Прагляд крыніцы для Беларускія татары

{{Перанакіроўваецца сюды|Татары ў Беларусі}}
{{Іншыя значэньні|Ліпкі}}
{{Народ
|Назва           = Беларускія татары
|Выява           = Belarusian Lipka Tatar Flag.svg{{!}}border
|Подпіс да выявы = Этнічны сьцяг
|Колькасьць      = [[Беларусь]] — 10 тыс. чал. <br /> [[Польшча]] — 5 тыс. чал. <br /> [[Летува]] — 4 тыс. чал.
|Рэгіёны         = 26 тыс. чал
|Блізкія этнасы  = [[татары]], [[крымскія татары]]
|Мовы            = [[старабеларуская мова]] ([[беларуская мова]]) і [[татарская мова ў Беларусі]]
|Рэлігія         = [[іслам]]
|Саманазва       = tatarlar, татарлар
}}
'''Літо́ўскія тата́ры''' (у [[Турэччына|Турэччыне]] — '''лі́пкі'''), пазьней '''белару́скія тата́ры''' — этнаграфічная група [[цюрскія мовы|цюрскага]] паходжаньня на землях [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], цяпер у [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летуве]] ([[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчына]] і [[Троцкі павет|Троччына]]) і [[Польшча|Польшчы]] ([[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляшша]]).

Засялялі пераважна тэрыторыю, якую прымяркоўваюць да [[Літва|Літвы ў вузкім сэнсе]] (у тым ліку ваколіцы [[Вільня|Вільні]] і [[Трокі|Трокаў]]<ref>Канапацкі І. Татары // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 663.</ref>). З даўніх часоў цалкам перайшлі на [[Беларуская мова|беларускую мову]], што засьведчылі ва ўласных літаратураных помніках (у тым ліку [[Кітабы|аль-кітабах]]). Акадэмік [[Яўхім Карскі]] наступным спосабам тлумачыў прычыны страты татарамі роднай мовы: «''Пасяліўшыся ў Літоўскай дзяржаве, яны хутка абеларусіліся; часткова гэта залежала ад таго, што яны бралі шлюб з [[Беларусы|беларускамі]], бо сваіх жанчын зь імі часта не было''». «''3 прычыны гэтага'' [''жаніцьбы зь [[Ліцьвіны|ліцьвянкамі]]''], — дадае крымска-татарскі асьветнік [[Ісмаіл Гаспрынскі]] ў рабоце „Рускае мусульманства“<ref>Гаспринский И. „Русское мусульманство: Мысли, заметки и наблюдения мусульманина“. — Симферополь, 1881. С. 27—28.</ref>, — ''што жонкі пасяленцаў-татараў не разумелі зусім па-татарску, ужо першае пакаленьне літоўскіх татараў гаварыла больш мовай маці, г. зн. па-літоўску, чым па-татарску, так што празь некалькі пакаленьняў татарская мова зьнікла з ужытку, і [[Ліцьвіны#Славянская_літоўская_мова|мова літоўская]]'' (г. зн. беларуская) ''стала нацыянальнай мовай тамтэйшых татараў''»<ref>[[Ібрагім Канапацкі]], [https://belhistory.com/lang_bel-tatars.html?fbclid=IwY2xjawFxxx1leHRuA2FlbQIxMAABHS0BTrKHuISdVo6ytfjrneGQ7_PwjeX7SEjysTtNqYzmBT-Bw9AljPU5dw_aem_Oysw00mcgdnwiZ7OvxWDBA Мова беларускіх татар], Беларускі гістарычны партал, 2 лютага 2018 г.</ref>.

== Назва ==
Самастойную этнаграфічную супольнасьць татараў у Вялікім Княстве Літоўскім ад пачатку азначалі назвай ''літоўскія татары''. З утварэньнем [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] і адыходам да [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]] [[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскага ваяводзтва]], дзе жыла частка літоўскіх татараў, датычна ўсё супольнасьці пачалі ўжываць назву ''польска-літоўскія татары''. З 1920-х гадоў у рэчышчы [[Беларусізацыя|беларусізацыі]] зьявіліся назвы ''беларуска-літоўскія татары'' і ''беларускія татары''<ref>Канапацкі І. Татары // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 664.</ref>.

Назва ''ліпкі'', як мяркуецца, паходзіць ад [[Турэцкая мова|турэцкага]] выразу «лубка-татар», што значыць «літоўскія татары». Ліпкамі называлі татараў Вялікага Княства Літоўскага, які перасяліліся ў [[Асманская імпэрыя|Асманскую імпэрыю]]. Азначаецца, што называньне ліпкамі ўсіх літоўскіх татараў ёсьць памылковым<ref>Думін С. Ліпкі // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 199.</ref>.

== Сымбалі ==
[[Файл:Catalan Atlas, Christian flags (1375, 1959).jpg|значак|[[Бел-чырвона-белы сьцяг]] над [[Хрысьціянства|хрысьціянскай]] [[Феадосія|Кафай]] у [[Крым]]е як варыяцыя сьцяга [[Сьвяты Юры|Сьвятога Юрыя]] над [[Канстантынопаль|Канстантынопалем]]<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/white-red-white-flag-belarus/25383533.html Бел-чырвона-белы сьцяг над Крымам і мяжа Эўропы], [[Радыё Свабода]], 13 траўня 2014 г.</ref>, 1375 г.]]

Існуюць зьвесткі, што ў XVI—XVIII стагодзьдзях беларускія татары выстаўлялі войска пад уласнай [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бела-чырвона-белай харугвай]] з выявай у цэнтры паўмесяца і зоркі<ref>[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 393.</ref>. Магчыма, праз гэта у адным з [[Аль-кітабы|аль-кітабаў]], паводле беларускіх дасьледнікаў братоў [[Іван Луцкевіч|Івана]] і [[Антон Луцкевіч|Антона Луцкевічаў]], зьявілася пазьнейшае сьцьверджаньне пра ўдзел у [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітве]] татарскай коньніцы пад бел-чырвона-белым сьцягам [[Вітаўт|Вітаўта Вялікага]] з нашытымі на яго паўмесяцам і зоркай. Аднак сучасныя дасьледнікі ня здолелі знайсьці адпаведны аль-кітаб з апісаньнем Грунвальдзкай бітвы<ref>{{Літаратура/Флагі Беларусі ўчора і сёньня|к}} С. 18—19.</ref>.

У войску міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспубліцы]] [[швадрон]] уланаў, у якім служылі беларускія татары, меў двузубы белы вымпэл з гарызантальнай чырвонай паласой, на якой разьмяшчаліся зялёная зорка і паўмесяц<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] «Кроў лягла чырвонай паласой» // З гісторыяй на «Вы»: Публіцыстычныя артыкулы. — Менск: Беларусь, 1991. С. 355—369.</ref>.

== Гісторыя ==
Першыя зьвесткі пра значны прыход цюрак на землі [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] датуюцца кіраваньнем [[Гедзімін]]а, яны ўлучалі ў сябе як палонных, так і асобаў, якія ахвотна прыйшлі на вайсковую службу. Па разгроме [[Тахтамыш]]а [[Тымур]]ам у 1391—1399 гадох значная частка татараў знайшла прытулак у суседніх краінах — у [[Малдаўскае княства|Малдове]], [[Валахія|Валахіі]], [[Вялікае Княства Літоўскае|Літве]] й [[Маскоўскае княства|Маскоўскай дзяржаве]]. Ужо ў гэтую эпоху заходнеэўрапейскія храністы ўпамінаюць літоўскіх татараў пад [[Трокі|Трокамі]]. Тыя татары, што жылі ў Малдове і Літве, у існасьці, былі адзінай этнічнай групай, і часта этнонім «ліпкі» ўжываўся ў дачыненьні да ўсіх літоўскіх (беларускіх) татараў. Тагачасным тэрмінам ''татары'' азначаліся выхадцы ня толькі з уласна казанскіх, сыбірскіх і крымскіх татараў, але й шэраг іншых этнасаў, якія бралі ўдзел у этнагенэзе цюрак (напрыклад, манголы й вугры), што абумоўлівае несупаданьне тагачаснага азначэньне ''татары'' з сучасным значэньнем гэтага тэрміну (пад якім найчасьцей маюцца на ўвазе паволскія або казанскія татары).

У 1672 годзе пад узьдзеяньнем асманскай прапаганды татары, якія жылі на [[Падольле|Падольлі]] й [[Валынь|Валыні]], узьнялі паўстаньне супраць уладаў [[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскага]]. Але ўласна літоўскія татары засталіся вернымі Вялікаму Княству Літоўскаму і [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], у тым ліку бралі ўдзел на яе баку ў [[Бітва пад Хацінам 1673 году|Хацінскай бітве]]. Па заняцьці [[Бар]]у (1674 год) [[Ян Сабескі|Ян III Сабескі]] абвясьціў амністыю, і шмат уцекачоў вярнуліся ў Польшчу й Літву — у асноўным яны расьсяліліся ў [[Кобрынь|Кобрыні]] й Берасьцейскай эканоміі. Аднак асобныя іх залогі засталіся ў [[Камянец-Падольскі|Камянцы Падольскім]], Бары й [[Хацін]]е да 1699 году, калі яны перасяліліся, у асноўным, у [[Дабруджа|Дабруджу]].

Пазьней было яшчэ некалькі хваляў татарскай эміграцыі з ВКЛ у [[Асманская імпэрыя|Асманскую імпэрыю]], і ўсе эмігранты фігуравалі пад імем «ліпкі». Так, у 1715 годзе «''літоўскія татары, не выносячы ўціску [[Саксонія|саксонскіх]] войскаў, сабраўшыся з усей маёмасьцю, пайшлі да [[Волахі|Волахаў]], дзе аселі''». Усё XVIII стагодзьдзе літоўскія татары часта выяжджалі праз Малдову ў Турэччыну, часам атрымліваючы высокія пасады ў асманскім войску. Так, [[Якуб Бучацкі]] з [[Падляшша]], які служыў у артылерыі Патоцкага, паехаў з Рэчы Паспалітай, калі апошні далучыўся да [[таргавічане|таргавічанаў]]. Гэтая эміграцыя працягвалася й па падзелах Рэчы Паспалітай. Іншым разам эмігранты мелі за плячыма больш як 20-гадовы досьвед службы ў літоўскім войску, як, напрыклад харунжы [[Мустафа Рамановіч]], які перасяліўся ў Турэччыну на пачатку XIX стагодзьдзя. Часьцей за ўсё прычынай эміграцыі называўся ўціск з боку уладаў Расейскай імпэрыі, як у 1803 годзе, калі перасяленцы, якія прыбылі ў Хацін, скардзіліся на спробы гвалтоўна павярнуць іх у [[праваслаўе]]. Тагачасны польскі падарожнік у Турэччыну В. Хжаноўскі пісаў: «''калі нехта крочыць празь мяжу, звычайна бярэ з сабой аднаго ці двух хоцімскіх [[янычар]]аў, якія ёсьць татары-ліпка. Традыцыя кажа, што імя тое дадзена ім замест „Літва“, дзе яны раней былі аселі. Большая частка іх вельмі добра ўмеюць па-польску''». Для параўнаньня, татары ў ВКЛ і Рэчы Паспалітай наогул карысталіся набыткамі рэлігійнае талерантнасьці, а іх міграцыя ў ВКЛ і Польшчу спынілася прыкладна ў пачатку XVI стагодзьдзя.

Да [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелаў Рэчы Паспалітай]] «ліпкі» даволі свабодна перамяшчаліся паміж Малдовай і Літвой, пра што, напрыклад, занатаваў у сваім дзёньніку ў 1722 годзе [[Піліп Орлік]]: «''наведаў мяне пан Корсак, ротмістар ліпканскі, і апавёў, што з [[Горадня|Горадні]] прыехаў сюды ліпка й данёс, нібы Цар ([[Пётар I]]) меўся ўзяць у сваю пратэкцыю караля [[Станіслаў Аўгуст|Станіслава]] й хоча яго пасадзіць на троне й нібы ў Літве меў выдаць унівэрсалы на правіянт для войска». У «Апісаньні Малдавіі''» малдаўскі гісторык і дзяржаўны дзяяч [[Дзьмітры Кантэмір]] адзначаў: «''чатыры ці больш швадроны ліпканскіх татараў — гэта залежыць ад жаданьня гаспадара. Гэтым імем называюцца тыя [[скіфы]], якія жывуць у Літве й вызнаюць магамэтанскую веру''». У «Гісторыі Асманскай імпэрыі» Кантэмір пісаў: «''вядома, што літоўскія татары — ані [[крымскія татары|крымскія]], ані [[агузы|агускія]], але чараміскія; таму мае землякі й сёньня называюць іх Чырымуш, хаця ў [[туркі|туркаў]] яны вядомыя як татары-„ліпка“, якое слова ёсьць перакручанае „Літва“''»<ref>Кантемир Д. Описание Молдавии. — К., 1973.</ref>.

== Мова ==
{{Асноўны артыкул|Татарская мова ў Беларусі}}

Ад пачатку размаўлялі на [[цюрскія мовы|цюрскіх]] дыялектах (пераважна [[кыпчацкія мовы|кыпчацкае]] групы), якія звычайна азначаюцца тэрмінам ''татарская мова'', які, аднак, з прычыны этнічнае неаднароднасьці літоўскіх татараў нельга цалкам атаясамліваць з сучасным паняткам [[татарская мова|татарскае]] мовы. Іншыя крыніцы паведамляюць пра [[крымскататарская мова|крымскататарскі]] кампанэнт цюрскага маўленьня татараў у ВКЛ.

З XVI—XVII ст. пачынаецца працэс моўнай [[культурная асыміляцыя|асыміляцыі]] літоўскіх татараў праз міжнацыянальныя шлюбы, брак цюрскае мовы ў рэлігійным жыцьці (у якасьці літургічнае мовы карысталі [[арабская мова|арабскую]]) і выкарыстаньне іншых моваў ([[старабеларуская мова|старабеларуская]], [[польская мова|польская]]) на месцы службы выхадцаў з гэтай этнічнай групы. Разам з тым, у сьвецкім і рэлігійным ужытку працягвала выкарыстоўвацца [[арабскае пісьмо]] (якім на старабеларускай і польскай мовах запісваліся важныя для татараў тэксты, гл. ''[[кітабы]]'') і арабска-[[пэрсыдзкая мова|пэрсыдзкая]] культурная [[лексыка]] (апошняя — прыкладна да ХХ ст.). Цюрскія запазычваньні існуюць у сучаснай [[беларуская мова|беларускай]] мове і маюць працяг у [[тапаніміка|тапаніміцы]] [[Беларусь|Беларусі]] (у асноўным выяўляюць сьляды пасяленьня татараў, напрыклад, [[Койданаў]]).

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* Богдан С., Пабеданосцава-Кая А. Ясінскія, Луцкевічы, Александровічы і ўсе нашы татары // [[Наша гісторыя]]. № 5, 2018. С. 68—75. — {{ISBN|2617-2305}}.
* Канапацкі І. Татары // {{Літаратура/ЭГБ|1}}
* Канапацкі І. Татары // {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* Свяжынскі У. Насельніцтва і дэмаграфія // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
* Супрун А. Мова беларускіх татар // {{Літаратура/БелЭн|2}}
* Borawski P. Polożenie prawne tatarów w WKL. // Lituano-slavica posnaniensia, II. — Poznań, 1987.
* Kryczyński S. Tatarzy litewscy. — Warszawa, 1938.
* Panaitescu P. P. Calatori poloni in tarile Romane. — Bucuresti, 1930.
* {{артыкул|аўтар=Дубницкий А. И.|загаловак=Заметки о языке литовских татар|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Вопросы языкознания|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1972|выпуск=|том=|нумар=1|старонкі=|isbn=}}
* Кантемир Д. Описание Молдавии. — К., 1973.

== Вонкавыя спасылкі ==
* Лычкоўскі Ю. [https://lyczkowski.net/be/artykul/litouskija-tatary Літоўскія татары (Мусьлімы / Ліпкі)], Генэалёгія Лычкоўскіх
* Канапацкі І. [http://www.belhistory.com/lang_bel-tatars.html Мова беларускіх татар], Беларускі гістарычны партал

{{Насельніцтва Беларусі}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага]]
[[Катэгорыя:Беларускія татары]]