Прагляд крыніцы для Біблія Якуба Вуйка

{{Пераклад Бібліі
| назва             = Біблія Якуба Вуйка
| выява             = [[Файл:1593 New Testament title page - Jakub Wujek.jpg|240пкс|Першае выданьне Новага Запавету (1593)]]
| поўная назва      = <small>Biblia to jest Księgi Starego y Nowego Przymierza według Łacińskiego przekładu starego, w kościele powszechnym przyjętego, na Polski ięzyk z nowu z pilnością przełożone, z dokładaniem textu Żydowskiego y Greckiego, y z wykładem Katholickim, trudnieyszych miejsc, do obrony wiary swiętej powszechnej przeciw kacerstwóm tych czasów należących: przez D. Iakuba Wuyka z Wągrowca, Theologa Societatis Iesu.</small>
| іншыя назвы       = Біблія Вуйка, Вуек
| скарачэньне       = Wuj.
| мова перакладу    = [[Польская мова|Польская]]
| публікацыя_СЗ     = 
| публікацыя_НЗ     = 
| публікацыя_цалкам = 1599
| апокрыфы          = [[Кніга Тавіта|Тавіта]], [[Кніга Юдыт|Юдыт]], [[Першая кніга Макабэйская|1 Макабэйская]], [[Другая кніга Макабэйская|2 Макабэйская]], [[Мудрасьць Саламона|Мудрасьці]], [[Мудрасьць Сыраха]], [[Кніга Баруха|Баруха]]
| аўтар             = 
| крыніца перакладу = [[Вульгата]]
| мова крыніцы      = [[Лацінская мова|Лацінская]]
| тып перакладу     = 
| выдавец           = 
| наклад            = 
| канон             = [[Каталіцтва|Каталіцкі]]
| спасылка          = 
| цытата_1          = Na początku stworzył Bóg niebo y źiemię. A źiemiá byłá pusta i próżna: y ciemności były nád głębokośćią: á Duch Boży unaszał się nád wodámi. Y rzékł Bóg: «Niech się zstanie świátłość.»
| цытата_2          = Abowiem ták Bóg umiłował świát, że Syná swégo iednorodzonégo dał: áby wszelki kto wierzy weń, nie zginął, ále miał żywot wieczny.
}}
'''Бі́блія Яку́ба Ву́йка''' ({{Мова-pl|Biblia Jakuba Wujka}}) — пераклад [[Біблія|Бібліі]] на [[Польская мова|польскую мову]], выдадзены ў 1599 року. Названы паводле выканаўцы перакладу, [[Езуіт|езуіцкага]] ксяндза [[Якуб Вуек|Якуба Вуйка]]. Ягоная Біблія заставалася асноўным тэкстам польскіх [[Літургія|набажэнстваў]] да сярэдзіны XX стагодзьдзя. Пасьля 1965 яго замяніла [[Біблія Тысячагодзьдзя]].

== Пераклад ==
{{Глядзіце таксама|Біблія каралевы Соф’і|Біблія Леапаліты}}
У 1584 року езуіты і [[Сьпіс гнезьненскіх арцыбіскупаў|прымат Польшчы]] [[Станіслаў Карнкоўскі]] прыйшлі да высновы пра неабходнасьць стварэньня новага перакладу Бібліі, паколькі [[Біблія Леапаліты]] 1561 року саступала сучасным [[Пратэстанцтва|пратэстанцкім]] перакладам<ref name=kub>Grzegorz Kubski, [https://archive.is/20121209140222/http://wiadomosci.onet.pl/1428532,240,kioskart.html?drukuj=1  ''Wzór biblijnej polszczyzny''], Przewodnik Katolicki, 1 August 2007.</ref><ref name=koziara>Stanisław Koziara, [https://web.archive.org/web/20090610032103/http://biblijna.strona.pl/teksty/biblia_wujka_w_jezyku_i_kulturze.htm Biblia Wujka w języku i kulturze polskiej]</ref>.

Пасьля атрыманьня адпаведнай згоды папы [[Грыгорыюс XIII|Грыгорыюса XIII]] для перакладу быў абраны [[Якуб Вуек]], ужо вядомы сваімі выдатнымі перакладамі асобных частак Пісаньня для [[гамілія]]ў<ref name=kub/>. У адрозьненьне ад ранейшых варыянтаў заданьнем [[Якуб Вуек|Якуба Вуйка]] мела быць выкананьне перакладу, «які б не саступаў будучым перакладам, а праўдай і шчырасьцю выкладу пераўзышоў усе іншыя».

Пераклад адбываўся з лацінскай вэрсіі, прыпісванай [[Геранім Стрыдонскі|Гераніму Стрыдонскаму]] — г. зв. [[Вульгата|Вульгаты]], якая на [[Трыдэнцкі сабор|Трыдэнцкім саборы]] ў 1546 року была прызнаная афіцыйным тэкстам Рыма-каталіцкае царквы.

Пераклад Вуйка абапіраўся на лёвэнскай рэдакцыі Вульгаты, але перакладнік выкарыстоўваў таксама гэбрайскі Стары і грэцкі Новы Запаветы з тэксту [[Антвэрпэнская паліглёта|Антвэрпэнскай паліглёты]]<ref>Maria Kossowska, ''Biblia w języku polskim'', Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1968, t. I, s. 323.</ref><ref>[http://www.fides.org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=107:poliglota-antwerpska-w-sieci&catid=1:z-ostatnich-dni&Itemid=67 Poliglota antwerpska w Sieci]</ref>. У 1593 Вуек дакладна прыстасаваў тэкст свайго перакладу да тэксту «[[Сыкстына-Клемэнтына|клемэнтынскай Вульгаты]]»<ref>Maria Kossowska, ''Biblia w języku polskim'', Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1968, t. I, s. 340. </ref>.

У [[1593]] выйшаў пераклад [[Новы Запавет|Новага Запавету]], перадрукаваны з папраўкамі і псальмамі ў [[1594]], пасьля яшчэ чатыры разы ў [[XVII стагодзьдзе|XVII стагодзьдзі]]. Поўны пераклад быў скончаны ў [[1595]], аднак езуіты мелі яго пераправерыць з мэтаю даставаньня да клемэнтынскай Вульгаты. Праца рэвізійнае камісіі заняла некалькі гадоў, і афіцыйны пераклад выйшаў толькі праз два гады па сьмерці Якуба Вуйка, у 1599. Унесеныя рэвізійнай камісіяй зьмены былі даволі значныя і шматлікія, аднак тым ня меней гэты пераклад стаў вядомы як пераклад Вуйка.

Пераклад замяніў няўдалую [[Біблія Леапаліты|Біблію Леапаліты]] і выконваў ролю асноўнага польскага перакладу 367 рокаў, аж да зьяўленьня [[Біблія Тысячагодзьдзя|Бібліі Тысячагодзьдзя]] як першага каталіцкага перакладу на польскую мову з арыгіналу ([[1965]]).

== Характарыстыка ==
[[Файл:Wyjscia wujek 1599.jpg|значак|250пкс|зьлева|Пачатак 6 разьдзелу Кнігі Выхаду зь першага выданьня 1599 року. [[Тэтраграматон|Імя Божае]] пададзенае як «Аданай»]]
[[Файл:Biblia Wujka - drugie wydanie.JPG|значак|250пкс|зьлева|Другое выданьне са збораў [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]]]]
[[Файл:Biblia Jakuba Wujka.jpg|значак|250пкс|Тытульны аркуш выданьня 1599 року]]
У аснову перакладу палегла лацінская [[Вульгата]], дапрацаваная з улікам вядомых у XVI стагодзьдзі грэцкіх тэкстаў (напрыклад, [[Textus Receptus]]), а ўсе разьбежкі былі апісаныя ў камэнтарох. Гэта было істотна для перакладу, паколькі недасканалае веданьне сьвятым Геранімам іўрыту, а найперш зьяўленьне вялікай колькасьці памылак перапісчыкаў за амаль тысячагодзьдзе прывяло да таго, што ў шмат якіх месцах Вульгата была ўвогуле незразумелая і нават бессэнсоўная. Недахопы Вульгаты былі вядомыя, паколькі ў XV і XVI стагодзьдзях дасьледнікі ([[Лярэнца Вальля]], {{Не перакладзена|Якаб Ляфэўр||fr|Jacques Lefèvre d'Étaples}}, [[Эразм Ратэрдамскі]]) неаднакроць паказвалі на іх (асабліва ў тэксьце Старога Запавету), а таксама рабілі ўласныя пераклады, аднак ніводзін зь іх не здабыў прызнаньня і ня здолеў замяніць Вульгату. Вуек падаваў у камэнтарох значэньне арыгінальнага тэксту (гэбрайскага ці грэцкага), такім чынам палягчаючы разуменьне тэксту.

Прадмовы да асобных кнігаў зьмяшчалі даволі востра сфармуляваныя меркаваньні пра пратэстанцкія пераклады, якія адлюстроўвалі тагачасныя каталіцкія погляды.

Розныя часткі цытаваліся польскімі паэтамі, у тым ліку [[Адам Міцкевіч|Адамам Міцкевічам]] і [[Юльюш Славацкі|Юльюшам Славацкім]]<ref name=koziara/>. Яна таксама была галоўнай [[Каталіцтва|каталіцкай]] Бібліяй на польскай мове, пакуль у 1965 годзе не зьявілася Біблія Тысячагодзьдзя. Яна таксама была важнай крыніцай для першай пратэстанцкай Бібліі на польскай мове — [[Гданьская Біблія|Гданьскай]] 1632 году<ref name=kub/>.

== Мова перакладу ==
Тэкст перакладу захоўваў уласьцівыя арыгіналу адцэньні сэнсу, захаваных і ў Вульгаце. Прыкладам такой руплівасьці можа быць, напрыклад, выкарыстаньне ў перакладзе [[Кніга Роду|Кнігі Роду]] словаў ''mąż / mężyna'' ({{Мова-be|муж / му́жава|скарочана}}) як адпаведнік лацінскаму ''vir / virgo''. У сучасных перакладах выкарыстоўваецца ''mężczyzna / niewiasta'' або ''kobieta'' ({{Мова-be|мужчына / маладуха або кабета|скарочана}}), што не адпавядае такому зьвязу мужчыны за жанчынай, які выкарыстаны ў арыгінале. Зь іншага боку, гэта падвяргала перакладніка крытыцы з прычыны ўжываньня [[нэалягізм]]аў. Большасьць зь іх, тым ня меней, былі прынятыя Касьцёлам і рэдактарамі перакладу, што спрычынілася да ўзбагачэньня і «плястычнасьці» польскае мовы.

Вуек карыстаўся працамі сваіх папярэднікаў — у тым ліку і пратэстанцкімі перакладамі — з пункту гледжаньня мовы. Ён захоўваў старыя выразы і даўнюю рэлігійную тэрміналёгію, адкідаючы «галоўным чынам новаўвядзеньні, невядомыя старым хрысьціянам тэрміны, якія новавернікі ўносяць, каб з касьцёлам каталіцкім нічога агульнага ня мець».

Мова перакладу вылучаецца прастатою, а разам з тым паважным і нават адухаўлёным стылем. Біблія Вуйка лічыцца адным з найбольш істотных твораў [[Адраджэньне ў Польшчы|польскага Адраджэньня]] і значным штуршком да разьвіцьця пісьмовай мовы<ref name=kub/><ref name=koziara/>.

Пераклады дваццатага стагодзьдзя таксама не адкідалі Вуйкавы традыцыі перакладу. Некаторыя грунтаваліся на ім, напрыклад пераклад Новага Запавету Яўгеніюша Дамброўскага, іншыя сьвядома ўнікалі Вуйкавага стылю, напрыклад пераклад Сэвярына Кавальскага ці [[Біблія Тысячагодзьдзя]].

== Выданьні ==
* 1593 — [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=46959 Новы Запавет]
* 1594 — Новы Запавет з выпраўленьнямі, што надаюць большую адпаведнасьць да Вульгаты
* 1599 — уся Біблія
* 1962 — тэкст у рэдакцыі Ўладыслава Лёгна
* 1999 — трансьлітарацыя тыпу «B» арыгінальнага тэксту XVI стагодзьдзя і прадмовы, апрацаваў кс. Януш Франкоўскі

Бібліяй Вуйка карысталіся хрысьціяне розных вызнаньняў. Заснаванае ў 1816 року [[Польскае біблійнае таварыства]] ужо ў першы год дзейнасьці распаўсюдзіла 18 тысячаў асобнікаў перакладу. Таварыства перавыдавала яго без камэнтароў і [[Другакананічныя кнігі|другакананічных кніг]] да 60-х рокаў XX стагодзьдзя.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commonscat|{{#property:P373}}}}
* [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=9662&from=&dirids=1 Арыгінал Бібліі Вуйка 1599 року] ў Вялікапольскай лічбавай бібліятэцы
* [https://web.archive.org/web/20090728084325/http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=25487 Арыгінал Бібліі Вуйка] ў Польскай інтэрнэт-бібліятэцы (пашкоджаны асобнік, толькі да кнігі Эздры)
* [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=46959&from=&dirids=1 Арыгінал Новага Запавету Вуйка 1593 року] ў Вялікапольскай лічбавай бібліятэцы
* [https://web.archive.org/web/20120224221145/http://www.polona.pl/dlibra/docmetadata?id=9946&dirids=1 Перавыданьне Новага Запавету 1936 року]
* [https://web.archive.org/web/20090610032103/http://biblijna.strona.pl/teksty/biblia_wujka_w_jezyku_i_kulturze.htm Біблія Вуйка ў польскай мове і культуры]

{{Пераклады Бібліі на польскую мову|ключ = Вуйка, Якуба}}

[[Катэгорыя:Каталіцкія пераклады Бібліі]]
[[Катэгорыя:Кнігі 1599 году]]