Прагляд крыніцы для Босьнія і Герцагавіна

{{Краіна
|Назва              = Босьнія і Герцагавіна
|НазваЎРоднымСклоне = Босьніі і Герцагавіны
|НазваНаДзяржаўнайМове= Bosna i Hercegovina<br />Босна и Херцеговина
|Сьцяг              = Flag of Bosnia and Herzegovina.svg
|Герб               = Coat_of_arms_of_Bosnia_and_Herzegovina.svg
|НацыянальныДэвіз   = 
|Месцазнаходжаньне  = Bosnia and Herzegovina in Europe.svg
|АфіцыйнаяМова      = [[Басьнійская мова|Басьнійская]], [[харвацкая мова|харвацкая]], [[сэрбская мова|сэрбская]]
|Сталіца            = [[Сараева]]
|НайбуйнейшыГорад   = Сараева
|ТыпУраду           = фэдэратыўная парлямэнцкая [[рэспубліка]]
|ПасадыКіраўнікоў   = Старшыня прэзыдэнтаў<br />Сябры прэзыдэнта<br /><br />Прэм’ер-міністар
|ІмёныКіраўнікоў    = Сэфік Джафэравіч (ад басьнійцаў)<br />
{{Просты сьпіс|* Жэлька Косьміч (ад харватаў)
* Міларад Додзік}}Зоран Тэгельція<ref>{{Навіна|спасылка=https://blr.belta.by/world/view/novy-premer-ministr-naznachany-u-bosnii-i-gertsagavine-83643-2019/|загаловак=Новы прэм'ер-міністр назначаны ў Босніі і Герцагавіне|дата публікацыі=6 сьнежня 2019|выдавец=БелТА}}</ref>
|Плошча             = {{лік|51129}}<ref>{{Спасылка|url=http://bosnianews.blogspot.com/|загаловак=Bosnia News|мова=en}}</ref>
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 127-е
|АдсотакВады        = нязначны
|ГодАцэнкіНасельніцтва = 2013
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 130-е
|Насельніцтва       = 3 791 622<ref>[https://web.archive.org/web/20181123135507/http://www.bhas.ba/obavjestenja/Preliminarni_rezultati_bos.pdf Перапіс насельніцтва 2013]</ref>
|ШчыльнасьцьНасельніцтва = 90,2
|КанфэсійныСклад = [[Іслам|мусульмане]] (44%),<br />[[Сэрбская праваслаўная царква|сэрбскія&nbsp;праваслаўныя]]&nbsp;(31%),<br />[[каталік]]і (17%)<ref name="DieWelt">{{Літаратура/DieWelt}}{{ref-de}}</ref>
|Пісьменнасьць = 86%<ref name="DieWelt"/>
|ГодАцэнкіСУП       = 2017
|МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 113-е
|СУП                = $ 44,83 млрд<!--PPP-->
|СУПНаДушуНасельніцтва = $ {{лік|12800}}
|Валюта             = [[Канвэртаваная марка]]
|КодВалюты          = BAM
|ЧасавыПас          = [[Цэнтральнаэўрапейскі час|CET]]
|ЧасРозьніцаUTC     = +1
|ЧасавыПасУлетку    = [[Цэнтральнаэўрапейскі летні час|СEST]]
|ЧасРозьніцаUTCУлетку = +2
|НезалежнасьцьПадзеі = ад Югаславіі
|НезалежнасьцьДаты  = <br />[[5 красавіка]] [[1992]]
|ДзяржаўныГімн      = Intermeco
|АўтамабільныЗнак   = BIH
|ДамэнВерхнягаЎзроўню = ba
|ТэлефонныКод       = 387
|Дадаткі            = [[Файл:Bk-map.png|цэнтар|280пкс|Мапа Босьніі і Герцагавіны]]
}}
'''Бо́сьнія і Герцагаві́на''' (''БіГ'', {{мова-sr|Босна и Херцеговина/Bosna i Hercegovina}}, {{мова-bs|Bosna i Hercegovina}}, скарочана ''BiH'') — краіна на паўднёвым усходзе [[Эўропа|Эўропы]], у заходняй частцы [[Балканская паўвыспа|Балканскай паўвыспы]]. Босьнія і Герцагавіна мае агульныя межы з [[Сэрбія]]й (345 км), [[Чарнагорыя]]й (242 км) і [[Харватыя]]й (932 км). Краіна дэцэнтралізаваная і адміністрацыйна падзеленая на дзьве часткі — [[Фэдэрацыя Босьніі і Герцагавіны]] і [[Рэспубліка Сэрбская]]. [[Босьнія]] ды [[Герцагавіна]] — гэта толькі гістарычна-геаграфічныя рэгіёны, якія сёньня ня маюць палітычнага статусу. Да 1992 году Босьнія і Герцагавіна была адной з шасьці фэдэральных адзінак Югаславіі. Рэспубліка набыла незалежнасьць пасьля войнаў у [[Югаславія|Югаславіі]] 1990-х гадоў у выніку [[Дэйтанскія пагадненьні|Дэйтанскіх пагадненьняў]] [[1995]] году. Фактычна дзяржава сёньня зьяўляецца [[пратэктарат]]ам міжнароднай супольнасьці. Зяўляецца сябрам [[Рада Эўропы|Рады Эўропы]].

== Гісторыя ==
{{Асноўны артыкул|Гісторыя Босьніі і Герцагавіны}}

Назва краіны паходзіць ад назвы ракі Босьнія на поўначы. Слова «Герцагавіна» ўтворанае ад нямецкага «герцаг» + «-авіна» (зямля).

Тэрыторыі сучаснай Босьніі і Герцагавіны былі заселеныя [[Ілірыйцы|ілірыйцамі]], а ў [[9]] годзе новай эры ўвайшлі ў склад [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]]. У 395 годзе тэрыторыя сучаснай Босьніі і Герцагавіны адышла да [[Заходняя Рымская імпэрыя|Заходняй Рымскай імпэрыі]]. На пэўны час тэрыторыю заваявалі [[остготы]]. У 536 адышла да [[Бізантыйская імпэрыя|Бізантыі]]. У [[6 стагодзьдзе|6 стагодзьдзі]] на гэтых тэрыторыях зьявіліся [[славяне]]<ref name="БелЭн_т3_с220">Боснія і Герцагавіна // {{Літаратура/БелЭн|3к}} С. 220</ref><ref>[https://www.lonelyplanet.com/bosnia-hercegovina/background/history/a/nar/8e68f6f5-e1c4-46f8-83c9-1a8d44e8f00d/358721 History in Bosnia & Hercegovina.]{{ref-en}} Lonely Planet</ref>. У [[9 стагодзьдзе|9 стагодзьдзі]] землі Босьніі належалі Харвацкаму і Сэрбскаму каралеўствам. У [[11 стагодзьдзе|11 стагодзьдзі]] тэрыторыя сучаснай Босьніі перайшла да [[Вугоршчына|Вугоршчыны]]. У [[12 стагодзьдзе|12 стагодзьдзі]], нягледзячы на тэрытарыяльныя прэтэнзіі суседніх дзяржаваў, было створанае самастойнае Басьнійскае княства, якое заставалася незалежным да [[1463]] году, калі трапіла пад уладу [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]]. Зьнік і [[князь|княскі]] род Катраманічаў, які валадарыў у Босьніі тры стагодзьдзі.

Падчас турэцкай улады шмат басьнійцаў зракліся [[хрысьціянства]] і прынялі [[іслам]].
 
Туркі валодалі Босьніяй да [[1878]] году, калі пасьля процітурэцкага паўстаньня, паводле пастановы Бэрлінскага кангрэсу, быў усталяваны [[пратэктарат]] [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугоршчыны]]. Пратэктарат скончыўся [[анэксія]]й Босьніі і Герцагавіны ў [[1908]] годзе.

[[28 чэрвеня]] [[1914]] году ў [[Сараева|Сараеве]] чальцом рэвалюцыйнай арганізацыі [[Млада Босна]] быў ажыцьцёўлены замах на нашчадка аўстравугорскай кароны [[Франц Фэрдынанд|Франца Фэрдынанда]]. З гэтай падзеі пачалася [[Першая сусьветная вайна]]. Пасьля заканчэньня вайны Босьнія і Герцагавіна ўвайшла ў склад [[Каралеўства сэрбаў, харватаў і славенцаў]] (з [[1929]] году называлася [[Каралеўства Югаславія]]). Падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] была ў складзе Незалежнай Дзяржавы Харватыі, а потым перайшла да [[Сацыялістычная Фэдэратыўная Рэспубліка Югаславія|Сацыялістычнай Югаславіі]] (СФРЮ). Ад 1943 году [[25 лістапада]] сьвяткуецца як Нацыянальны дзень Босьніі ды Герцагавіны (толькі ў Фэдэрацыі Босьніі і Герцагавіны). У Рэспубліцы Сэрбскай сьвяткуецца дзень перамогі 9 мая. Да 1991 года Босьнія і Герцагавіна была досыць разьвітой часткай былой Югаславіі.

Сувэрэнітэт Босьніі і Герцагавіны быў абвешчаны ў кастрычніку 1991 году<ref name="БелЭн_т3_с220"/><ref name="CIA World factbook">[https://web.archive.org/web/20180315193211/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bk.html Europe :: Bosnia and Herzegovina].{{ref-en}} ''The World Factbook.'' Central Intelligence Agency</ref>. 29 лютага і 1 сакавіка 1992 году быў праведзены рэфэрэндум па пытаньні выхаду зь Югаславіі. Падчас рэфэрэндуму большасьць насельніцтва — басьнійцы і [[харваты]] — выказаліся за незалежнасьць краіны, якая была абвешчаная 3 сакавіка 1992 году. 1 сакавіка абвешчаны [[Дзень незалежнасьці|днём незалежнасьці]] Босьніі і Герцагавіны (дзень рэфэрэндуму). 6 красавіка краіны Эўропы і ЗША прызналі незалежнасьць Босьніі і Герцагавіны. Басьнійскія [[сэрбы]] аб’явілі [[байкот рэфэрэндуму]] і 7 красавіка 1992 году заявілі пра стварэньне ўласнай рэспублікі пры падтрымцы суседніх Сэрбіі і Чарнагорыі. Палітычны канфлікт перарос ва ўзброеныя сутыкненьні і [[этнічныя чысткі]] (1992—1995), ахвярамі якіх сталася шмат жыхароў Босьніі і Герцагавіны. Паводле розных падлікаў ад двух<ref>[https://www.britannica.com/place/Bosnia-and-Herzegovina Bosnia and Herzegovina.]{{ref-en}} Britannica.com</ref> да трох<ref name="БелЭн_т3_с220"/> мільёнаў жыхароў Босьніі сталі бежанцамі. [[Арганізацыя Аб'яднаных Нацый|ААН]] накіравала ў Босьнію міратворчыя сілы. Праз 42 месяцы пад ціскам [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] ў [[Дэйтан]]е (штат Агаё) было заключана пагадненьне, паводле якога Босьнія і Герцагавіна падзяляецца на дзьве часткі: басьнійска-харвацкую [[Фэдэрацыя Босьніі і Герцагавіны|Фэдэрацыю Босьніі і Герцагавіны]] (51% тэрыторыі) і [[Рэспубліка Сэрбская|Рэспубліку Сэрбскую]] (49%). 21 лістапада сьвяткуецца ў Рэспубліцы Сэрбскай як дзень Дэйтанскіх пагадненьняў. [[14 сьнежня]] [[1995]] году ў [[Парыж]]ы падпісаная мірная дамова. Часткай дэйтанскіх пагадненьняў зьяўляецца канстытуцыя Босьніі і Герцагавіны, якая прадугледжвала стварэньне плюралістычнага грамадзтва. Зараз Фэдэрацыя Босьніі і Герцагавіны і Рэспубліка Сэрбская маюць асобныя канстытуцыі. Колькасьць міратворчага кантынгэнту НАТО першапачаткова складала {{лік|60000}} салдат. У 2004 годзе замест міратворцаў НАТО у Босьнію і Герцагавіну былі ўведзеныя 600 вайскоўцаў Эўразьвязу, якія працягваюць падтрымліваюць бясьпеку і займаюцца трэніроўкай. Па сёньняшні дзень у Босьніі і Герцагавіне застаюцца сьляды вайны — разбураная інфарструктура і мінныя палі ў сельскай мясцовасьці<ref name="World Travel">[https://www.worldtravelguide.net/guides/europe/bosnia-and-herzegovina/ Bosnia and Herzegovina Travel Guide and Travel Information.]{{ref-en}} World Travel Guide</ref><ref name="CIA World factbook"/>. Першыя выбары пасьля вайны прайшлі 2 верасьня 1996 году. 10 лютага 1998 году былі прынятыя сучасныя сьцяг і герб.

== Адміністрацыйны падзел ==
[[Файл:Map Bih entities.png|міні|зьлева|Сіні колер — Фэдэрацыя Босьніі і Герцагавіны, чырвоным — Рэспубліка Сэрбская, жоўтым — акруга Брчка]]
Босьнія і Герцагавіна складаецца зь дзьвюх частак: [[Фэдэрацыя Босьніі і Герцагавіны]] і [[Рэспубліка Сэрбская|Рэспублікі Сэрбскай]]. На тэрыторыі абедзьвюх частак знаходзіцца акруга Брчка, якая знаходзіцца пад міжнародным кантролем.

У наш час у палітычным жыцьці Босьніі і Герцагавіны існуе пастаянная пагроза абвяшчэньня незалежнасьці Рэспублікі Сэрбскай ці яе аддзяленьня і далучэньня да Сэрбіі. Зь іншага боку басьнякі заўсёды помняць масавыя забойствы, якія адбываліся пад час грамадзянскай вайны ў імя «''Вялікай Сэрбіі''»<ref name="CIA World factbook"/> і пастаянна ўзьнікаюць спробы ліквідацыі такога падзела краіны.

[[12 кастрычніка]] [[2008]] году, у прамове Міраслава Лайчака (галоўнага міжнароднага прадстаўніка для Босьніі і Герцагавіны) у [[Сараева|Сараеве]], пасьля выбараў у мясцовыя органы кіраваньня, прагучала ўпэўненасьць, што Рэспубліка Сэрбская ня зьнікне, і ня будзе аддзеленая ад Босьніі і Герцагавіны.

=== Падзел Фэдэрацыі Босьніі і Герцагавіны ===
[[Файл:CantonsofBosnia.PNG|міні|зьлева|Падзел Фэдэрацыі Босьніі і Герцагавіны]]
Фэдэрацыя Босьніі і Герцагавіны дзеліцца на 10 кантонаў, якія, у сваю чаргу, дзеляцца на 74 раёны-абшчыны ({{мова-bs|općina}}):
# Уна-Сана
# [[Пасавіна]]
# Тузла
# Зэніца-Дабой
# Босьнія Падрынье
# Цэнтральная Босьнія
# Герцагавіна-Нерэтва
# Заходняя Герцагавіна
# Сараева (кантон)
# [[Заходняя Босьнія]]

=== Падзел Рэспублікі Сэрбскай ===
[[Файл:BosniaRegionsRS.png|міні|зьлева|Падзел Рэспублікі Сэрбскай]]
Рэспубліка Сэрбска дзеліцца на 7 рэгіёнаў, якія, у сваю чаргу, дзеляцца на 63 раёны:
# Банья Лука (рэгіён)
# Дабой
# Біельіна
# Власяніца
# Сараева-Раманья
# [[Фока]]
# [[Трэбінье]]

== Геаграфія ==
{{Асноўны артыкул|Геаграфія Босьніі і Герцагавіны}}

Тэрыторыя — 51 тыс. км². Сталіца — [[Сараева]] ({{Спад}} каля 345 тыс. чал. у 2018 годзе). Буйныя гарады — [[Тузла]], [[Баня-Лука]], [[Мостар]], [[Зэніца]]. Босьнія і Герцагавіна разьмяшчаецца на тэрыторыі дзьвюх гістарычных абласьцей — [[Босьнія|Босьніі]], якая займае даліну ракі [[Сава (рака)|Савы]] і яе прытокаў, і [[Герцагавіна|Герцагавіны]], разьмешчанай крыху паўднёвей, у басэйне ракі Нерэтвы. Плошча Босьніі складае 42 тыс. км², Герцагавіны — 9,1 тыс. км²<ref>Боснія і Герцагавіна // {{Літаратура/БелЭн|3к}} С. 219</ref>. Сярэдняя вышыня тэрыторыі — 500 м. Найвышэйны пункт Босьніі і Герцагавіны — гара [[Маглыч]] (2386 м). На тэрыторыі Босьніі і Герцагавіны здараюцца разбуральныя землятрусы.

Клімат умерана-кантынэнтальны: цёплае лета і халодная зіма (600-800 мм ападкаў), у горных раёнах кароткае халаднаватае лета і працяглая лютая зіма (1500-2000 мм ападкаў). На марскім узьбярэжжы мяккая, дажджлівая зіма.

== Эканоміка ==
{{Асноўны артыкул|Эканоміка Босьніі і Герцагавіны}}

Босьнія і Герцагавіна мае [[пераходная эканоміка|пераходную эканоміку]], рынкавыя рэформы носяць абмежаваны характар.

Банкаўскі сэктар кантралюецца замежнымі банкамі, пераважна аўстрыйскімі і італьянскімі, хоць найбольшы банк і зьяўляецца ўласна басьнійскім.

Асноўная валюта ў краіне — канвэртуемая марка (каля 0,51 [[эўра]]) — уведзеная ўлетку 1998 года. Да гэтага часу валюта мела назву дынар Босьніі і Герцагавіны. У населеных харватамі раёнах мае абарот [[харвацкая куна]].

Самую значную ролю ў [[эканоміка|эканоміцы]] краіны граюць: лясная гаспадарка, горная гаспадарка ды [[энэргетыка]]. Таксама разьвітыя тэкстыльная прамысловасьць і вытворчасьць мэблі. Істотную падтрымку эканоміцы робіць замежная фінансавая дапамога. Моцная дэцэнтралізацыя ўлады перашкаджае каардынацыі дзеяньняў у палітыцы і правядзеньню рэформаў. Высокі ўзровень бюракратыі і раз'яднаны рынак стрымліваюць замежныя інвэстыцыі. Пасьля 2007 году яны рэзка паменшыліся і застаюцца на нізкім узроўні. Эканоміка Босьніі і Герцагавіны адна з самых неканкурэнтаздольных у рэгіёне.

Каля 42,2% тэрыторыі краіны выкарыстоўваецца ў мэтах сельскай гаспадаркі, у тым ліку 19,7% пад раллю, 2% тэрыторыі занята садамі, 20,5% — пашой. 42,8% тэрыторыі займаюць лясы (ацэнка 2011 году)<ref name="CIA World factbook"/>. На тэрыторыі Босьніі і Герцагавіны знаходзяцца радовішчы [[жалезная руда|жалезнай руды]] (руднікі Вараш і Любія), [[каменная соль|каменнай солі]], [[вугаль|вугалю]], [[цынк]]авай руды і [[волава]], а таксама [[асбэст]]у. Транспарт слаба разьвіты, асноўным відам транспарту зьяўляецца [[чыгунка]]. Прыватны сэктар разьвіваецца марудна.

Вонкавы доўг Босьніі і Герцагавіны складаў $ 10,45 млрд у 2017 годзе (112-е месца ў сьвеце). Ад 2007 году Босьнія і Герцагавіна зьяўляецца сябрам [[Цэнтральнаэўрапейскае пагадненьне аб вольным гандлі|Цэнтральнаэўрапейскага пагадненьня аб вольным гандлі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20190317104350/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2079rank.html The World Factbook].{{ref-en}} Central Intelligence Agency</ref>. Моладзевае беспрацоўе ацэньваецца ў 40-60% (першае месца ў сьвеце). Гэта зьяўляецца самай сур’ёзнай макраэканамічнай праблемай. Пасьпяховы ўвод падатку на дадатковую вартасьць у 2006 годзе прынёс ураду стабільны даход і дазволіў паменшыць шэры рынак. Але ўспрыманьне грамадзтвам карупцыі і немэтазгоднага выкарыстаньня грошай падаткаплацельшчыкаў падтрымлівае існаваньне вялікай ценявой эканомікі. Агульнанацыянальныя паказчыкі з цягам часу паляпшаюцца, але вялікая частка эканамічнай актыўнасьці застаецца неафіцыйнай і не кантралюецца.

== Дэмаграфія ==
Колькасьць насельніцтва складае 3,85 млн чалавек (ацэнка 2018 году). Штогадовае памяншэньне насельніцтва складала −0,17% (адзін з самых горшых паказчыкаў у сьвеце). Нараджальнасьць 8,7 на {{лік|1000}} чалавек насельніцтва, сьмяротнасьць — 10,1 на {{лік|1000}} чалавек. Гарадзкое насельніцтва складае 48,2%<ref name=
"CIA World factbook"/>. Найбольш шчыльна заселеныя паўночная і цэнтральная часткі краіны. Насельніцтва Босьніі і Герцагавіны складаюць галоўным чынам тры этнічныя групы: [[басьнійцы]] (48%), [[сэрбы]] (37,1%) і [[харваты]] (14,3%). Паводле веравызнаньня насельніцтва таксама падзяляецца на тры буйныя групы: [[іслам|мусульмане]] складаюць 44%, [[хрысьціянін|хрысьціяне]] [[Сэрбская праваслаўная царква|Сэрбскай аўтакефальнай праваслаўнай царквы]] — 31%, хрысьціяне-[[каталіцтва|каталікі]] — 17%<ref name="DieWelt"/>. 14% насельніцтва вызнаюць іншыя рэлігіі. Тры народы звычайна характарызуюцца адпаведнымі веравызнаньнямі: басьніцы пераважна [[мусульмане]], сэрбы — праваслаўныя, харваты — рыма-каталікі.

== Глядзіце таксама ==
* [[Сьпіс гарадоў Босьніі і Герцагавіны]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Партал|Эўропа}}
{{Commons|Category:Bosnia and Herzegovina}}
* [http://bih-x.info/ Інфармацыйна-турыстычны партал Босьніі і Герцагавіны] {{ref-bs}}
* [https://web.archive.org/web/20110224014828/http://fbihvlada.gov.ba/ Vlada Federacije Bosne i Hercegovine] {{ref-bs}} {{ref-hr}} {{ref-sr}} {{ref-en}}
* {{спасылка|url=http://svetlahorsk.belarda.org/local_news/data/ic_87/353/|загаловак=Дзяўчына з Гомельшчыны пачала вучыцца ў Босьніі і Герцагавіне|копія=http://web.archive.org/web/20120216005844/http://svetlahorsk.belarda.org/local_news/data/ic_87/353/|дата копіі=16 лютага 2012}}

{{Босьнія і Герцагавіна ў тэмах}}
{{Краіны Эўропы}}
{{АБСЭ}}

{{Славянскія краіны}}