Liberum veto

«Во́льнае ве́та» (па-лацінску: Liberum veto) — прынцып парлямэнцкага ладу ў Рэчы Паспалітай, які дазваляў любому дэпутату сойма спыніць абмеркаваньне пытаньня ў сойме і працу сойма наогул, выступіўшы супраць.

Вытокам гэтага прынцыпу стала традыцыя аднадушнага прыняцьця рашэньняў у сойме, дзе кожны шляхціч прадстаўляў свой павет, быў абраны мясцовым соймікам і нёс перад ім адказнасьць за ўсе рашэньні сойма, а таксама канфэдэратыўнага характару самой польска-літоўскай дзяржавы. Рашэньне, прынятае большасьцю супраць жаданьня меншасьці (нават калі гэта быў толькі адзін соймік) лічылі парушэньнем прынцыпу палітычнай роўнасьці. Акрамя таго, для абгрунтаваньня паказанага прынцыпу спасылаліся на закон Nihil novi (так званая Радамская канстытуцыя), які забараняў каралям прымаць новыя законы бяз згоды шляхты.

Звычайна лічыцца, што ўпершыню гэтым правам скарыстаўся і спыніў працу сойма прадстаўнік Трокаў Уладзіслаў Сіцыньскі ў 1652 г. Але гэтае меркаваньне хібна ў рэчаіснасьці, ён толькі наклаў вета на працяг дэбатаў у сойме па-за ўсталяваным законам тэрмінам. Толькі ў 1669 годзе ў Кракаве праца сойма была датэрмінова спыненая на падставе liberum veto, накладзенага прадстаўніком Кіева Адамам Алізарам.

У першай палове XVIII стагодзьдзя, гэтая практыка становіцца ўсё больш і больш звычайнай для сэсій сойма, якія спыняліся ў адпаведнасьці з liberum veto. Суседзі Рэчы Паспалітай: Расея і Прусія зьлічылі гэта зручнай прыладай паслабленьня Польшчы.

Пасьля 1764 г. liberum veto практычна не ўжывалася: прынцып аднадушнасьці не перашкаджаў працы канфэдэратыўных соймаў. Дэпутаты ў пачатку сэсіі фармавалі «канфэдэрацыю» (па-польску: konfederacja), каб прадухіліць яе прыпынак працы сойма ў адпаведнасьці з liberum veto.

Liberum veto было скасавана 3 траўня 1791 году; Канстытуцыя (прынятая канфэдэратыўным Чатырохгадовым соймам) усталявала прынцып большасьці.

Дасягненьні той канстытуцыі, аднак – закліканай стаць першай сучаснай кадыфікаванай канстытуцыяй Эўропы – былі ануляваныя іншым, канфэдэратыўным соймам, сабраным у Гародні ў 1793 г. Гэты сойм, пад прымусам Расеі і Прусіі, ратыфікаваў перадапошні, Другі падзел Рэчы Паспалітай.