Ліпкі (этнаграфічная група)

Беларускія татары
	Беларускія татары
	tatarlar, татарлар
	Этнічны сьцяг
Агульная колькасьць	Беларусь — 10 тыс. чал ; Польшча — 5 тыс. чал ; Жамойць — 4 тыс. чал
Рэгіёны пражываньня	26 тыс. чал
Мовы	старабеларуская мова, беларуская мова і татарская мова ў Беларусі
Рэлігія	іслам
Блізкія этнасы	татары, крымскія татары
	Ліпкі ў Вікісховішчы

Запыт «Беларускія татары» перанакіроўваецца сюды.

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Ліпкі.

Лі́пкі, тата́ры-«лі́пка» ці літоўскія (белару́скія) тата́ры — этнаграфічная група цюрскага паходжаньня на былых землях ВКЛ і Рэчы Паспалітай (Беларусь, Польшча, Летува).

Гісторыя

Першыя зьвесткі аб значным прыходзе цюрак на землі ВКЛ датуюцца кіраваньнем Гедзіміна, яны ўключалі ў сябе як ваеннапалонных, так і асобаў, якія прыйшлі на службу добраахвотна. Пасьля разгрому Тахтамыша Тымурам у 1391—1399 гадах значная частка татараў знайшла прытулак у суседніх краінах — у Малдове, Валахіі, Літве й Маскоўскай дзяржаве. Ужо ў гэтую эпоху заходнеэўрапейскія храністы згадваюць літоўскіх татараў пад Трокамі. Тыя татары, што жылі ў Малдове і ў Вялікім княстве, па сутнасьці, уяўлялі сабою адзіную этнічную групу, і часта этнонім «ліпкі» ўжываўся ў дачыненьні да ўсіх літоўскіх (беларускіх) татараў (магчыма, паходзіў ад турэцкага «лубка татар» — літоўскія татары). Тагачасным тэрмінам татары згадваліся прадстаўнікі ня толькі ўласна казанскіх, сыбірскіх і крымскіх татараў, але й шэраг іншых этнасаў, якія ўдзельнічалі ў этнагенэзе цюрак (напрыклад, манголы й вугры), што абумоўлівае несупадзеньне тагачаснага азначэньне татары з сучасным значэньнем гэтага тэрміну (пад якім найчасьцей маюцца на ўвазе паволскія або казанскія татары).

У 1672 годзе пад узьдзеяньнем асманскай прапаганды татары, якія жылі на Падольлі й Валыні, узьнялі паўстаньне супраць польскіх уладаў. Але ўласна літоўскія татары засталіся верныя Рэчы Паспалітай, у тым ліку ўдзельнічалі на яе баку ў Хацінскай бітве. Пасьля заняцьця Бару (1674) Ян III Сабескі абвясьціў амністыю, і шмат уцекачоў вярнуліся ў Польшчу й Літву — у асноўным яны былі расьселеныя ў Кобрыні й Берасьцейскай эканоміі. Аднак асобныя іх залогі засталіся ў Камянцы-Падольскім, Бары й Хаціне да 1699 году, калі яны перасяліліся, у асноўным, у Дабруджу.

Пазьней было яшчэ некалькі хваляў татарскай эміграцыі з ВКЛ у Асманскую імпэрыю, і ўсе эмігранты фігуравалі пад імем «ліпкі». Так, у 1715 годзе «літоўскія татары, не выносячы ўціску саксонскіх войскаў, сабраўшыся з усей маёмасьцю, пайшлі да Волахаў, дзе аселі». На працягу ўсяго XVIII стагодзьдзя літоўскія татары часта выяжджалі праз Малдову ў Турэччыну, часам атрымліваючы высокія пасады ў асманскім войску. Так, Якуб Бучацкі з Падляшша, які служыў у артылерыі Патоцкага, паехаў з Рэчы Паспалітай, калі апошні далучыўся да таргавічанаў. Гэтая эміграцыя працягвалася й пасьля падзелаў Рэчы Паспалітай. Іншым разам эмігранты мелі за плячыма больш як 20-гадовы досьвед службы ў літоўскім войску, як, напрыклад харунжы Мустафа Рамановіч, які перасяліўся ў Турэччыну на пачатку XIX стагодзьдзя. Часьцей за ўсё прычынай эміграцыі называўся ўціск з боку царскіх уладаў, як у 1803 годзе, калі перасяленцы, якія прыбылі ў Хацін, скардзіліся на спробы гвалтоўна павярнуць іх у праваслаўе. Тагачасны польскі падарожнік у Турэччыну В. Хжаноўскі пісаў: «калі нехта крочыць празь мяжу, звычайна бярэ з сабой аднаго ці двух хоцімскіх янычараў, якія ёсьць татары-ліпка. Традыцыя кажа, што імя тое дадзена ім замест „Літва“, дзе яны раней былі аселі. Большая частка іх вельмі добра ўмеюць па-польску». Для параўнаньня, татары ў ВКЛ і Рэчы Паспалітай наогул карысталіся набыткамі рэлігійнае талерантнасьці, а іх міграцыя ў ВКЛ і Польшчу спынілася каля пачатку XVI стагодзьдзя.

Да падзелаў Рэчы Паспалітай «ліпкі» даволі свабодна перамяшчаліся паміж Малдовай і Літвой, аб чым, напрыклад, занатаваў у сваім дзёньніку ў 1722 годзе Піліп Орлік: «наведаў мяне пан Корсак, ротмістар ліпканскі, і распавёў, што з Горадні прыехаў сюды ліпка й данёс, нібы Цар (Пётар I) меўся ўзяць у сваю пратэкцыю караля Станіслава й хоча яго пасадзіць на троне й нібы ў Літве меў выдаць унівэрсалы на правіянт для войска». У «Апісаньні Малдавіі» малдаўскі гісторык і дзяржаўны дзеяч Дзьмітры Кантэмір адзначаў: «чатыры ці больш швадроны ліпканскіх татараў — гэта залежыць ад жаданьня гаспадара. Гэтым імем называюцца тыя скіфы, якія жывуць у Літве й вызнаюць магамэтанскую веру». У «Гісторыі Асманскай імпэрыі» Кантэмір пісаў: «вядома, што літоўскія татары — ані крымскія, ані агускія, але чараміскія; таму мае землякі й сёньня называюць іх Чырымуш, хаця ў туркаў яны вядомыя як татары-„ліпка“, якое слова ёсьць скажонае „Літва“».

Мова

Асноўны артыкул: Татарская мова ў Беларусі

Размаўлялі на цюрскіх дыялектах (пераважна кыпчацкае групы), якія прынята азначаць тэрмінам татарская мова, які, аднак, з прычыны этнічнае неаднароднасьці літоўскіх татараў нельга цалкам атаясамліваць з сучасным паняткам татарскае мовы. Іншыя крыніцы паведамляюць аб крымскататарскім кампанэнце цюрскага маўленьня татараў у ВКЛ. З XVI—XVII ст. пачынаецца працэс моўнай асыміляцыі літоўскіх татараў, спрычынены міжнацыянальнымі шлюбамі, адсутнасьцю цюрскае мовы ў рэлігійным жыцьці (у якасьці літургічнае мовы карысталі арабскую) і выкарыстаньнем іншых моваў (старабеларуская, польская) на месцы службы прадстаўнікоў гэтай этнічнай групы. Тым ня менш, у сьвецкім і рэлігійным ужытку працягвала выкарыстоўвацца арабскае пісьмо (якім на старабеларускай і польскай мовах запісваліся важныя для татараў тэксты, гл. кітабы) і араба-пэрсыдзкая культурная лексыка (апошняя — прыкладна да ХХ ст.). Цюрскія запазычваньні існуюць у сучаснай беларускай мове і маюць прадстаўленьне ў тапаніміцы Беларусі (у асноўным прадстаўляюць сьляды пасяленьня татараў, напрыклад, Койданаў).

Літаратура

Panaitescu P.P. Calatori poloni in tarile Romane. Bucuresti, 1930.
Kryczyński S. Tatarzy litewscy. Warszawa, 1938.
Borawski P. Polożenie prawne tatarów w WKL. // Lituano-slavica posnaniensia, II. Poznań, 1987.
А. Белы // . — Мн.: .
А. И. Дубницкий. Заметки о языке литовских татар // Вопросы языкознания. — 1972. — № 1.
А. Я. Супрун. Мова беларускіх татар // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 2: Аршыца — Беларусцы. — 480 с. — ISBN 985-11-0061-7
Димитрий Кантемир. Описание Молдавии. К., 1973.
І. Канапацкі. Мова беларускіх татар. — Беларускі гістарычны партал.
І. Канапацкі. Татары // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1993. — Т. 1: А — Беліца. — 494 с. — ISBN 5-85700-074-2
У. Свяжынскі. Насельніцтва і дэмаграфія // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
Богдан С., Пабеданосцава-Кая А. Ясінскія, Луцкевічы, Александровічы і ўсе нашы татары // Наша гісторыя, №5, 2018, с. 68-75. ISBN 2617-2305

Вонкавыя спасылкі

Літоўскія татары (мусьлімы) (бел.)