksander Orłowski}} ды інш<ref>[http://www.google.by/imgres?safe=off&client=firefox-a&hs=wBs&rls=org.mozilla:ru:official&biw=1252&bih=570&tbm=isch&tbnid=b775F-5jnX7ktM:&imgrefurl=http://historiarabki.blogspot.com/2012/02/rzeczpospolita-podhalanska-16691670.html&docid=O97GzxlqAN7lpM&imgurl=http://2.bp.blogspot.com/-H-X5KzTKjWQ/Sg8XjJUegWI/AAAAAAAAC6M/BcvbBfvT9Qg/s1600/Jzef%252BBrandt%252BHusarz.jpg&w=568&h=800&ei=-_l6Uav1OMbltQaA8YHQCQ&zoom=1&ved=1t:3588,r:3,s:0,i:86&iact=rc&dur=619&page=1&tbnh=190&tbnw=144&start=0&ndsp=13&tx=92&ty=92 «Гусар», Юзэф Брант]</ref><ref>[http://www.google.by/imgres?safe=off&client=firefox-a&rls=org.mozilla:ru:official&biw=1252&bih=570&tbm=isch&tbnid=1cYcdK1OO89eMM:&imgrefurl=http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/34888&docid=Wwmnavpo2PLf-M&imgurl=http://dic.academic.ru/pictures/wiki/files/72/Hussar_by_Alexander_Orlowski.jpg&w=439&h=600&ei=PPx6UZvqCsOytAb80YCgAw&zoom=1&ved=1t:3588,r:3,s:0,i:86&iact=rc&dur=491&page=1&tbnh=163&tbnw=136&start=0&ndsp=19&tx=76&ty=53 «Гусар», Аляксандар Арлоўскі]</ref>.
{|class="metadata plainlinks messagebox" style="text-align:center"
 |+
 | width="25%" |[[Файл:Husarz, Józef Brandt, 1890.jpg|160пкс]]
 | width="25%" |[[Файл:Hetman`s guard.PNG|130пкс]]
 | width="25%" |[[Файл:Orłowski Husaria's attack.jpg|160пкс]]
 |-
 |Гусар (1890), [[Юзэф Брант]]  
 |Гетманская ахова (да 1910), [[Вацлаў Паўлішак]]
 |Атака гусарыі (1810-ыя), [[Аляксандар Арлоўскі]]
 |}

=== Ушанаваньне памяці ===
[[Файл:Polish 4 Batalion Pancerny breast badge.png|130пкс|міні|Значок 4-га [[Берасьце]]йскага танкавага батальёну войска польскага]]
* Да гусарскай сымболікі зьвярталася некаторыя падразьдзяленьні [[Войска польскае|Войска Польскага]], часьцей за ўсё ў авіяцыі й бранятанкавых частках. Між іншых тэматычныя ўвасабленьні гусарскага рыштунку зьяўляюцца элемэнтамі:
:  — Эмблема 1-ай бранятанкавай дывізіі [[Войска Польскае|Войска Польскага]] ўтрымлівае гусаркі [[капалін]] і крылы.
:  — Значок 4-ага Берасьцейскага бранятанкавага батальёну Войска Польскага ўтрымлівае гусарскі капалін.
* Гусарскія крылы сталі адным з элемэнтаў помніка Валынскай кавалерыйскай брыгадзе, прысьвечанаму Бітве пад Мокрай, якая адбылася ў часе [[Польская кампанія 1939 году|верасьнёўскай кампаніі]] 1939 году.
* У 2004 годзе гусарыя была ўшанаваная помнікам на тэрыторыі Варшаўскай цытадэлі (праект Эдмунда Майкоўскага).
* Гусар стаў тэматычным сымбалем праектаў Анджэя Пітыньскага, прысьвечаным [[Катынскі расстрэл|ахвярам Катыні]]:
:  — ''Помніка мсьціўцы'' на польскім цьвінтары ў Нацыянальным санктуарыі Божай Маці Чанстахоўскай ў месьце Дойлстаўн, штат [[Пэнсыльванія]], 1988 год.
:  — Нацыянальнага Катынскага манумэнту ў Балтымары, 2002 год.

== Разнавіднасьці гусараў ==
{{Асноўны артыкул|Гусары}}
[[Файл:István nádor Zalder.jpg|міні|200пкс|[[Мадзьяры|Мадзьярскі]] гусар, пач. XIX ст.]]
Гусарамі называліся дзьве разнавіднасьці кавалерыі, якія вельмі адрозьніваюцца адна на адной паводле задачаў, тактыкі й ўзбраеньні. Гэтыя два тыпу гусараў часта блытаюць паміж сабой або наогул не адрозьніваюць<ref name=Sikora />. Гусары, якіх у XVII стагодзьдзі называлі вусна й пісьмова ''ussarze'', а пазьней ''husarze ''— гэта кавалерысты з даўгімі пікамі, як правіла апранутыя ў латы. Менавіта гэтым падразьдзяленьням прысьвечаны дадзены артыкул. Гэтыя гусарскія падразьдзяленьні існавалі амаль тры стагодзьдзі й асаблівых посьпехаў дасягнулі ў складзе армій Рэчы Паспалітай. Гэтыя гусары, іх вонкавасьць, рыштунак і ўзбраеньне зь цягам часу й рэформамі некалькі мяняліся, аднак большую частку часу іх існаваньня адметнымі рысамі іх былі крылы й доўгія пікі з прапарцамі. Такія часткі былі ў складзе арміяў і іншых дзяржаваў; так, вядома пра існаваньне [[Палкі «Іншаземнага ладу»|такіх падразьдзяленьняў у расейскай арміі]]. Аднак аб якіх-небудзь прыкметных посьпехах гэтых падразьдзяленьняў гісторыя маўчыць.

Іншыя гусары ({{мова-pl|huzarzy|скарочана}}) — гэта лёгкая кавалерыя, вершнікі якой не выкарыстоўвалі пікі й не насілі латаў<ref name=Sikora />.

== Глядзіце таксама ==
* [[Кавалерыя]]
* [[Гусары]]
* [[Элеары]]
* [[Уланы]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|3}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* Сікора Р. З історії польських крилатих гусарів. — Київ: Дух і літера, 2012. — 96 p. — {{ISBN|978-966-378-260-7}}. {{ref-uk}}
* Васильев А. [http://www.kulichki.com/gusary/istoriya/polish/vasilev/ Польско-литовская гусария XVII века], М.: Цейхгауз, № 7. — 1998. {{ref-ru}}
* [http://www.twirpx.com/file/373292/ Польские крылатые гусары 1576—1775]{{Недаступная спасылка|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // Новый солдат: военное-исторический альманах / под ред. В. И. Киселёва. — 2002. — № 142. {{ref-ru}}
* Brzezinski R. Polish Armies 1569—1696. — Oxford: Osprey, 1987. — Vol. 1. — 48 p. — {{ISBN|0-85045-736-X}}. {{ref-en}}
* Brzezinski R. Polish Armies 1569—1696. — Oxford: Osprey, 1988. — Vol. 2. — 48 p. — {{ISBN|0-85045-744-0}}. {{ref-en}}
* Brzezinski R. Polish Winged Hussar 1576—1775. — Oxford: Osprey, 2006. — 64 p. — {{ISBN|9781841766508}} {{ref-en}}
* Cichowski J., Szulczyński A. Husaria. — Warszawa: Dom Wydawniczy «Bellona», 2004. — 149 p. — {{ISBN|831109954-5}} {{ref-pl}}
* Jerzy Cichowski, Andrzej Szulczyński: Husaria. Warszawa: Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. {{ISBN|83-11-06568-3}}. {{ref-pl}}
* Gembarzewski B. Husarze. Ubiór, oporządzenie i uzbrojenie 1500—1775. — Warszawa: Arcadia, 1999. — 72 p. — {{ISBN|83-88055-01-1}} {{ref-pl}}
* Kobielski S. Chorągiew husarska pułku Hetmańskiego Rzewuskich i jej zbroje // Studia do dziejów dawnego uzbrojenia i ubioru wojskowego. — Cz. I. — Kraków, 1963. — S. 32-49. {{ref-pl}}
* Podhorodecki L. — Chocim 1621, seria: «Historyczne bitwy», MON, 1988. {{ref-pl}}
* Sikora R. Fenomen husarii. — Warszawa: Dom Wydawniczy Duet, 2004. — 270 p. — {{ISBN|83-7322-907-8}} {{ref-pl}}
* Sawicka Z. Koń w życiu szlachty w XVI—XVIII w. Toruń: Wyd. A. Marszałek, 2002. {{ISBN|83-7174-839-6}}. {{ref-pl}}
* Sikora R. «Z dziejów husarii», Instytut Wydawniczy Erica, Warszawa 2010. {{ref-pl}}
* Wasilkowska A. Husaria. The Winged Horsemen. — Warszawa: Interpress, 1998. — 158 p. — {{ISBN|8322326823}}. {{ref-en}}
* Wimmer J. Historia piechoty polskiej do roku 1864. — Warszawa: Wydaw. Min. Obrony Narodowej, 1978. — 615 p. {{ref-pl}}
* Żygulski Z. Husaria polska. — Warszawa: Pagina, 2000. — 177 p. — {{ISBN|83-86951-31-4}}. {{ref-pl}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Вонкавыя мэдыяфайлы
|загаловак    = 
|падзагаловак = 
|шырыня       = 180px
|выява1       = [http://vivathusaria.pl/vhgc/galeria-husarska/ Галерэя гусарыі]
}}
* {{YouTube|AyJdeSslnys|logo=1|назва=Gniew Husarii}}
* {{YouTube|tpVH9UmQORE|logo=1|назва=Husaria — Duma Rzeczpospolitej}}
* {{YouTube|Sv_1UJzRLec|logo=1|назва=Husaria «First Amongst Equals»}}
* [https://web.archive.org/web/20140122010715/http://uniforma-army.ru/poland_krylat_gusar.php Униформа крылатых гусар Речи Посполитой XVI—XVIII веков]{{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20160304220339/http://zoonovosti.by/events/380/ Современная реконструкция шляхетских костюмов и гусарии]{{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20130327101216/http://vivathusaria.pl/ Vivat Husaria]{{ref-pl}}
* [http://www.picstopin.com/1200/husaria-polska-zobacz-forum-regulamin/http:||i27*tinypic*com|dyaddv*jpg%5B|IMG/ Husaria Polska Zobacz Forum Regulamin Picture]{{ref-pl}}
* [http://www.zamek-gniew.pl/zywy-zamek/choragiew-husarska Chorągiew husarska, zamek Gniew]{{ref-pl}}
* [http://www.facebook.com/fotogniew StudioA, Gniew]{{ref-pl}}
* [https://web.archive.org/web/20120412045046/http://tochka.gerodot.ru/military/glava2_1.htm Распространение огнестрельного оружия и войско Польского королевства и Великого княжества Литовского в XV—XVI вв.]{{ref-ru}}

{{Абраны артыкул}}

[[Катэгорыя:Войска Вялікага Княства Літоўскага ў Рэчы Паспалітай]]
[[Катэгорыя:Кавалерыя Рэчы Паспалітай]]