Прагляд крыніцы для Аўкштота

{{Адміністрацыйная адзінка
|Лацінка = Aŭkštota
|Краіна  = [[Летува]]
|Статус  = Афіцыйны этнаграфічны рэгіён
|Цэнтар  = [[Панявеж]]
|Мапа    = Mapa Aukshtoty.png
}}
'''Аўкшто́та''', пазьней '''Аўкшта́йція'''<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Аўкштайція // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 266.</ref> (''Аўкштайтыя''<ref name="Cakvin-1989">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Аўкштайты // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 41.</ref>, {{мова-lt|Aukštaitija|скарочана}}) — сучасны этнаграфічны рэгіён [[Летува|Летувы]], які знаходзіцца на паўночным усходзе краіны, у басэйне ракі [[Вяльля|Вяльлі]]. Ня мае статусу палітычнай або адміністрацыйнай адзінкі, аднак улады Летувы зацьвердзілі яго межы на афіцыйным узроўні<ref>[http://www3.lrs.lt/pls/inter3/dokpaieska.showdoc_e?p_id=220186&p_query=D%CBL%20ETNOGRAFINI%D8%20REGION%D8%20RIB%D8%20NUSTATYMO&p_tr2=2. Рэкамэндацыі Рады аховы этнічнае культуры Летувы № 1 аб усталяваньні межаў этнаграфічных рэгіёнаў ад 17 верасьня 2003 году.]</ref>. Паводле летувіскіх мовазнаўцаў, на гэтай тэрыторыі ўжываецца адна зь дзьвюх дыялектных групаў [[Летувіская мова|летувіскай мовы]] — [[Аўкштайцкі дыялект|аўкштайцкая]]. Насельніцтва рэгіёну летувіскія этнографы вылучаюць у асобную этнаграфічную групу [[Аўкштайты|аўкштайтаў]]. Лічыцца гістарычным цэнтрам Летувіскай дзяржавы<ref>Suziedelis S. Historical Dictionary of Lithuania. — Scarecrow Press, 2011. P. 189.</ref><ref>Ragauskaitė A. Ethnocultural regionalization of Lithuania or all the truth about our regions // Acta Museologica Lithuanica. Vol. 4 (2019). P. 167.</ref><ref>[https://turizmogidas.lt/ru/o-litve/etnokulturnye-regiony-litvy/ Этнокультурные регионы Литвы]{{ref-ru}}, Turizmo Gidas</ref>.

Аўкштота — назва памежнай тэрыторыі ў часы змаганьня [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] з [[Крыжакі|крыжакамі]] за [[Жамойць]], вядомая выняткова зь [[Нямецкая мова|нямецка-]] і [[Лацінская мова|лацінамоўных]] крыніцаў (1323—1420 гады). Знаходзілася на поўнач ад ракі Вяльлі, паабапал ракі [[Сьвятая (рака)|Сьвятой]] і ахоплівала [[Вількамір]], [[Уцяна|Уцяну]], [[Таўрагіны]], [[Больнікі (Летува)|Больнікі]], [[Маляты]], [[Дубінкі]], [[Гедройцы (мястэчка)|Гедройцы]], [[Немянчын]], [[Кернаў]], [[Шашолы]], [[Пабойск]], [[Рогава]], [[Кейданы]], [[Шаты]], [[Жэймы (Янаўскі раён)|Жэймы]], [[Кульва|Кульву]], [[Ворлава|Ворлаву]] і [[Коўна|Коўну]]<ref name="Urban-2001-37">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 37.</ref>. Не атаясамлівалася з [[Літва старажытная|уласна Літвой]]<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref> (азначаная тэрыторыя суадносіцца з пазьнейшым [[харонім]]ам XVI ст. «Завялейская Літва»<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 153—157.</ref>).

== Назва ==
Назва «Аўкштота» паходзіць з [[Балтыйскія мовы|балтыйскіх моваў]]: магчыма, гэтую назву ўтварылі мясцовыя насельнікі балтыйскага паходжаньня, або, паводле [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Вітаўт]]а, адпаведную зямлю так называлі [[жамойты]]<ref name="Urban-2001-37"/>.

[[Файл:LietuvaPhysicalMap-lessdetail (lang-be).svg|значак|Фізычная мапа Летувы]]

Паводле афіцыйна прынятай у Летуве вэрсіі, назва Аўкштоты ўтварылася празь яе разьмяшчэньне на ўзвышшы ў параўнаньні з [[Жамойць|Жамойцю]] (што ў выпадку межаў афіцыйнага этнаграфічнага рэгіёну цалкам супярэчыць рэльефу мясцовасьці) — ад [[Летувіская мова|летувіскага]] слова ''aukštas'', якое азначае 'высокі'. Падобную [[Этымалёгія|этымалёгію]] самой назвы (але без адсылкі да Жамойці) сьцьвердзіў у 1820 годзе [[Малая Летува|пруска-летувіскі]] пастар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Рэза||ru|Реза, Людвикас}}, камэнтуючы ўжытую [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацеем Стрыйкоўскім]] назву ''Austechiam'' (пры цытаваньні вытрымкі з [[Хроніка Прускай зямлі|Хронікі Прускай зямлі]] пра падзеі 1294—1300 гадоў) датычна «''морскай правінцыі''», якая «''пад гэтай назвай улучала ўсю тэрыторыю Жамойці і [[Курляндыя|Куроніі]], прылеглыя да [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]''» і «''якая цяпер завецца Angsztyta ('высокае месца')''»{{Заўвага|{{мова-la|«Strykouius rectius regionem illam scripsit Austechiam quae hodiernis diebus Angsztyta (locus altus) vocatur. <…> Austechiam prouinciam fuisse dicit maritimam. Totam nimirum Samogitiae et Curoniae terram, quae mare Balticum adjacet, sub hoc nomine complectitur»|скарочана}}}}<ref>De religionis Christianae in Lithuanorum gente primordiis. — Regiomonti, 1820. [https://books.google.by/books?id=r4DMY84dlfwC&pg=PA4&dq=Austechiam&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiE-uGf98z1AhXEh_0HHVfgCLQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Austechiam&f=false P. 4].</ref>. Афіцыйна прынятую этымалёгію сьцьвердзіў у 1845 годзе [[Сыманас Даўкантас]]: «''Самі сябе называлі летувісамі, горнікамі або вышыньнікамі, і жамойтамі, паводле таго, што жылі на гары або ў падгор’і, гэта значыць у бок мора''»<ref>Daukantas S. Budas senoves lietuviu kalnenu ir zemaicziu. — Plymouth, 1892. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=BzUyAQAAMAAJ&q=Lietuviais%2C+Kaln%C4%97nais#v=snippet&q=Lietuviais%2C%20Kaln%C4%97nais&f=false P. 8].</ref>.

У зьвязку з тым, што тэрыторыя афіцыйнага этнаграфічнага рэгіёну «Жэмайція» ёсьць вышэйшай ад узроўню мора за тэрыторыю афіцыйнага этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайція», летувіскія аўтары спрабуюць высоўваюць іншыя тлумачэньні этымалёгіі назвы «Аўкштайція»: нібы паводле [[Міталёгія|мітычнага]] сьветапогляду «старажытных [[Балты|балтаў]]», заходні канец краіны разумеўся як «ніжэйшы» (разьмешчаны ніжэй), а ўсходні — як «вышэйшы»<ref>Baltų religijos ir mitologijos šaltiniai. T. 1. Vilnius, 1996. P. 527.</ref>.

На думку гісторыка [[Вячаслаў Насевіч|Вячаслава Насевіча]], назву «Аўкштота», магчыма, утварылі штучна (паводле аналёгіі з агучанай пазьней у палітычных мэтах этымалёгіяй назвы Жамойці), каб падмацаваць правы вялікіх князёў літоўскіх на Жамойць<ref>[[Вячаслаў Насевіч|Насевiч В.]] Пачаткі Вялікага княства Літоўскага. — {{Менск (Мінск)}}: 1993. С. 20.</ref>.

== У гістарычных крыніцах ==
[[Файл:Samland-Samogitie-Semigallo (1768).jpg|значак|[[Жамойць]] (''Samogitia'') і прылеглыя да яе [[Самбія|Самляндыя]] (''Samland'') і [[Зэмгалія|Сэмігалія]] (''Semigallo''), з мапы 1768 г.]]

Назва «Аўкштота» сустракаецца ў некалькіх лацінамоўных і нямецкамоўных хроніках і афіцыйных дакумэнтах, тым часам няма ніводнага ўпаміну пра яе ў дакумэнтах [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] ў афіцыйнай [[Беларуская мова|беларускай мове]], у [[Беларуска-літоўскія летапісы|літоўскіх (беларускіх) летапісах]], у апісаньнях Літвы замежнымі падарожнікамі і візытантамі двара [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікіх князёў]] у [[Вільня|Вільні]], у афіцыйным ліставаньні з [[Ватыкан]]ам. Усё гэта сьведчыць пра тое, што Аўкштота, з усяго відаць, азначала невялікую памежную паласу (усходнюю частку Жамойці), якая ня мела вялікага значэньня<ref name="Panucevic-2014-290">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 290.</ref>.

Рускія летапісы, якія ведаюць назву «Літва» зь сярэдзіны XI ст. і падрабязна апісваюць дачыненьні [[Кіеўская Русь|Русі]] з суседнімі (у тым ліку балтыйскімі) плямёнамі, не ўпамінаюць Аўкштоты. [[Галіцка-Валынскі летапіс]], які лічыцца адной з найважнейшых крыніцаў з гісторыі [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]], [[Жамойты|жамойтаў]], [[Яцьвягі|яцьвягаў]] і [[Прусія|прусаў]] у XIII ст. і генэзы Вялікага Княства Літоўскага, таксама не ўпамінае Аўкштоты. Аўтар лацінамоўнага трактату «Апісаньня земляў» ([[Дублінская хроніка]]) другой паловы XIII ст., які быў на каранацыі [[Міндоўг]]а, упамінае [[Жамойць]], Літву, Нальшчаны, Яцьвезь, але таксама не ўжывае назвы «Аўкштота»<ref>[https://belhistory.com/alba-ruscia.html Апісанне земляў (з Дублінскага рукапісу XIII ст.). Alba Ruscia] // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 6, 1993. С. 63—68.</ref>. Гэты ж аўтар засьведчыў, што Літва знаходзілася паміж Жамойцю і Русьсю і што гэта была асобная зямля (а не агульнае найменьне Жамойці, Нальшчанаў і г. д.)<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Што суседзі кажуць? // Імя тваё Белая Русь / Уклад. Г. Сагановіч. — {{Менск (Мн.)}}: Полымя, 1991. С. 142—143.</ref>.

Першы пісьмовы ўпамін пра Аўкштоту зьмяшчаецца ў мірнай дамове ад 2 кастрычніка 1323 году, складзенай [[Гедзімін]]ам, каралём Літвы ({{мова-de|«Gedеminne, de koning van Lethowen»|скарочана}}), з магістрам [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэну]], рыскім арцыбіскупам і месьцічамі [[Рыга|Рыгі]], а таксама з намесьнікам караля [[Данія|Даніі]] ў [[Эстонія|Эстоніі]]: «''…з нашага боку зямля Аўкштота і Жамойць, Пскоў і ўсе [землі] русаў, якімі мы валодаем''» ({{мова-de|«...van unser wegene dat lant to '''Eusteythen''' unde Sameyten, Plessekowe unde alle der Russen, de under uns besethen sin»|скарочана}}<ref>Пашуто В. Т. Русь. Прибалтика. Папство. — М., 2011. [https://books.google.by/books?id=_XoyDwAAQBAJ&pg=PA516&dq=van+unser+wegene+dat+lant+to+Eusteythen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiHmo2t5Mr1AhXJsaQKHVSdABQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=van%20unser%20wegene%20dat%20lant%20to%20Eusteythen&f=false С. 516].</ref>){{Заўвага|Адпаведны фрагмэнт дамовы мае іншы выгляд у пасланьні [[Папа|Папы]] [[Ян XXII|Яна XXII]] ад 31 жніўня 1324 году: {{мова-la|«Iste vero sunt terre cum quibus et pro quibus pacem inire decreuimus supradictam. Primo enim ex parte regis predicti: Lethowie, '''Eustoythen''', Sameyten, Pleskowe et omnes Rutheni, qui eiusdem regis dominio subiciuntur»|скарочана}}<ref>[http://starbel.by/dok/d349.htm Мирный договор Гедимина с Ливонией и Эстонией (1323)], Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae</ref>}}.

Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што ў гэтым афіцыйным дакумэнце, хоць і ўпамінаюцца землі Аўкштоты і Жамойці, але сам вялікі князь Гедзімін тытулюецца як «''кароль Літвы''»<ref name="Urban-2001-33-34">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 33—34.</ref>. Увогуле, ніводны зь вялікіх князёў літоўскіх ніколі не тытуляваўся «''князем Аўкштоты''»<ref name="Urban-2001-105"/>.

[[Файл:Samogitia (F. Wit, 1689).jpg|значак|Фрагмэнт мапы ВКЛ каля 1689 году (поўнач — направа, уверсе — захад), дзе Жамойць падзяляецца дзьве часткі: «[[Варні|Worniae]] Territorium», прылеглую да [[Балтыйскае мора|мора]] і «[[Расены|Rosienae]] Territorium», прылеглую да [[Літва старажытная|Літвы]]]]

У пагадненьні адзначаліся памежныя «мірныя зоны», да якіх залічвалася Жамойць і Аўкштота, [[Пскоўская зямля]] ды іншыя «землі русаў», падпарадкаваныя Гедзіміну<ref name="Urban-2001-104">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 104.</ref>. З гэтага вынікае, што Аўкштота не атаясамлівалася з уласна Літвой і была адной зь «мірных зонаў», прылеглых да межаў Лівонскага ордэну<ref name="Urban-2001-105">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 105.</ref>.

* 1320-я гады (пра падзеі 1294—1300 гадоў) — [[Хроніка Прускай зямлі]]: «''У той час Людвік фон Лібэнцэль быў комтурам Рагніта, які з сваімі братамі і зброяносцамі правёў шмат слаўных войнаў супраць ліцьвінаў. Шматразова ён меў вайну на караблях, адну ў Аўкштоце [Аўштэхіі], зямлі караля Літвы, у якой спаліў сяло, званае Рамэны, якое паводле іх веры было сьвятым, схапіўшы ўсіх і забіўшы''»<ref name="Panucevic-2014-287">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287.</ref>{{Заўвага|{{мова-la|«Eodem tempore frater Lodewicus de Libencele fuit commendator de Raganita, qui cum suis fratribus et armigeris multa bella gloriose gessit contra Lethowinos. Navale bellum multiplex habuit, unum versus '''Austechiam''', terram regis Lethowie, in qua villam dictam Romene, que secundum ritus eorum sacra fuit, combussit, captis omnibus et occisis»|скарочана}}<ref>Scriptores rerum Prussicarum. Bd. 1. — Leipzig, 1861. [https://books.google.by/books?id=YX8OAAAAYAAJ&pg=PA159&dq=Austechiam,+terram+regis+Lethowie&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi10rrE5sr1AhXB8qQKHeeEDfYQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=Austechiam%2C%20terram%20regis%20Lethowie&f=false S. 159].</ref>}}.
* 1324—1331 гады — паведамленьне комтура [[Рагніт]]а комтуру [[Кёнігсбэрг]]у пра заяву літоўскага ўцекача (на момант публікацыі ў 1873 годзе захавалася часткова): «''кароль Аўкштоты''» ({{мова-la|«rex de '''Owsteiten'''»|скарочана}})<ref>Altpreußische Monatsschrift. Bd. 10. — Königsberg, 1873. [https://books.google.by/books?id=fM5BbKw8_vkC&pg=PA81&dq=rex+de+Owsteiten&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi8xNas2sr1AhVliv0HHbZEAHIQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=rex%20de%20Owsteiten&f=false S. 81].</ref>.
* 1327—1329 гады — дакумэнт Рагніцкага комтурства: «''…тры рабы-ўцекачы з Аўкштоты… якія сьцьвярджалі, што жылі каля [[Горадня|Горадні]]''» ({{мова-la|«...tres servos fugitivos de '''Owehsteten'''... qui eciam asserunt omnes de Owehsteten circa Garten domi esse»|скарочана}})<ref>Preussisches Urkundenbuch. — Königsberg, 1962. [https://books.google.by/books?id=krFDAQAAMAAJ&q=Owehsteten+Garten&dq=Owehsteten+Garten&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiOj8733Mr1AhVilP0HHeXOAegQ6AF6BAgCEAI S. 447].</ref>.
* 1337 год, 12 сьнежня — була імпэратара [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятой Рымскай імпэрыі]] [[Людвіка Баварскі|Людвіка Баварскага]]: «''…землі няверных, ворагаў Хрыста, ліцьвінаў, а менавіта Аўкштоту, Жамойць, Каршовію, Русь ды іншыя землі, якія належаць да гэтых краёў…''» ({{мова-la|«...terram infidelium Litwinorum Crucis christi inimicorum, videlicet '''Ochsteten''' Samayten Karsow Ruzen ceterasque partes prenominatis terris adiacentibus cum omnibus suis pertinenciis et partibu...»|скарочана}})<ref>Codex diplomaticus Lithuaniae. — Vratislavieae, 1845. [https://books.google.by/books?id=pzVNAAAAcAAJ&pg=PA45&dq=Litwinorum+Ochsteten&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjt4cy23sr1AhUuhf0HHVtKCc8Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Litwinorum%20Ochsteten&f=false S. 45].</ref>.
* 1338 год — Хроніка рыцараў Тэўтонскага ордэну: «''кароль Аўкштоты і Жамойці''» ({{мова-de|«Die coninck van '''Ansteiden''' ende van Sameyten»|скарочана}})<ref>Veteris aevi analecta. T. X. — Lugdunum Batavorum, 1710. [https://books.google.by/books?id=MeNB_FQi1y4C&pg=PA223&dq=Die+coninck+van+Ansteiden+ende+van+Sameyten&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3qouq58r1AhUN7rsIHT-BCy4Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Die%20coninck%20van%20Ansteiden%20ende%20van%20Sameyten&f=false P. 223].</ref>.

Як паказвае Павал Урбан, невядомы аўтар хронікі недакладна датаваў падзеі, сьцьвярджаючы пра складаньне па 1342 годзе мірнага пагадненьня паміж магістрам Лівонскага ордэну Эвэргардам з Мунгайму (памёр у 1340 годзе) і «''каралём Аўкштоты і Жамойці''». Напраўду справа тычылася гандлёвага пагадненьня 1338 году, аформленага з «''магістрам Лівоніі''» ад імя «''Гедзіміна, караля Літвы''», таму прыведзены тытул — з усяго відаць, памылка аўтара<ref name="Urban-2001-35-36">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 35—36.</ref>.

* 1348 год — [[Віганд Марбурскі]]: «''…на зямлю Літвы, а менавіта ў Аўкштоту…''» ({{мова-de|«...in das Land Litten, nemlich in '''Auchstetter'''...»|скарочана}})<ref>Codex Diplomaticus Prussicus. Bd. 3. — Königsberg, 1848. [https://books.google.by/books?id=ns5TAAAAcAAJ&pg=PA80&dq=%22Auchstetter%22+gegent&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiK76Ot6Mr1AhVDuqQKHZnfCdwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22Auchstetter%22%20gegent&f=false S. 80].</ref>.
* перад 1357 годам — [[Герман Вартбэрг]]: «''У гэтым часе ліцьвіны мясьцінаў Стрыпейкі, Упіта, Вайсьвільцы, Аўкштота [Аўштайта] хацелі перасяліцца ў Літву; што не дазволіў ім зьдзейсьніць магістар''» ({{мова-la|«Hoc tempore Letwini de Stripeyke, Opythen, Mezevilte, de '''Austeyten''' volebant se a Lethowia transferre; sed refutati per magistrum»|скарочана}})<ref>Hermanni de Wartberge Chronicon livoniae. — Leipzig, 1863. [https://books.google.by/books?id=V0Ypx8MwG2EC&pg=PA70&dq=Opythen+Austeyten&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjHv6Sv6cr1AhURCewKHdksAx0Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=Opythen%20Austeyten&f=false S. 70].</ref>.

[[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў [[Вільня|Вільні]] (1690 год) пераклад [[Папа|папскай]] булы на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]]

Як зазначае Павал Урбан, калі б Аўкштота ў тым часе дзяржаўна атаясамлівалася з уласна Літвой, то «''ліцьвіны з Аўкштоты''» ня мелі б патрэбы з «Аўкштоты-Літвы» зноў перасяліцца ў Літву<ref name="Urban-2001-37"/>.

* 1367 год — Герман Вартбэрг: вышэйшы маршалак Тэўтонскага ордэну Генінг Шындэкопф «''у вышэйшай зямлі Літвы… спустошыў і спапяліў мясцовасьці Шаты, Ворлава… і прыйшоў да Коўны…''»<ref name="Urban-2001-34">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 34.</ref> ({{мова-la|«in superioribus partibus Letwinorum... in ore gladiis omnes vastavitque flammis et cede regiones Sethen, Warlowe... quousque pervenitur circa Novum Kauve...»|скарочана}})<ref>Hermanni de Wartberge Chronicon livoniae. — Leipzig, 1863. [https://books.google.by/books?id=V0Ypx8MwG2EC&pg=PA80&dq=in+superioribus+partibus+Letwinorum&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiH_pyu68r1AhW-57sIHXvuCFsQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=in%20superioribus%20partibus%20Letwinorum&f=false S. 80].</ref>
* 1372 год<ref name="Panucevic-2014-287-288>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 287—288.</ref> — Герман Вартбэрг: «''…спустошылі зямлю Высокую, Вайсьвільцы, Упіту''» ({{мова-la|«...terre vastate in eo sunt Veyseke, Waysevilte, Opiten»|скарочана}})<ref>Hermanni de Wartberge Chronicon livoniae. — Leipzig, 1863. [https://books.google.by/books?id=V0Ypx8MwG2EC&pg=PA93&dq=sunt+Veyseke&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwijq6GKlMv1AhWLyaQKHbBXAnEQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=sunt%20Veyseke&f=false S. 93].</ref>
* 1373 год — Герман Вартбэрг: вялікі магістар Тэўтонскага ордэну [[Вінрых з Кніпроду]] «''вывеў сваіх супраць ліцьвінаў у зямлю Аўкштоту, дзе кароль Кейстут ім ня даў пераправіцца. Магістар пайшоў далей уздоўж Вяльлі, жадаючы пераправіцца. Але кароль і там ім ня даў гэтага… Так Магістр спустошыў зямлю ўздоўж Вяльлі да самога Вількаміру. Па тым павёў свае войскі ў зямлю Жамойць…''»{{Заўвага|{{мова-la|«...eduxit suos contra Letwinos in terram '''Austheithen''', ubi rex Keinstut cum suo exercitu non permittens eum transire. Magister procedens ad terram Nerghe, ubi putabat se transiturum. Rex autem et ibi eum prohibuit... Vastavit igitur magister generalis terram circa usque Valkenberge. Deinde direxit suos ad terram Seymen...»|скарочана}}<ref>Hermanni de Wartberge Chronicon livoniae. — Leipzig, 1863. [https://books.google.by/books?id=V0Ypx8MwG2EC&pg=PA96&dq=in+terram+Austheithen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjnseWO7Mr1AhV0i_0HHUY0D6MQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=in%20terram%20Austheithen&f=false S. 96].</ref>}}
* 1374 год — Герман Вартбэрг: вышэйшы маршалак Тэўтонскага ордэну Рудыгер з Эльнэру «''быў з двума войскамі ў землях ліцьвінаў пад назваю Аўкштота [Аўштайта], моцна спусташаючы яе тры дні і тры ночы''» ({{мова-la|«fuit cum duobus in terris Letwinorum nomine '''Austheythen''', tribus diebus et noctibus potenter vastando»|скарочана}})<ref>Hermanni de Wartberge Chronicon livoniae. — Leipzig, 1863. [https://books.google.by/books?id=V0Ypx8MwG2EC&pg=PA96&dq=nomine+Austheythen&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3jMDrl8v1AhXIlP0HHRvPCy0Q6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=nomine%20Austheythen&f=false S. 96].</ref>
* 1412 год — дакумэнт Тэўтонскага ордэну, заснаваны на апытаньнях пажылых людзей, пераважна былых служкаў ордэну (у тым ліку жамойтаў), і выкарыстаны на арбітражным працэсе: «''Таксама замак [[Вялёна|Вілюна]] прускія браты заваявалі 11 гадоў таму ад няверных і ворагаў нашай веры ліцьвінаў, якіх называлі аўкштотамі<ref name="Urban-2001-34"/>, а кіраўнікамі ў іх былі [[Сурмін]], [[Матывік]] і [[Гаштольд (імя)|Гаштольд]]. А таксама, што памянёныя кіраўнікі, ад якіх быў адваяваны замак Вілюна, як ужо пісалася, былі ліцьвінамі, і іх род і цяпер завецца ліцьвінкамі і ліцьвінамі, і жывуць яны ў Літве, у Кульве каля Вількаміру, а не ў жамойцкай зямлі. Таксама, што і замак Вілюна, да яго заваяваньня прускімі братамі, як ужо казалі, утрымліваўся і забясьпечваўся ліцьвінамі, якіх звалі і цяпер яшчэ называюць аўкштотамі<ref name="Urban-2001-35">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 35.</ref>, а не жамойтамі''»{{Заўвага|{{мова-de|«It. das hus Willune haben di heren von Prusen angewunnen vor xl jaren von den vngeloubigen vnd vinden vnszn heligen geloubens Littowen, di genant woren '''Austenten''', vnd di hobetlute his by namen Surmynne, Mattewike vnd Gawstad. It. das di dri negest oben bescreben hobetlute, von den das hus Willune gewunnen wart, alz vor ist gescreben, woren Littowen, vnd ir geschlechte is noch czu deser czit Littowes vnd Littowen vnd wonen in Littowen im lande czu Coluwa bi Wilkenberg vnd nicht im lande czu Samayten. It. das hus Willune, e das is von den heren von Prusen gewunen wart, alz in dem andren negesten obengescreben artikel ist vsgesprochen, wart is gespiset vnd gehalden von den Litiowen, di '''Awstayten''' genant woren vnd noch heysen vnd nicht von den Samayten»|скарочана}}<ref>Scriptores rerum Prussicarum. Bd. 2. — Leipzig, 1863. [https://books.google.by/books?id=bVJkXD7G_iAC&pg=PA711&dq=hus+Willune+Austenten&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj2rMfn7sr1AhWC-qQKHf0SCEQQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=hus%20Willune%20Austenten&f=false P. 711].</ref>}}

Складзены паміж 1384 і 1401 гадамі крыжацкі помнік з умоўнай назвай «[[Паведамленьні аб літоўскіх дарогах]]» ({{мова-de|Die littauischen Wegeberichte|скарочана}}) у арыгінале не зьмяшчаў ўпаміну Аўкштоты: назоў «''Дарогі ў Аўкштоту або Верхнюю Літву''» ({{мова-de|«Wege nach Auxteten oder Ober-Littauen»|скарочана}}) дадаў нямецкі выдавец у публікацыі 1863 году, пра што сьведчыць прадмова да выданьня<ref>Scriptores rerum Prussicarum. Bd. 2. — Leipzig, 1863. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=OsvtAAAAIAAJ&q=%22Meine+Th%C3%A4tigkeit+bei+der+Herausgabe+dieser+Wegeberichte+bestand+zun%C3%A4chst+darin+dieselben+in+solcher+Weise+zu+ordnen+dass+ich+die+auf+das+littauische+Niederland+Samaiten+und+Oberlittauen+Auxteten+bez%C3%BCglichen+in+zwei+Hauptabtheilungen+von+%22#v=snippet&q=%22Meine%20Th%C3%A4tigkeit%20bei%20der%20Herausgabe%20dieser%20Wegeberichte%20bestand%20zun%C3%A4chst%20darin%20dieselben%20in%20solcher%20Weise%20zu%20ordnen%20dass%20ich%20die%20auf%20das%20littauische%20Niederland%20Samaiten%20und%20Oberlittauen%20Auxteten%20bez%C3%BCglichen%20in%20zwei%20Hauptabtheilungen%20von%20%22&f=false P. 662—664].</ref>{{Заўвага|27 кастрычніка 2024 году гісторык [[Вячаслаў Насевіч]] прызнаў, што раней не зьвяртаў увагі на адпаведнае месца ў прадмове выдаўца<ref>Вячеслав Носевич, [https://www.facebook.com/groups/844594913548647/posts/1255536539121147/?comment_id=1255616255779842&reply_comment_id=1255761395765328 «''Признаю: тут вы правы. На это место в предисловии издателя я не обратил внимания''»], ЛІТВІНЫ / ЛИТВИНЫ 2.0, 27 кастрычніка 2024 г.</ref>}}.

[[Файл:Samogitie, Lithuanie (A. Zakrzewski, 1832).jpg|значак|Жамойць (''Samogitie'') займае ўсю будучую «Аўкштайцію». З мапы [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня]], 1832 г.]]

Апошні гістарычны ўпамін пра Аўкштоту зьмяшчаецца ў лісьце вялікага князя Вітаўта да імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ад 11 сакавіка 1420 году (беларускі пераклад даецца паводле [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 280, 287.</ref>, які меў грунтоўную філялягічную падрыхтоўку<ref name="Zlutka-1998">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] [https://media.catholic.by/nv/n5/art16.htm Пра Вацлава Пануцэвіча] // [[Наша Вера]]. № 2, 1998.</ref>):
{{Цытата|Але паколькі Жамойць ёсьць зямлёй ніжэйшай да зямлі Літвы, таму яна называецца Жамойцю, што ў літоўскай [мове] тлумачыцца як ніжэйшая зямля. Жамойты ж Літву называюць Аўкштота, што ёсьць вышэйшая зямля ў адносінах да зямлі Жамойтаў{{Заўвага|Варыянт перакладу паводле Паўла Урбана<ref name="Urban-2001-23">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 23.</ref>: «''Але дзеля таго, што зямля Жамойтаў ёсьць зямля ніжэйшая ў параўнаньні зь зямлёй Літвы, дык называецца Жамойцю, што ў літоўскай мове перакладаецца як зямля ніжэйшая. Жамойты, папраўдзе, Літву называюць Аўкштотай, што значыць зямля вышэйшая ў параўнаньні зь зямлёй Жамойтаў''».}}.
{{арыгінал|la|Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur. Samoyte vero Lythwaniam appelant '''Auxstote''', quod est terra superior respectu terre Samaytarum. 
}}
}}

Гісторыкі Вацлаў Пануцэвіч, Павал Урбан і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць увагу на тое, што гэты ліст ёсьць дыпляматычным дакумэнтам, створаным дзеля дасягненьня канкрэтных палітычных мэтаў — давесьці законныя правы на тэрыторыю Жамойці, уважаючы яе за складовую частку Літоўскага гаспадарства. Таму ён ня можа лічыцца сьведчаньнем незацікаўленага назіральніка<ref name="Panucevic-2014-287"/>. Пагатоў, у ім зьмяшчаюцца сьцьверджаньні, якія не адпавядаюць праўдзе<ref name="Urban-2001-22-27">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27.</ref> і, з усяго відаць, зьявіліся зь сьвядомай волі аўтара дакумэнта<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 143.</ref>{{Заўвага|Гісторык [[Павал Урбан]] зьвяртае ўвагу на тое, што раней польскія дыпляматы здолелі такім жа спосабам вярнуць ад [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] да Польшчы землі Памор'я, дзеля чаго выкарысталі як раз этнічна-моўны фактар. Штучнае прыцягненьня гэтага фактару з боку Вітаўта выявілася наступнымі супярэчнасьцямі разам зь відавочна непраўдзівымі сьцьверджаньнямі ў адпаведным афіцыйным дакумэнце: 
* Раней, у студзені 1420 году пасланцы Вітаўта, якія былі на арбітражным працэсе ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]], дзе Жыгімонт Люксэмбурскі прыняў бок Тэўтонскага ордэну, не змаглі растлумачыць, што такое Жамойць, гаворачы перад судом, што існавала ажно «''тры зямлі Жамойтаў''», тым часам польскія пасланцы тлумачылі, што «''Жамойць… гучыць у літоўскай мове ніжэйшая Літва''» ({{мова-la|«Samagita… quod sonat in idiomate Lithuanico inferior Lituania»|скарочана}}<ref>Zajączkowski S. Studya nad dziejami Żmudzi wieku XIII. — Lwów, 1925. [https://books.google.by/books?id=CDUaAAAAIAAJ&q=lithuanico+idiomate+samagita&dq=lithuanico+idiomate+samagita&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiqzebfr4T2AhW3_rsIHfGFD_oQ6AF6BAgCEAI S. 9].</ref>)
* У ліставаньні з Жыгімонтам Люксэмбурскім Вітаўт ніколі не азначаў як «''роднасных''» да ліцьвінаў [[Яцьвягі|судаваў-яцьвягаў]], землі якіх — як і Жамойць — таксама мусіў раней перадаць Тэўтонскаму ордэну, хоць крыжакі прапаноўвалі вярнуць гэтыя землі ўзамен Жамойці.
* Сьцьверджаньне, што «''Жамойты з даўнейшых часоў называлі сябе Ліцьвінамі і ніколі Жамойтамі''» супярэчыла ў тым ліку ранейшым пасланьням, датаваным 9 верасьня 1409 году, ад самога Вітаўта і [[Ягайла|Ўладзіслава Ягайлы]] да каралёў і князёў краінаў Заходняй Эўропы, дзе ўжываліся такія азначэньні як «''народ Жамойтаў''» — {{мова-la|«gens Samagitarum»|скарочана}}. Такое ж азначэньне «''народ Жамойтаў''» паўтаралася ў фундацыйных актах пры заснаваньні Медніцкага каталіцкага біскупства для Жамойці, а таксама ў дакумэнтах наконт гэтай справы, якія ў 1417 годзе высылаліся на Канстанцкі сабор. Апроч таго, дэлегацыя жамойтаў, якая завітала на гэты сабор у канцы 1415 году, трымалася там менавіта як асобны народ.
* Сьцьверджаньню, нібы ліцьвіны і жамойты былі народам «''адной мовы''», супярэчылі паведамленьні, складзеныя ў тым ліку львоўскім арцыбіскупам Янам, віленскім біскупам Пятром і самім Вітаўтам, да кардыналаў Рымскай курыі ў [[Канстанца|Канстанцу]] і да папы рымскага ў [[Ватыкан]], што біскупы-ліцьвіны, якія атрымлівалі катэдру Медніцкага каталіцкага біскупства ў Жамойці, мусілі ведаць «''гаворку народа жамойцкага''» — жамойцкую мову<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22—27, 59, 103—106.</ref>}}.

Вацлаў Пануцэвіч паказвае, што сьцьверджаньне Вітаўта пра назву Жамойці — гэта хітры, але адначасна і супярэчлівы довад: «''Жамойцю таму называецца, бо гэта ў мове жамойцкага насельніцтва абазначае, што ў перакладзе на літоўскую мову раўназначна з terra inferior, нізінай''»<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 281, 287.</ref>. Адпаведна, і заўвага Вітаўта, што жамойты называюць Аўкштотай ''Літву'', мае характар не навуковы, але чыста палітычны<ref name="Panucevic-2014-287"/>.

<gallery widths="150" heights="150" class="center" caption="Тэрыторыя сучаснага этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайціі» як частка Жамойці на мапах XIX—XX стагодзьдзяў">
Szamaiten (Samogitien) (H. Kieper, 1849).jpg|З мапы тэрыторыі колішняй [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] нямецкага географа {{Артыкул у іншым разьдзеле|Гайнрых Кіпэрт|Гайнрыха Кіпэрта|en|Heinrich Kiepert}}, 1849 г.
Samogitia (1855).jpg|Мапа Жамойцкай дыяцэзіі, 1855 г.
Żmudź (Samogitia) (1904).jpg|З мапы тэрыторыі колішняй Рэчы Паспалітай польскага географа {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вацлаў Налкоўскі|Вацлава Налкоўскага|pl|Wacław Nałkowski}}, 1904 г.
Samogitia (1919).jpg|Мапа Жамойцкай дыяцэзіі, 1919 г.
</gallery>

== Папулярызацыя ў ХІХ — XX стагодзьдзях ==
{{Асноўны артыкул|Летувізацыя}}
[[Файл:Simono Daukanto - Budas senoves lietuviu - kalnenu ir zemaiciu - 1845 AD.jpg|значак|Вокладка кнігі [[Сыманас Даўкантас|Сыманаса Даўкантаса]] «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''»), 1845 г.]]

Да вяртаньня ва ўжытак і папулярызацыі назвы «Аўкштота» ў XIX ст. прычыніўся пруска-нямецкі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яганэс Фогт||ru|Фохт, Иоганнес}} (з 1856 году сябра-карэспандэнт [[Санкт-Пецярбурская акадэмія навук|Санкт-Пецярбурскай акадэміі навук]]), які ў другім томе сваёй «Гісторыі Прусіі» ({{мова-de|«Geschichte Preussens»|скарочана}}, 1827 год), выдадзенай гатычным шрыфтам у [[Кёнігсбэрг]]у, сьцьвярджаў, што «Аўкштотай» («верхняй зямлёй») называўся ўвесь рэгіён на [[Нёман|Нёмане]] на ўсход ад [[Вялёна|Вялёны]], а жыхароў гэтага рэгіёну называлі «аўкштотамі». Ён жа выдзяляў, апроч Жамойці («ніжняй зямлі»), яшчэ і «сярэднюю зямлю»{{Заўвага|{{мова-de|«Eigentlich hieß das ganze Gebiet von Welun (Wiliona) an der Memel östlich hin das Land Austeten oder Austetten, wie denn auch die Bewohner „die Austeten“ genannt wurden. <...> dieses Gebiet Austeten das s. g. Oberland von Samaiten, superiores partes; die Gegenden von Welun an bis Widuckeln, Rossiene und Erogel nannte man das Mittelland, mediae partes und die Gebiete von Medeniken, Wangen u. s. w. das Niederland, partes inferiores»|скарочана}}<ref>Voigt J. Geschichte Preussens. Bd. 1. — Königsberg, 1827. [https://books.google.by/books?id=xr_fcQI_Mn4C&pg=PA61-IA1&dq=%22Auxstote%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiH8P6708z1AhUKiv0HHZUTCK84ChDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=Auxstote&f=false S. 62].</ref>}}. У чацьвертым томе гэтай жа працы (1830 год) Фогт апублікаваў ліст Вітаўта ад 1420 году<ref>Voigt J. Geschichte Preussens. Bd. 4. — Königsberg, 1830. [https://books.google.by/books?id=AccBAAAAYAAJ&pg=PA11&dq=%22Auxstote%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiH8P6708z1AhUKiv0HHZUTCK84ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=Auxstote&f=false S. 11].</ref>.

У 1837 годзе вядомы сваімі фальсыфікатамі [[Тэадор Нарбут]], які прыдумаў падрабязны пантэон «літоўскіх» [[Паганства|паганскіх]] багоў ў рамках «[[Ацтэкі|ацтэцка]]-[[Індыя|індыйскай]]» рэлігіі «ліцьвінаў»<ref name="Astraucou-2014">[[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.</ref>, выдаў у Вільні другі том «Гісторыі літоўскага народу» ({{мова-pl|Dzieje starożytne narodu litewskiego|скарочана}}), дзе з спасылкай на Фогта (які «''знайшоў довады гэтага ў Кёнігсбэрскім архіве''») заявіў, што «''Літва… падзялялася на дзьве паловы: вышэйшую, якая называлася Аўкштотай{{Заўвага|Тут Нарбут ужыў невытлумачальную зь летувіскай мовы памылковую форму ''Auxstole''<ref>Rozprawy Wydziału Filologicznego. T. 1. — Kraków, 1874. [https://books.google.by/books?id=OeQAAAAAYAAJ&pg=RA1-PA368&dq=Auxstole&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJgP-SqM31AhVRlP0HHcTzAKQQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=Auxstole&f=false S. 368].</ref>, якую як асноўную форму назвы (на яго думку) паўтарыў на наступнай старонцы. Гэтую ж памылковую форму ён паўтарыў у сваёй публікацыі «Oznaczenie granic Litwy właściwej od strony Słowiańszczyzny» (1856 год)<ref name="Vnukovic-2021-38">Внуковіч Ю. Вынаходніцтва этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі і Літвы: параўнальная характарыстыка // Вестник Полоцкого государственного университета. № 1, 2021. С. 38.</ref>}}, у лацінскіх аўтараў Austechia, і на ніжэйшую або Жамойць''»{{Заўвага|{{мова-pl|«Litwa... dzieliła się na dwie połowy: wyższą, nazywaną Auxstole, w autorach łacińskich Austechia i na niższą czyli Žomajten»|скарочана}}}} і таксама зьмясьціў тэкст ліста вялікага князя Вітаўта<ref>Dzieje starożytne narodu litewskiego. T. 2. — Wilno, 1837. S. 387—[https://books.google.by/books?id=JuMGAAAAYAAJ&pg=PA388&dq=Auxstote&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjwpq65tsv1AhXlh_0HHSrjCYw4FBDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=Auxstote&f=false 388].</ref> (у сваёй пазьнейшай публікацыі 1856 году «Oznaczenie granic Litwy właściwej od strony Słowiańszczyzny» Нарбут, увогуле, абвясьціў «Аўкштоту» разам з Жамойцю і дзьвюма прыдуманымі ім правінцыямі — «Няромай» і «Пялюзіяй» — «''сапраўднай Літвой''»<ref name="Vnukovic-2021-38"/>). Ад гэтага часу назва «Аўкштота» («Аўкштайція») пачала выкарыстоўвацца ў розных публікацыях, дзе гэтым тэрмінам пазначаліся тыя альбо іншыя землі на ўсход ад Жамойці, тым часам назвай «[[Аўкштайты|аўкштайты]]» пачалі называць жыхароў адпаведных земляў. Аднак яшчэ ў 1891 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Вялікая агульная ілюстраваная энцыкляпэдыя||pl|Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana}} сьведчыла, што шырокія масы мясцовага насельніцтва ня ведаюць тэрміну «Аўкштота» і не ўжываюць яго ў штодзённым жыцьці як геаграфічную назву{{Заўвага|{{мова-pl|«Aukstote, Auxstote... Nazwa ta, dziś przes Litwinów nie używana»|скарочана}}}}<ref>Wielka encyklopedya powszechna ilustrowana. T. 5—6. — Warszawa, 1891. [https://books.google.by/books?id=cNcDAAAAYAAJ&pg=PA450&dq=Aukstote&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj20eDXtMv1AhVAlP0HHeAKAdg4ChDoAXoECAUQAg#v=onepage&q=Aukstote&f=false S. 450].</ref>.

Калі ў 1822 годзе [[Сыманас Даўкантас]] — адзін зь першых ідэолягаў [[Летувіскі нацыянальны рух|летувіскага нацыянальнага руху]] — выдаў кнігу «Дзеяньні старажытных летувісаў і жамойтаў» («''Darbai senųjų lietuvių ir žemaičių''»), то ўжо ў 1845 годзе (па выхадзе публікацыяў Яганэса Фогта і Тэадора Нарбута) ён выдаў сваё дасьледаваньне пад назвай «Звычаі старажытных летувісаў — горнікаў і жамойтаў» («''Budą senowęs lёtuwiū, kalnienū ir žȧmajtiū''», сучаснае летувіскае «''Būdas senovės lietuvių, kalnėnų ir žemaičių''»{{Заўвага|У выдадзенай на заказ [[Міністэрства замежных справаў Летувы]] «Гісторыі Летувы» ({{мова-ru|«История Литвы»|скарочана}}) назву гэтай кнігі Даўкантаса падалі як «Звычаі старажытных летувісаў, аўкштайтаў і жамойтаў» ({{мова-ru|«Обычаи древних литовцев, аукштайтов и жемайтов»|скарочана}})<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс, 2013. С. 125.</ref>}}). Такім спосабам Даўкантас пераклаў старажытны нямецка-лацінскі тэрмін уласным летувіскім наватворам «горнікі» (ад {{мова-lt|kalnas|скарочана}} 'гара'). Тое, што Даўкантас «''першым прыдумаў і выкарыстаў тэрмін дзеля апісаньня этнаграфічнай супольнасьці, вядомай цяпер як аўкштайты''», прызнаецца ў сучасных летувіскіх школьных падручніках<ref>Martišiūtė-Linartienė A. [https://nullroute.lt/mirrors/texts/Liet_k_chrestomatija_11_klasei.pdf Elektroninė literatūros chrestomatija 11 klasei]. — Vilnius, 2011. P. 608.</ref>.

Ужо ў 1850 годзе пруска-нямецкі лінгвіст [[Георг Нэсэльман]] заявіў у сваім слоўніку, нібы расейскія летувісы, або жамойты, называюць прускіх летувісаў «''Létuwninkai kalninni''» з прычыны ўзгорыстай мясцовасьці{{Заўвага|{{мова-de|«Létuwninkai kalninni werden die Preußischen Littauer von den Russischen (Zémaiczei) genannt wegen des hügligen Terrains»|скарочана}}}}<ref>Nesselmann G. H. F. Wörterbuch der littauischen sprachen. — Königsberg, 1850. [https://books.google.by/books?id=lB8tAAAAYAAJ&pg=PA174&dq=K%C3%A4lninnis++L%C3%A9tuwninkai&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjNxICojtr1AhXOwKQKHXQ-ClQQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=K%C3%A4lninnis%20%20L%C3%A9tuwninkai&f=false S. 174].</ref>. Неўзабаве, аднак, мовазнаўца [[Станіслаў Мікуцкі]] паказаў, што Нэсэльман напраўду ўзяў адпаведную назву з выдадзенай у 1842 годзе кнігі Даўкантаса «Лемантар летувіска-горнай і жамойцкай моваў» («''Abecieļa lîjtuwiû-kalnienû ir źiamajtiû kałbos''», сучаснае летувіскае «''Abėcėlė lietuvių-kalnėnų ir žemaičių kalbos''»), памылкова прыняўшы азначэньне «летувіска-горны» за сынонім «[[Прускія летувісы|пруска-летувіскі]]»<ref name="Mikucki-1855-109">Известия Императорской Академии наук по Отделению русского языка и словесности. Т. 4. — СПб., 1855. [https://books.google.by/books?id=SdohAQAAMAAJ&pg=PA109&dq=kalnienaj&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiE3un0_dn1AhXI2KQKHbkrAuwQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=kalnienaj&f=false С. 109].</ref>. Апроч таго, Мікуцкі засьведчыў, што слова «''kalnėnai''» ('горныя, горцы') Даўкантас проста выдумаў{{Заўвага|{{мова-ru|«выдуманное г. Довконтом слово kalnienaj (горные, горцы)»|скарочана}}}}<ref name="Mikucki-1855-109"/>.

У той жа працы 1855 году Мікуцкі згадаў назву «аўкштоты» («аўкштайты»), раскрыўшы лёгіку яе зьяўленьня: «''Жамойты — Нізоўцы, летувісы, якія жывуць у нізоўі Нёмана. <…> Калі былі (і ёсьць) Нізоўцы, мусяць быць і Вярхоўцы; і сапраўды былі''». Як галоўны довад даўнейшага існаваньня летувісаў-«вярхоўцаў» ён прывёў тэкст ліста Вітаўта ад 1420 году<ref name="Mikucki-1855-108">Известия Императорской Академии наук по Отделению русского языка и словесности. Т. 4. — СПб., 1855. С. 108.</ref>. Прытым летувісаў свайго часу Мікуцкі, паводле асаблівасьцяў іх мовы, падзяліў на «паўночных» ([[Сьвянцянскі павет (Віленская губэрня)|Сьвянцянскі]], [[Новааляксандраўскі павет|Новааляксандраўскі]], [[Вількамірскі павет (Расейская імпэрыя)|Вількамірскі]], [[Панявескі павет (Расейская імпэрыя)|Панявескі]] і часткова [[Шавельскі павет (Расейская імпэрыя)|Шавельскі]] паветы) і «паўднёвых», адзначыўшы, што мяжа між адпаведнымі гаворкамі часткова праходзіць ракой [[Вяльля|Вяльлёй]]<ref name="Mikucki-1855-109"/>.
 
Пра няведаньне тэрміну «аўкштоты» («аўкштайты») адукаванымі коламі колішняй [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] таксама сьведчыць крытыка штучнага пашырэньня з боку тагачаснай афіцыйнай расейскай навукі назвы «літва» на частку [[жамойць|жамойцкага]] насельніцтва, пазьней вядомую як «аўкштайты». Адпаведная нататка<ref>Библиотека для чтения. Том 123, 1854. [https://books.google.by/books?id=4vE6AQAAMAAJ&pg=RA3-PA71-IA7&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwimv-aAqMPzAhUXSfEDHe9xC68Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28—29].</ref> зьявілася ў 1854 годзе на старонках прыватнага расейскага часопісу «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Библиотека для чтения||ru|Библиотека для чтения}}», які на той час рэдагаваўся выхадцам зь [[Віленскі павет (ВКЛ)|віленскай]] шляхты, навучэнцам [[Менскі езуіцкі калегіюм|Менскага езуіцкага калегіюму]] і [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], прафэсарам-паліглётам [[Восіп Сянкоўскі|Восіпам Сянкоўскім]] (1800—1858) супольна з выхадцам з [[Кіеўскае ваяводзтва|кіеўскай]] шляхты, энцыкляпэдыстам і знаўцам эўрапейскіх і усходніх моваў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Альбэрт Старчэўскі|Альбэртам Старчэўскім|ru|Старчевский, Альберт Викентьевич}}:
{|
|-
| {{пачатак цытаты}}
Я хачу яшчэ аддаць гістарычнай і філялягічнай крытыцы сябраў віленскага камітэту самы тэрмін Літва. Я не зусім разумею адрозьненьне, якое робяць яны ў адным і тым жа [[чудзь|чудзкім]] народзе, паміж Літвою і Жамойцю. Мне здаецца, што дарма адну частку гэтага народа называюць Літвою, тады як іншай пакідаюць агульную і сапраўдную назву ўсяго народа, Жамойць. Абедзьве яны — тая ж Жамойць. Слова Літва зусім не літоўскае{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіскае»}} і яно належыць столькі ж і яшчэ больш славянскай частцы ранейшага літоўскага гаспадарства, як і чудзкай. Калі жыхары чудзкай часткі адгукаюцца, што яны — Літува і што яны кажуць літувішкі, па-літоўску, гэта па-мне значыць толькі, што яны ўжываюць на свой асабісты рахунак агульную палітычную назву гаспадарства, а не сваю племянную назву. Гэтак жа цяперашнія Грэкі, Італьянцы і паўднёвыя Швайцарцы, таму, што некалі знаходзіліся пад рымскім валадарствам, выхваляюцца, нібыта яны — Рымляне і гавораць па-рымску (Romeі, Rumanі, Roman). Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім парадкам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі «свая зямля» падобна таму, як Сома альбо Суомі, «свая зямля» Фінляндыя і Суомалайне, «людзі сваёй зямлі», Фіны, альбо Фінляндцы. [[Жмогусы|Жамогус альбо жмогус]] значыць — чалавек. Яны проста — людзі, а ня літоўцы. Вядома, што ў прыбалтыйскіх Чудзкіх пакаленьнях няма асобых назваў для іх моваў: кожнае запэўнівае, што яно гаворыць на мове ма-кіль, «мове зямлі». Як у літоўскай Чудзі, альбо Жамогусаў, відаць, не было асобай назвы дзеля народнай мовы, то яна тым больш ахвотна пагадзілася называць яе «літоўскай», што слова «Літва» было палітычным тытулам знакамітай дзяржавы, якой Чудзь гэтая належала.
{{арыгінал|ru|Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.}}
{{канец цытаты}}
|}

[[Файл:Littauischen Sprachgebiets (1876).jpg|значак|Мапа абшару з часткова [[Летувіская мова|летувіскамоўным]] насельніцтвам, дзе цяперашні афіцыйны этнаграфічны рэгіён «Аўкштайція» азначаецца [[Жамойць|Жамойцю]] ({{мова-de|Samogitien|скарочана}}), 1876 г.]]

Пытаньне этымалёгіі і лякалізацыі назвы «Аўкштота» падрабязна разглядаў у 1875 гозе лінгвіст і этнограф [[Ян Карловіч]] (ужо па тым, як некалькі аўтараў абвясьцілі яе «''назвай уласна Літвы, якую ўжываюць жамойты''») і пераканаўча засьведчыў, што ў тагачаснай Жамойці ня ведалі і не ўжывалі назвы «Аўкштота»{{Заўвага|{{мова-pl|«Na Żmudzi... tego wyrazu lud nie zna a zatem i Litwy nim nie nazywa»|скарочана}}}}. Таксама ён зьвярнуў увагу на тое, што ў летувіскім слоўніку Нэсэльмана сьцьвярджалася, нібы некалькі падобных назваў (''Auksztininkai'' як назва жыхароў ваколіцаў вёскі Budweten і ''Auksztinélei'' як назва жыхароў ваколіцаў [[Рагніт]]у, дадзеная ім жыхарамі ваколіцаў [[Клайпеда|Клайпеды]]<ref>Nesselmann G. H. F. Wörterbuch der littauischen sprachen. — Königsberg, 1850. [https://books.google.by/books?id=lB8tAAAAYAAJ&pg=PA16&dq=Auksztininkai+Auksztinelei&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj1yYbCqtn1AhWg8LsIHdspA98Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=Auksztininkai%20Auksztinelei&f=false S. 16].</ref>) бытавалі пасярод прускіх летувісаў (у «[[Малая Летува|Малой Летуве]]»)<ref>Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. [https://books.google.by/books?id=BrViAAAAcAAJ&pg=PA187&dq=Aukstote,+Auxstote&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiOiZPRj9n1AhUbhP0HHSatDkcQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=Aukstote%2C%20Auxstote&f=true S. 187].</ref>. Тым часам крыніцай зьяўленьня назвы «Аўкштота» Карловіч проста назваў публікацыю ліста Вітаўта ад 1420 году, адзначаючы, што цяжка меркаваць, ці Вітаўт утварыў гэтую назву сам, паводле аналёгіі з Жамойцю, або тая назва сапраўды бытавала за яго часамі<ref>Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 188.</ref>.

У той жа працы Карловіч заявіў, што ўведзены раней нямецкім мовазнаўцам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аўгуст Шляйхэр|Аўгустам Шляйхэрам|ru|Шлейхер, Август}} падзел летувіскай мовы на гаворкі «верхнелетувіскую» (або проста летувіскую) і «ніжнелетувіскую» (або жамойцкую) ёсьць «''вельмі ўдалым''», дзеля чаго зьвярнуўся да зьняпраўджанай раней Мікуцкім назвы «''Kalnėnai''» («горнікі»), заявіўшы, што на той час у [[Цельшыцкі павет (Расейская імпэрыя)|Цельшыцкім павеце]] так ужо называлі жыхароў ваколіцаў [[Вількамір]]у і Вільні<ref>Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 189, 251—252.</ref>. Далей Карловіч зазначыў, што напраўду гаворак летувіскай мовы, апроч дзьвюх памянёных, існуе вялікае мноства: «''можна сказаць, што ў кожнай парафіі — свая гаворка''»<ref>Karłowicz J. O języku litewskim // Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności. T. II. — Kraków, 1875. S. 252.</ref>.

[[Файл:Schamaiten (Samogitien) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» нямецкага гісторыка [[Дытрых Шэфэр|Дытрыха Шэфэра]] (1916 г.), на якой цяперашняя «Аўкштайція» мае подпіс «''Schamaiten (Samogitien)''»]]
[[Файл:Litauer (Schamaiten, Schmuden) (D. Schäfer, 1916).jpg|значак|Легенда да мапы Д. Шэфэра, дзе летувісы азначаюцца [[жамойты|жамойтамі]]<ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 139—140.</ref>: «''Litauer (Schamaiten, Schmuden'')»]]

У 1876 годзе пруска-летувіскі лінгвіст прафэсар [[Кёнігсбэрскі ўнівэрсытэт|Кёнігсбэрскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыдрых Куршат||ru|Куршат, Фридрих}} пісаў: «''У XV ст. ўсходняя Жамойць называлася Аўкштотай, паводле цяперашняга прастамоўя Aukßtocźiai ('горныя', 'горнікі')''»{{Заўвага|{{мова-de|«Im 15. Jahrhundert wurde das östliche Samogizien Auxtote, nach gegenwärtiger Volkssprache Aukstocíiai (die Hohen, die Hochländer) genannt»|скарочана}}}}<ref>Kurschat F. Grammatik der littauischen Sprache. — Halle, 1876. [https://books.google.by/books?id=r6YFAAAAQAAJ&pg=PA5&dq=Lietuvininkai&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj4hYfwsN_1AhURHOwKHWjfDMc4ChDoAXoECAkQAg#v=onepage&q=Lietuvininkai&f=false S. 5].</ref>. У 1877 годзе нямецкі дасьледнік Лётар Вэбэр, на якога пазьней спасылаўся летувіскі палітык і гісторык [[Пятрас Клімас]]<ref>Klimas P. Litwa starożytna. — Wilno, 1921. [https://archive.org/details/klimas-litwa-starozytna-1921/page/39/mode/2up?q=%22Tu+zwr%C3%B3cimy+jeszcze+uwag%C4%99%2C+%C5%BCe+i%E2%80%99+przynale%C5%BCno%C5%9B%C4%87+Sambji+do+Prus%22 S. 40].</ref>, сьцьвярджаў, што Аўкштота адпавядала [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]], а Жамойць — [[Ковенская губэрня|Ковенскай]]<ref>Weber L. Preussen vor 500 Jahren in culturhistorischer, statistischer und militairischer Beziehung nebst Special-Geographie. — Danzig, 1878. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=AwcW9DwRvu8C&dq=Lotar+Weber+samland&q=samland#v=onepage&q=kowno&f=false S. 87].</ref>, прытым прускую [[Самбія|Самляндыю]] («Малую Летуву») ён лічыў часткай Жамойці<ref>Weber L. Preussen vor 500 Jahren in culturhistorischer, statistischer und militairischer Beziehung nebst Special-Geographie. — Danzig, 1878. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=AwcW9DwRvu8C&dq=Lotar+Weber+samland&q=samland#v=onepage&q=samland%20szameiten&f=false S. 18].</ref>.

Беларускі пісьменьнік і перакладнік [[Вінцэсь Каратынскі]] (1831—1891) у сваім нарысе пра [[Яўстах Тышкевіч|Яўстаха Тышкевіча]] (1873 год) зазначаў, што той «''пераехаў на сталае месца жыхарства ў мястэчка [[Біржы]], у маяратны маёнтак свайго сваяка Міхала Тышкевіча, графа на Жмудзі''», дзе «''пачаў вучыцца па-жмудзінску зьбіраць народныя паданьні, песьні і прымаўкі''»<ref>Вінцэнт Каратынскі. Творы. — {{Менск (Мінск)}}, 1981. С. 138.</ref>. [[Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў]] (1880—1902 гады), хоць ужо пасьлядоўна ўжывае назву «літоўская мова» ў значэньні мовы летувісаў, аднак да шматлікіх геаграфічных аб'ектаў пазьнейшага этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайція» падае мясцовыя назвы з пазнакамі «па-жамойцку» ({{мова-pl|po żmujdzku|скарочана}}), «жамойцкае» ({{мова-pl|żmujdzkie|скарочана}}): у [[Вількамірскі павет (Расейская імпэрыя)|Вількамірскім павеце]] — [[Анікшты]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|13к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_VII/534 S. 534].</ref>, Віжуны<ref>[http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIII/688 S. 688].</ref>, Жмуйдкі<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|14к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/807 S. 807].</ref>, [[Пазэльва]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|8к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_VIII/899 S. 899].</ref>, Раговак<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|9к}} 
[http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/669 S. 669].</ref>, Раўпе<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|12к}} 
[http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XII/513 S. 513].</ref>, Рогаў<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|9к}}
 [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/667 S. 667].</ref>, Рубікі<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|9к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/879 S. 879].</ref>, Субач<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XI/521 S. 521].</ref>, Сьвядасьць<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} 
[http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XI/635 S. 635].</ref>, Сясікі<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|10к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_X/600 S. 600].</ref>, [[Уцяна]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|12к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XII/740 S. 740].</ref>; у [[Ковенскі павет (Расейская імпэрыя)|Ковенскім павеце]] (на ўсход ад ракі [[Нявежа (Летува)|Нявежы]]) — [[Румшышкі]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|10к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_X/11 S. 11].</ref>, Скарулі<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|10к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_X/703 S. 703].</ref>; у [[Новааляксандраўскі павет|Новааляксандраўскім павеце]] — Акніста<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|7к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_VII/426 S. 426].</ref>, Папель<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|8к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_VIII/784 S. 784].</ref>, Равішкі<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|9к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/570 S. 570].</ref>, Рагелі<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|9к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/664 S. 664].</ref>, [[Ракішкі]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|9к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/502 S. 502].</ref>, [[Салокі]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|11к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XI/59 S. 59].</ref>, Скапішкі<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|10к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_X/694 S. 694].</ref>, [[Таўрагіны]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|12к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XII/264 S. 264].</ref>; у [[Панявескі павет (Расейская імпэрыя)|Панявескім павеце]] — [[Панявеж]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|8к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_VIII/771 S. 771].</ref>, [[Радзівілішкі]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|9к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/475 S. 475].</ref>, [[Рэмігола]]<ref>{{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|9к}} [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/613 S. 613].</ref> ды іншыя. Урэшце, яшчэ ў 1913 годзе зазначалася, што на поўдзень ад [[Дзьвінск]]у пачынаецца і цягнецца «''да пясковых берагоў Балтыйскага мора Жамойць Сьвятая, як называюць гэты край самі жамойты, і беларусы, і палякі, і нават нашчадкі лівонскіх крыжакоў-баронаў старажытныя нямецкія сем'і''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…до песчаных берегов Балтийского моря — Жмудь Святая, как зовут этот край и сами жмудзины, и белорусы, и поляки, и даже — потомки ливонских крестоносцев-баронов, старинные немецкие семьи»|скарочана}}}}<ref>Жданов Л. Сгибла Польша! Т. 4. — СПб., 1913. [https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%96%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8C&action=submit С. 216].</ref>

[[Файл:Żmudź (1920).jpg|значак|Жамойць у этнаграфічных межах [[Летувісы|летувісаў]], фрагмэнт мапы былой [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], 1920 г.]]

У ХІХ — XX стагодзьдзях, па ўзьнікненьні летувіскага нацыянальнага руху, «Аўкштайціяй» пачалі называць цэнтральную і ўсходнюю частку сучаснай Летувы, а тэрмінам «аўкштайты» — этнаграфічную групу летувісаў<ref>[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Аўкштайція // {{Літаратура/БЭ|2к}} С. 86.</ref>. Пашырэньне назвы «аўкштайты» ў гэты час зьвязваюць з этнанімічнай дыфэрэнцыяцыяй паміж [[Летувісы|летувісамі]] і [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]]<ref name="Cakvin-1989"/>. Тым часам лучнасьць гаворак «аўкштайтаў» атрымала ў лінгвістаў назву «аўкштайцкі дыялект» летувіскай мовы. Сваім парадкам тэрмінам «аўкштайты» некаторыя археолягі пачалі рэтраспэктыўна называць насельніцтва, якое стварыла археалягічныя культуры, што займаюць тэрыторыю цэнтральнай Летувы, а некаторыя навукоўцы пачалі таксама рэтраспэктыўна ўжываць датычна стваральнікаў гэтых археалягічных культураў азначэньне «група балтыйскіх плямёнаў аўкштайты»<ref>{{Літаратура/БЭ|2к}} С. 86.</ref>.

У 2003 годзе ўлады Летувы ўсталявалі афіцыйныя межы этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайція»<ref>[[Кірыл Касьцян|Касьцян К.]], Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref>. Як заўважыў летувіскі этноляг Ж. Шакніс, мапы этнаграфічных рэгіёнаў Летувы (у адрозьненьне ад [[Латвія|Латвіі]], [[Эстонія|Эстоніі]] або [[Фінляндыя|Фінляндыі]]) вельмі доўгі час не друкаваліся нават у абагульняльных працах зь летувіскай этналёгіі<ref name="Vnukovic-2021-42">Внуковіч Ю. Вынаходніцтва этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі і Літвы: параўнальная характарыстыка // Вестник Полоцкого государственного университета. № 1, 2021. С. 42.</ref>. У 2006 годзе частка летувіскіх аўтараў (у тым ліку мовазнаўца [[Зігмас Зінкявічус]]) прызналі супярэчнасьць канцэпцыі «Аўкштайціі»: «''такім парадкам, варта вызнаць, што паняцьце этнаграфічнай Аўкштайціі не ўстаялася''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Таким образом, понятие этнографической Аукштайтии следует признать не устоявшимся»|скарочана}}}}<ref>Зинкявичюс З., Лухтанас А., Чеснис Г. Откуда родом литовцы. — Вильнюс, 2006. С. 131.</ref>.

Як адзначае Вацлаў Пануцэвіч<ref name="Panucevic-2014-279">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 279.</ref>:
{{Цытата|Адным з шырока пашыраных у сучаснай літаратуры «доказаў» на тое, быццам Жамойдзь і Літва тварылі адну непадзельную цэласьць, як тэрытарыяльную, так і этнічную, ёсьць так званая аўкштоцкая легенда, або твораны міт Аўкштоты. Сутнасьць гэтай легенды або міту заключаецца ў тым, быццам у склад Літвы, як агульнага назову, уваходзілі два плямёны з сваімі аддзельнымі тэрыторыямі: Жамойць і Аўкштота, terra inferior і terra superior}}

== Сымбалі ==
Сучасныя сымбалі летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайція» (сьцяг і герб) распрацавалі і зацьвердзілі ў 2006 годзе<ref>[https://numismag.com/en/2020/01/14/rolandas-rimkunas-creator-of-e2-lithuanian-regions-coins-series/ Rolandas Rimkūnas, creator of €2 lithuanian regions coins series], Numismag, 14 студзеня 2020 г.</ref>.

== Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ==
[[Файл:Liet-etno-regionai.png|міні|{{Легенда|#fec0c0|Зацьверджаная на афіцыйным узроўні тэрыторыя летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайція»}}]]

Сучасны летувіскі этнаграфічны рэгіён «Аўкштайція» знаходзіцца ў паўночна-ўсходняй частцы краіны. Буйныя месты:

* [[Панявеж]] — лічыцца сталіцай
* [[Янава (Летува)|Янава]] 
* [[Уцяна]]
* [[Кейданы]]
* [[Вісагіня]] (будавалася за савецкім часам, таму большасьць жыхароў — [[расейцы]] і [[беларусы]])
* [[Вількамір]]
* [[Радзівілішкі]]

== Мова ==
{{Падвойная выява|справа|Программа преподавания жмудского языка в Поневежской учительской семинарии (1893).jpg|107|Программа жмудско-литовского языка (1893).jpg|107|Праграмы выкладаньня летувіскай мовы ў настаўніцкай сэмінарыі, адкрытай уладамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ў [[Панявеж]]ы — сталіцы сучаснай «Аўкштайціі»: {{мова-ru|«Программа преподавания жмудского языка»|скарочана}} (налева), {{мова-ru|«Программа жмудско-литовского языка»|скарочана}} (направа)}}
{{Асноўны артыкул|Летувіская мова}}
Паводле летувіскіх мовазнаўцаў, у афіцыйным этнаграфічным рэгіёне «Аўкштайція» размаўляюць на [[аўкштайцкі дыялект|аўкштайцкіх дыялектах]] летувіскай мовы. Прытым згодна зь іх новымі сьцьверджаньнямі, летувіская мова падзяляецца ня толькі на [[жамойцкі дыялект|жамойцкі]] і аўкштайцкі дыялекты, але і на яшчэ два субдыялекты — судоўскі і [[дзукійскі дыялект|дзукійскі]], якія разам утвараюць аўкштайцкую дыялектную групу. Да аўкштайцкіх дыялектаў належаць гаворкі, на якіх засноўваецца [[літаратурная мова|літаратурная летувіская мова]] — гаворкі захаду этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайція», у ваколіцах [[Коўна|Коўны]].

На думку [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]], аўкштайцкі дыялект — які правільней называць верхнежамойцкім — утварыўся пад уплывам беларускай мовы і славянскага насельніцтва на ўсход ад ракі [[Нявежа (Летува)|Нявежы]]<ref name="Panucevic-2014-289">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 289.</ref>.

== Традыцыйны строй ==
Паводле летувіскіх этнографаў, існаваў традыцыйны строй летувіскага этнаграфічнага рэгіёну «Аўкштайція». Адметная рыса жаночага строю — пераважнае выкарыстаньне белага колеру ў адзеньні. Жаночы строй складаўся з доўгай белай ільняной кашулі, некалькіх спадніц, белага фартуху з геамэтрычным арнамэнтам чырвонай ніткай уздоўж яго нізу, гарсэту, доўгага поясу, шыйных упрыгожваньняў, галаўнога ўбору й скуранога абутку. Узімку насілі шарсьцяныя ўкарочаныя або доўгія паліто. Белыя кашулі часьцей за ўсё ўпрыгожвалі простай геамэтрычнай вышыўкай чырвонай ніткай на манжэтах. Спадніцы былі ў клетку й фармаваліся з спалучэньня чатырох асноўных колераў: чырвонага, зялёнага, жоўтага й чорнага. Апраналася ня менш за 2 спадніцы, а напрыгажэйшая апраналася паверх астатніх. Гарсэты дзяліліся на два віды: першы, які ад таліі пачынаў зьбірацца ў складкі, і другі, які быў прамы. Жанчыны «Аўкштайціі» насілі пераважна каралавыя, бурштынавыя ці шкляныя шыйныя ўпрыгожваньні. Асноўнымі сярод галаўных убораў былі наміткі, якія насіліся толькі замужнімі жанчынамі й павязваліся вельмі своеасаблівым спосабам, прыкрываючы скулы й шыю, а таксама кароны й чапцы, часта ўпрыгожаныя кветкамі (маладыя дзяўчыны). Мужчынскі строй складаўся з доўгіх вузкіх часьцей даматканых, шарсьцяных ці паўшарсьцяных нагавіцаў натуральных ці цёмных колераў, белай кашулі, камізэлькі, шэйнай хусткі, лямцавага паліто пераважна шэрага ці карычневага колеру, радзей чорнага ці цёмна-сіняга, плеценага або зьвітанага поясу яркіх колераў, фэтравага капелюша й скураных ботаў, якія падвязваліся тонкімі паяскамі<ref>{{Кніга|аўтар = Jurkuvienė T.|частка = |загаловак = Lietuvių tautinis kostiumas|арыгінал = |спасылка = http://www.kainos.lt/lietuviu-tautinis-kostiumas-lithuanian-national-co-p122099|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/БЭ|2}}
* Внуковіч Ю. Вынаходніцтва этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі і Літвы: параўнальная характарыстыка // Вестник Полоцкого государственного университета. Серия A, Гуманитарные науки. № 1, 2021. С. 37—49.
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
* {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}
* {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}} 
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}
* {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}}
* История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс: Eugrimas, 2013. — 318 с. {{ISBN|978-609-437-207-0}}.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [[Зьдзіслаў Сіцька]], [http://pawet.net/ns/2007/28/%E2%84%96_28_(816).html Па слядах літвы], [[Pawet.net]], 25 ліпеня 2007 г.

{{Рэгіёны Летувы}}
{{Добры артыкул}}

[[Катэгорыя:Аўкштота| ]]
[[Катэгорыя:Традыцыйная культура]]