Прагляд крыніцы для Ян Караль Хадкевіч

{{Шляхціч
|Імя                         = Ян Караль Хадкевіч
|Лацінка                     = Jan Karal Chadkievič
|Поўнае імя                  = 
|Арыгінальнае імя            = 
|Партрэт                     = Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (M. Bacciarelli, 1781).jpg
|Шырыня партрэту             = 
|Подпіс партрэту             = Гетман Хадкевіч. [[Марчэла Бачарэлі]], 1781 г.
|Герб                        = POL COA Chodkiewicz.svg
|Шырыня гербу                = 
|Подпіс гербу                = Герб «[[Касьцеша]]»
|Пасады                      = 
 {{Шляхціч/Пасада
 |Пасада                     = [[Гетман вялікі літоўскі]]
 |Герб                       = 
 |Пасьлядоўнасьць пасады     = 
 |Рымскі лік пасьлядоўнасьці = 
 |Пачатак пэрыяду            = 1605
 |Заканчэньне пэрыяду        = 1616
 |Папярэднік                 = [[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»|К. М. Радзівіл «Пярун»]]
 |Наступнік                  = [[Леў Сапега]]
 }}
|Пачатак пэрыяду             = 
|Заканчэньне пэрыяду         = 
|Папярэднік                  = 
|Наступнік                   = 
|Імя пры нараджэньні         = 
|Род                         = [[Хадкевічы]]
|Бацька                      = [[Ян Хадкевіч]]
|Маці                        = Крыстына з [[Збароўскія|Збароўскіх]]
|Жонка                       = Соф’я зь [[Мялецкія|Мялецкіх]]<br />[[Ганна Алаіза Хадкевіч|Ганна Алаіза]] з [[Астроскія|Астроскіх]]
|Дзеці                       = ''ад 1-га шлюбу'': Геранім, Ганна Схалястыка
|Рэлігія                     = 
|Рэгаліі                     = 
|Колер                       = 
|Колер загалоўку             = 
}}
{{Іншыя значэньні|Ян Хадкевіч}}
'''Ян Караль Хадкевіч''' (1560 — 24 верасьня 1621)<ref name=A>''[[Анатоль Грыцкевіч]]'', [https://web.archive.org/web/20120301023722/http://asoby.iatp.by/cont.phtml?x=jax Ян Караль Хадкевіч], Гісторыя Беларусі, асобы.</ref> — вайсковы і дзяржаўны дзяяч [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. [[Гетман вялікі літоўскі]]<ref name=A /> (1605), [[ваяводы віленскія|ваявода віленскі]] (1616).

Ян Караль Хадкевіч — адзін з найбольш таленавітых вайскаводаў XVII стагодзьдзя<ref>[[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] Чым славуты Ян Кароль Хадкевіч? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 42.</ref>. У сваёй палітычнай дзейнасьці адстойваў сувэрэнітэт Вялікага Княства ў складзе [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]].

== Продкі ==
З старажытнага магнацкага роду [[Хадкевічы|Хадкевічаў]], што паходзіў ад [[Горадня|гарадзенскіх]] або [[кіеў]]скіх баяраў (XV стагодзьдзе). Належаў да найстарэйшай, быхаўскай, галіны роду і ад бацькі атрымаў у спадчыну тытул [[граф]]а «на [[Шклоў|Шклове]], [[Новая Мыш|Мышы]] і [[Быхаў|Быхаве]]». Сын Яна Хадкевіча, у той час яшчэ стольніка літоўскага, і Крыстыны, дачкі польскага магната [[Марцін Збароўскі|Марціна Збароўскага]]<ref name=W1>''Dobrowolska W.'' Jan Karol Chodkiewicz // Polski Słownik Biograficzny. T. 3: Brożek Jan — Chwalczewski Franciszek. — Kraków: Polska Akademia Umiejętności — Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1937. P. 363—367. {{ref-pl}}</ref>, ваяводы [[Познань|познанскага]], а потым кашталяна [[кракаў]]скага. Адзін з братоў маці, Ян Збароўскі, быў гетманам надворным у [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Каралеўстве Польскім]]; іншыя яе браты займалі пасады ваяводаў і кашталянаў.

У родзе Хадкевічаў існавала традыцыя актыўнага ўдзелу ў палітычным жыцьці Вялікага Княства Літоўскага. Бацька Яна Караля, [[Ян Хадкевіч|Ян]] (1537—1579), быў кашталянам віленскім (сэнатарам) і адміністратарам [[Інфлянты|Інфлянтаў]]<ref name=A />. У 1568 годзе ён атрымаў ад імпэратара [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятой Рымскай імпэрыі]] [[Фэрдынанд I Габсбург|Фэрдынанда]] тытул графа з назвамі галоўных маёнткаў — [[Шклоў|Шклова]], [[Мыш]]ы і [[Быхаў|Быхава]]. Дзед вядомага вайскавода, [[Геранім Хадкевіч (сын Аляксандра)|Геранім Хадкевіч]] (1500—1561), быў [[кашталян]]ам [[Вільня|віленскім]] і ўваходзіў у склад [[Паны-Рада|Паноў-Рады]] Вялікага Княства Літоўскага. А брат дзеда, [[Рыгор Хадкевіч]], які памёр у 1572 годзе, быў кашталянам віленскім і гетманам вялікім літоўскім. Гэтыя традыцыі роду, багатыя лятыфундыі, галоўным чынам на [[Беларусь|Беларусі]], і сваяцкія зьвязкі з магнацкімі сем’ямі Вялікага Княства і Кароны давалі магчымасьць здольнаму і амбітнаму чалавеку рабіць сваю кар’еру.

== Маладосьць ==
[[Файл:Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (XVII) (7).jpg|значак|Невядомы мастак, XVII ст.]]

Дзяцінства Яна Караля праходзіла ў часы [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкай вайны]]. Ён быў сьведкам ваенных дзеяньняў на Літве і Балтыцы і вельмі цікавіўся вайсковай справай. Калі хлопчыку было некалькі гадоў, бацька ўзяў яго ў паход супраць [[Маскоўскае княства|маскоўскіх]] войскаў [[Іван Жахлівы|Івана Жахлівага]], што ўварваліся ў Літву. Літоўскім войскам камандавалі гетманы вялікі [[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»]] і польны [[Рыгор Хадкевіч]], дзядзька яго бацькі. Асобным аддзелам камандаваў і сам Ян Хадкевіч, які раней браў удзел у бітве над Вулай у 1564 годзе. Такім спосабам 8-гадовы хлопчык пабачыў, як жаўнеры езьдзяць падчас паходу, як становяцца на месцы лягерам і, галоўнае, як дзеюць у баях.

Па папярэдняй хатняй адукацыі ў 1573 годзе Ян Караль разам з сваім старэйшым братам Аляксандрам (каля 1560—1626), які потым стаў ваяводам [[Трокі|троцкім]], пачаў навучаньне ў [[Віленская езуіцкая калегія|Віленскай езуіцкай калегіі]], а потым і ў [[Віленская акадэмія|Віленскай акадэміі]]. Калі кароль і вялікі князь [[Стэфан Баторы]] ў сакавіку 1579 году праязджаў празь [[Вільня|Вільню]] з войскам, каб здабыць [[Полацак]], ад імя студэнтаў акадэміі яго вітаў малады Ян Караль Хадкевіч урачыстай прамовай. Ён вылучаўся сваёй здольнасьцю да навукі і ўжо тады меў моцны характар, хаця і безь перашкоды ўсталеўваў кантакты зь людзьмі. Па сьмерці бацькі атрымаў у спадчыну ня толькі маёнткі, але і тытул графа на [[Шклоў|Шклове]], [[Мыш]]ы і [[Быхаў|Быхаве]].

У 1586—1589 гадах малады Ян Караль Хадкевіч разам з братам навучаўся ў езуіцкай акадэміі ў [[Інгальштат|Інґальштаце]] ([[Баварыя]])<ref name=A />, дзе вывучаў філязофію і права. У верасьні 1589 году яны атрымалі пасьведчаньні пра пасьпяховае заканчэньне курсу навучаньня. Потым браты паехалі ў [[Італія|Італію]], у [[Падуя|Падую]]<ref name=W1 />. Аляксандар Хадкевіч абараніў доктарскую працу ў праве і застаўся ў Італіі, а Ян Караль наведаў Мальту, дзе ў мальтыйскіх рыцараў азнаёміўся зь дзеяньнем артылерыі, з [[пальная зброя|пальнай зброяй]], фартыфікацыяй і правіламі аблогі фартэцыяў. За мяжой Ян Караль Хадкевіч, апрача акадэмічнага курсу, шмат увагі прысьвячаў вайсковым ведам і тэорыі вайсковай справы.

== Пачатак вайсковай кар’еры ==
Па вяртаньні на радзіму ў 1590 годзе Ян Караль Хадкевіч зрабіўся вайскоўцам. Ужо ў 1595 годзе ён камандаваў уласнай ротай з 50 коньнікаў, а потым — ротай у 100 коньнікаў ва [[Украіна|Ўкраіне]]. У 1596 годзе Ян Караль Хадкевіч браў удзел у баях з паўстанцкім войскам [[Севярын Налівайка|Севярына Налівайкі]]<ref name=Wekel />. Камандаваў гэтым войскам гетман польны каронны (польскі) [[Станіслаў Жулкеўскі]]<ref name=W1 />. У першай бітве пад [[Канеў|Каневам]], які быў узяты 14 красавіка 1596 году, Ян Караль Хадкевіч выявіў свой вайсковы талент. Вызначыўся ён і падчас аблогі казацкага табару пад Лубнамі<ref name=W1 /> (25 траўня — 7 чэрвеня 1596). За свае вайсковыя заслугі Ян Караль Хадкевіч атрымаў пасаду падчашага літоўскага, а праз тры гады, у 1599 годзе, яму было нададзена [[Жамойць|Жамойцкае староства]]<ref name=W1 />, што раўнялася ваяводзкай пасадзе, і ён увайшоў, такім чынам, у склад сэнату [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]].

У 1600 годзе Ян Караль Хадкевіч разам з братам Аляксандрам на чале ўласнай коннай роты браў удзел у паходзе гетмана вялікага кароннага Яна Замойскага ў [[Малдова|Малдову]]<ref name=A />, якую заняў гаспадар Валахіі [[Міхай Мужны (Віцязул)]], каб аб’яднаць Дунайскія княствы. [[Польшча]] намагалася захаваць палітычную залежнасьць ад яе Малдовы і ўстанавіць там уладу залежнага ад яе гаспадара. Бітва войска Яна Замойскага з арміяй Міхая Мужнага адбылася ў ваколіцах [[Плаешці]] 20 кастрычніка 1600 году і скончылася перамогай Замойскага. Хадкевічы былі ў перадавым аддзеле дабраахвотнікаў, якія ўдарылі на сілы гаспадара Міхая і прычыніліся да перамогі. Гетман Ян Замойскі сярод лепшых вояў вылучаў Яна Караля Хадкевіча. У выніку перамогі ў Валахіі ў кастрычніку 1600 году быў пасаджаны на трон стаўленьнік Польшчы [[Сымон Магіла]] з малдаўскага баярскага роду. У тым жа годзе Ян Караль Хадкевіч атрымаў тытул гетмана польнага літоўскага.

== Войны з Швэцыяй 1600—1629 ==
{{Асноўны артыкул|Войны Рэчы Паспалітай з Швэцыяй (1600—1629)}}
[[Файл:Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (A. Maurin, 1856).jpg|міні|Я. К. Хадкевіч. А. Маўрын, 1856 г.]]

У 1600 годзе пачалася доўгая па часе вайна Рэчы Паспалітай з [[Швэцыя]]й за панаваньне на [[Балтыйскае мора|Балтыйскім моры]]. Яна цягнулася да 1629 году. Кароль польскі і вялікі князь літоўскі [[Жыгімонт Ваза]], каталік, які адначасова лічыўся каралём Швэцыі, але прабываў у [[Варшава|Варшаве]], у 1599 годзе быў дэтранізаваны лютэранскай апазыцыяй<ref name=Wek>Вайна Рэчы Паспалітай з Швецыяй 1600—29 // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 378.</ref>. У 1600 годзе Жыгімонт Ваза ўключыў [[Эстляндыя|Эстляндыю]] ў склад [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], што стала зачэпкай для вайны. Гетман польны літоўскі Ян Караль Хадкевіч пад камандаваньнем гетмана вялікага літоўскага [[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»|Крыштапа Мікалая Радзівіла]] браў удзел у ваенных дзеях з самага пачатку вайны<ref name=Wek />. Абодвух гетманаў накіравалі ў [[Інфлянты]], нягледзячы на суперніцтва паміж двума гэтымі магнацкімі родамі [[Радзівілы|Радзівілаў]] і [[Хадкевічы|Хадкевічаў]], якія ў 1600 годзе амаль не распачалі ў [[Вільня|Вільні]] і краіне грамадзянскую вайну праз тое, што не маглі дамовіцца пра гарады і маёнткі слуцкай князёўны Соф’і Алелькавіч (апекунамі якой былі Хадкевічы), калі яна выходзіла замуж за князя [[Януш Радзівіл|Януша Радзівіла]], сына гетмана вялікага. Дачыненьні паміж Радзівіламі і Хадкевічамі ў пэўнай ступені ўплывалі і на ход ваенных дзеяў.

=== Заваёва Кокенгаўзэна ===
{{Асноўны артыкул|Бітва пад Кокенгаўзэнам}}
Гетман вялікі Крыштап Радзівіл у траўні 1601 году распачаў ваенныя дзеі ў Інфлянтах. Яго аддзелы атачылі горад і крэпасьць [[Кокенгаўзэн]] (Кокнэсэ), на правым беразе [[Дзьвіна|Дзьвіны]]. 8 чэрвеня 1601 году да Кокенгаўзэна падышоў з сваімі аддзеламі і польны гетман Ян Караль Хадкевіч (каля 2-3 тыс. жаўнераў, зь якіх 1100 — пяхоты з 16 гарматамі<ref>''Podhorodecki, L''. Slawni hetmani Rzeczy Pospolitej. — Warszawa : Moda, 1994. — 560 s.{{ref-pl}}</ref>). Каб зьняць аблогу гораду, швэдзкі камандуючы [[Карл Карльсан Юленьельм]] на ўсход ад гораду на беразе Дзьвіны даў бітву літоўскаму войску. На баку Швэцыі ў бітве брало ўдзел каля 5 тыс. жаўнераў. Ян Караль Хадкевіч камандаваў [[Гусарыя|гусарскім рэгімэнтам]] на правым флянзе літоўскага войска, знаходзячыся ў першых шэрагах свайго войска. Разам з конным палком Крыштофа Дарагастайскага Хадкевіч правёў моцную атаку на левае крыло швэдзкага войска. Швэдзкія [[рэйтары]] былі разьбітыя і пачалося перасьледваньне швэдзкіх жаўнераў. Швэды страцілі 2 тыс. чалавек, войскі ВКЛ страцілі 80 забітымі і 100 параненымі зь якіх 20 памерла пазьней, было пабіта шмат коней<ref>''Herbst, S''. Wojna inflancka 1600—1602. — Zabrze: Interfort, 2006. — 253 s. {{ref-pl}}</ref>. Швэдзкая залога Кокенгаўзэну капітулявала. У палон трапіла 1800 швэдзкіх жаўнераў і ўзятая швэдзкая артылерыя. У выніку перамогі пад Кокенгаўзэнам літоўскае войска заняло ў ліпні 1601 году Вэндэн (Кесь, [[Цэсыс]]), на паўночны ўсход ад [[Рыґа|Рыґі]]. Але потым пад націскам пераважных па колькасьці швэдзкіх сіл літоўскае войска адступіла да Рыґі, якую разам з вэндэнскім ваяводам [[Георг Фарэнсбах|Ґеорґам Фарэнсбахам]] і польскімі аддзеламі абаранялі аддзелы Яна Караля Хадкевіча. Некалькі штурмаў швэдзкіх войскаў былі адбітыя. У кастрычніку 1601 году да Рыґі наблізілася польская армія на чале з гетманам вялікім каронным [[Ян Замойскі|Янам Замойскім]], і швэдзкая армія пачала адступаць. Аддзелы Яна Караля Хадкевіча бралі ўдзел у перасьледаваньні швэдаў і блякадзе швэдзкіх залогаў у крэпасьцях Вольмар (Валміера) і Вэзэнбэрґ ([[Раквэрэ]]), Фэлін (Вільяндзі) і Белы Камень (Пайдэ). Узяцьце Белага Камня ўзмацніла пазыцыі войска Рэчы Паспалітай<ref name=W1 />. Ваенныя дзеі працягваліся ад восені 1601 году да канца лета 1602 году.

=== Змаганьне за Дорпат ===
[[Файл:Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (1620).jpg|значак|Ян Караль Хадкевіч, 1620 г.]]

У пачатку кастрычніка 1602 году, па ад’езьдзе з тэатру ваенных дзеяў гетмана вялікага кароннага Яна Замойскага, кароль [[Жыгімонт Ваза]] даручыў камандаваньне польскімі і літоўскімі сіламі ў [[Інфлянты|Інфлянтах]] Яну Каралю Хадкевічу. Хадкевічу ўдалося сабраць пад сваім камандаваньнем да 4 тыс. жаўнераў. 3ь імі ў лістападзе 1602 году ён пачаў самастойна новую кампанію. 16 лістапада яго войска пачало аблогу аднаго з буйнейшых гарадоў Балтыі — Дорпата ([[Тарту]]). Паступова ў баях сілы Хадкевіча зьмяншаліся, і ў канцы студзеня 1603 году ў яго заставалася толькі 700 коньнікаў і 100 пехацінцаў. Даведаўшыся, што швэдзкае войска зьбіраецца прыйсьці да Дорпата і зьняць аблогу, Ян Караль Хадкевіч пакінуў каля гораду сотні дзьве жаўнераў, а з астатнімі сіламі, узяўшы з залогі Вэзэнбэрґу (Раквэрэ) дапамогу і давёўшы колькасьць жаўнераў у сваім войску да 1000 чалавек, прымусіў у сакавіку 1603 году швэдзкае войска, якое не дайшло да Дорпата, адступіць. Па другой аблозе 13 красавіка 1603 году швэдзкая залога (1050 чалавек) Дорпата капітулявала<ref name=W1 /> на ганаровых умовах, адышоўшы на Рэвэль ([[Талін]]), але аддаўшы пераможцам усю артылерыю (звыш 80 гарматаў). У 1603 годзе Ян Караля Хадкевіч быў прызначаны адміністратарам Інфлянтаў.

=== Адбіцьцё швэдзкага ўварваньня 1604 году ===
Наступную кампанію ў Балтыі гетман польны літоўскі Ян Караль Хадкевіч вёў у 1604 годзе. У пачатку 1604 году швэдзкі [[рыксдаг]] абраў каралём герцага Сёдэрманляндзкага Карла (дзядзьку польскага караля Жыгімонта Вазы), дагэтуль рэгента каралеўства. Пазыцыі новага караля Карла ІХ узмацніліся, і ён намагаўся вярнуць крэпасьці і гарады ў [[Эстонія|Эстоніі]], перш за ўсё Дорпат і Белы Камень, а потым пайсьці на [[Рыґа|Рыґу]]. Была сфармаваная новая швэдзкая армія ў 9 тыс. жаўнераў на чале з губэрнатарам [[Фінляндыя|Фінляндыі]], генэралам [[Арвід Эрыксан Стэлярм|Арвідам Эрыксанам Стэлярмам]]. У верасьні 1604 году войскі Стэлярма і Хадкевіча сустрэліся. 23 верасьня 1604 году адбылася бітва на дарозе з Дорпата да Рэвэля каля Белага Камня<ref name=W1 />. У Хадкевіча было 2300 жаўнераў, швэдзкае войска налічвала 7 тыс. чалавек. Хадкевіч пастанавіў ударыць на больш моцнае левае крыло праціўніка. Яго [[Гусарыя|гусары]], што знаходзіліся на правым крыле арміі, сьмелым націскам разграмілі швэдзкіх [[рэйтары|рэйтараў]], а потым ударылі на пяхоту. Калі ў бой пайшлі аддзелы цэнтру і левага крыла, швэдзкае войска было кінутае ў балоты і пачаўся поўны разгром праціўніка. На полі бою засталося 300 забітых швэдзкіх жаўнераў. Пераможцы ўзялі 21 сьцяг, 6 гармат і ўвесь абоз. У войску Хадкевіча страты былі малыя: 50 забітых і 100 параненых{{Няма крыніцы інфармацыі}}. Перамога не была выкарыстана, бо ў дзяржаўным скарбе не было грошай і жаўнерам не выплацілі жалаваньня. Войска стварыла канфэдэрацыю, якая адмовілася працягваць ваенныя дзеі.

=== Кірхгольмская бітва ===
[[Файл:Jan Karol Chodkiewicz in battle of Kircholm 1605.PNG|міні|Я. К. Хадкевіч у Кірхгольмскай бітве]]
{{Асноўны артыкул|Бітва пад Кірхгольмам}}
За заслугі ў вайне з [[Швэцыя]]й у сакавіку 1605 году староста Жамойцкі Ян Караль Хадкевіч атрымаў вялікую булаву, гэта значыць атрымаў пасаду гетмана вялікага літоўскага. Кароль [[Жыгімонт Ваза]] надаў таксама Хадкевічу Дорпацкае староства (у [[Эстонія|Эстоніі]]). А ў гэты час Швэцыя рыхтавалася да новай кампаніі, каб усё ж такі захапіць [[Інфлянты]]. У сярэдзіне верасьня 1605 году швэдзкія сілы сканцэнтраваліся каля [[Рыга|Рыґі]], каб узяць яе. Сюды ж накіравалася і швэдзкая армія на чале з каралём Карлям ІХ. Ян Караль Хадкевіч, які меў 3500 жаўнераў (пераважна коньніцы), пастанавіў даць бітву каля Рыґі, супраць яго выступіла швэдзкае войска ў 11 тыс. чалавек, у тым ліку 8500 пяхоты. Кароль Карль ІХ, маючы войска ўтрая большае, быў перакананы ў сваёй перамозе.

27 верасьня 1605 году пад Кірхгольмам (цяпер [[Саласьпілс]]), у 15 кілямэтрах ад Рыґі, на паўночным беразе [[Дзьвіна|Дзьвіны]], адбылася [[Кірхгольмская бітва|бітва]]<ref name=W1 />. Хадкевічу ўдалося выманіць швэдаў зь іх выгадных пазыцыяў на ўзгорках, зрабіўшы выгляд, што яго войска раптам пачало адступаць. А калі пяхота і коньніца супраціўніка пачалі наступ усьлед за аддзеламі Хадкевіча, якія адступалі, літоўскія конныя харугвы хутка зьмянілі фронт і абрынуліся на швэдзкую пяхоту, якая ўжо пачала ўзьбірацца на ўзгоркі, усьлед за аддзелам Хадкевіча. Адначасна швэдзкую пяхоту ва ўпор расстрэльвала артылерыя літоўскага войска. [[Гусарыя|Гусары]] [[Ян Пётар Сапега|Яна Пятра Сапегі]], [[Вінцэнт Война|Вінцэнта Войны]] і [[Тодар Ляцкі|Тодара Ляцкага]] разграмілі швэдзкіх [[рэйтары|рэйтараў]] і ўварваліся ў шэрагі галоўных швэдзкіх сіл на правым крыле, якім камандаваў граф [[Фрыдрых Яахім Мансфэльд]]. Па трох гадзінах бою армія швэдзкага караля была цалкам разгромлена. [[Карл ІХ (кароль Швэцыі)|Карл ІХ]] выратаваўся, уцёкшы на кані зь бітвы ў Парнаву ([[Пярну]]). Швэды страцілі ад 5 да 9 тыс. забітымі<ref name="Cl">''Claes-Göran Isacson''. Vägen till stormakt // Vasaättens krig. — Stockholm: Norstedts, 2006. {{ISBN|91-1-301502-8}}. — P. 331. {{ref-sv}}</ref><ref>''Musiałowicz B.'' [http://www.historycy.org/index.php?act=Attach&type=post&id=2174 Kircholm 1605] — a study of the 1605 campaign in Livonia, prepared on the occasion of 400th anniversary of the battle. Includes a chapter about the anniversary commemorations at Salaspils, Latvia on 27 September 2005.{{ref-en}}</ref>. Былі захоплены 60 швэдзкіх штандараў, 12 гармат і ўвесь абоз. Некалькі соцень швэдзкіх жаўнераў трапілі ў палон<ref name=Cl />. Страты арміі Хадкевіча былі невялікімі: у баі зь пяхотай страцілі 100 чалавек забітымі і 200 параненымі.

Перамога Яна Караля Хадкевіча пад Кірхгольмам<ref name=Wekel /> над у тры разы большым праціўнікам<ref name=W1 /> была атрымана дзякуючы майстэрскаму кіраваньню коньніцай і канцэнтрацыяй сіл на розных этапах бітвы ў патрэбным на гэты час кірунку. Таму кавалерыя Хадкевіча і здолела перамагчы некалькі калёнаў праціўніка, што стаялі адна з адной. Бітва пад Кірхгольмам была найбольш слаўнай сярод перамог гетмана Яна Караля Хадкевіча, зьяўляючыся адначасова адной з самых слаўных старонак літоўскай вайсковай гісторыі XVII стагодзьдзя. Хутка весткі пра яе разьляцеліся па ўсім краі і за мяжой. Хадкевіча віншаваў ня толькі кароль Жыгімонт Ваза, але таксама і [[Нямеччына|нямецкі]] імпэратар Рудольф ІІ, [[Ангельшчына|ангельскі]] кароль Якуб І і нават [[Іран|пэрсыдзкі]] шах Абас Вялікі і [[Турцыя|турэцкі]] султан Ахмэд І. Папа рымскі Павал V даслаў Хадкевічу ліст зь віншаваньнямі. Прапаведнік [[Пятро Скарга]] выступіў у Вавельскім катэдральным касьцёле з казаньнем у прысутнасьці караля<ref name=W1 />. Гэтая прамова пра інфлянцкую перамогу была надрукаваная ў [[Вільня|Вільні]] ў тым жа 1605 годзе. За сваю перамогу Ян Караль Хадкевіч атрымаў маёнткі Сэруце ля [[Віцебск]]а, Дуды над [[Нёман]]ам і Лотву ([[Ашмяны|Ашмянскі]] павет), а таксама прыбыткі з Упіцкай эканоміі<ref name=W1 />. Яму таксама была перададзена Любашанскае староства ў [[Ворша|Аршанскім]] павеце.

=== Унутрыпалітычная сытуацыя ў Рэчы Паспалітай ===
[[Файл:Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (XVIII).jpg|міні|Фрэска ў [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскім унівэрсытэце]]]]
Вынікі перамогі пад Кірхгольмам не былі выкарыстаныя. У дзяржаўным скарбе зноў не было грошай, жаўнерам за службу не плацілі, і войска прыехала ў Берасьцейскую (1605), а затым Гарадзенскую (1606) эканомію запатрабавала выплаты запазычынасьці, у кошт якой пачало канфіскацыю сродкаў дзяржаўных падаткаў.

Тым часам у [[Каралеўства Польскае (1385—1569)|Каралеўстве Польскім]] ўзмацнілася апазыцыя групоўкі магнатаў і шляхты да цэнтралізатарскай палітыкі караля Жыгімонта Вазы. На чале яе стаяў кракаўскі ваявода [[Мікалай Зэбжыдоўскі]]. У Вялікім Княстве Літоўскім яго падтрымліваў адзін зь лідэраў кальвіністаў [[Януш Радзівіл]], муж княгіні слуцкай [[Соф'я Слуцкая|Соф’і Алелькавіч]] і ўладальнік багатых маёнткаў у [[Жамойць|Жамойці]]. У 1606 годзе апазыцыя перайшла да рашучых дзеяў з мэтай зьмяшчэньня з стальца Жыгімонта Вазы. Яна стварыла канфэдэрацыю і абвясьціла [[рокаш (саюз шляхты)|рокаш]] (законны ўзброены саюз шляхты супраць караля). Кароль у сваю чаргу пачаў зьбіраць войска супраць канфэдэратаў. Ян Караль Хадкевіч спрабаваў спачатку захаваць нэўтралітэт, але, калі Януш Радзівіл далучыўся да Мікалая Зэбжыдоўскага, Хадкевіч на зьезьдзе літоўскай шляхты ў [[Наваградак|Навагародку]] 25 верасьня 1606 году асудзіў апазыцыю каралю. Потым Я. К. Хадкевіч з 1600 жаўнерамі далучыўся да караля каля [[Варшава|Варшавы]] (чэрвень 1607 году). 6 ліпеня 1607 году каля Гузава (недалёка ад [[Радам]]а) адбылася бітва паміж каралеўскімі войскамі і ракашанамі. Ян Караль Хадкевіч камандаваў літоўскімі сіламі на правым крыле каралеўскіх войскаў. Супраць яго стаялі літоўскія роты, якімі камандаваў [[Януш Радзівіл]], і, калі яны пачалі адступаць, Хадкевіч, не жадаючы разгрому сіл Радзівіла, пастанавіў не перасьледаваць іх. Хоць перамогу атрымалі каралеўскія войскі, аднак магнаты, прыхільнікі караля, якія таксама не хацелі ўзмацненьня каралеўскай улады, прымусілі караля пайсьці з ракашанамі на кампраміс. Кароль адмовіўся ад пляну рэформы дзяржаўнай сыстэмы. Тым ня менш бітва пад Гузавам 1607 году выразна падзяліла магнацка-шляхецкае грамадзтва [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікалітвы]] на дзьве групоўкі: на прыхільнікаў караля і вялікага князя Жыгімонта на чале з Хадкевічам і на апазыцыю на чале зь Янушам Радзівілам. Узброеныя сутычкі партызанскага характару адбываліся на Беларусі. Але і гэтыя партызанскія выступы апазыцыі былі здушаныя. У такой барацьбе прыхільнікаў караля (рэгалістаў), якіх узначальваў каталіцкі магнат Ян Караль Хадкевіч, з апазыцыяй, якую ўзначальваў [[Януш Радзівіл]], выявіліся ня толькі палітычныя і рэлігійныя супярэчнасьці ў літоўскім грамадзтве, але і асабістае суперніцтва двух вядомых прадстаўнікоў магнацкіх родаў Хадкевічаў і Радзівілаў, якія аспрэчвалі сваё першынства ў Вялікім Княстве Літоўскім. Каб памірыць Хадкевічаў з Радзівіламі, у справу ўмяшаліся канцлер вялікі [[Леў Сапега]], старэйшы ў родзе Радзівілаў Мікалай Крыштап «Сіротка», Б.Война, Я.Ферлей, М.Зэбжыдоўскі. Я. К. Хадкевіч сканцэнтраваў вакол Гародні 3 тыс. сілаў рэгалістаў, якія ў пачатку чэрвеня 1608 г. разагналі 1200 асабовую заслону зь сілаў падчашага ВКЛ і заблякавалі сілы берасьцейскіх канфэдэратаў і ракашан пад Берасьцем. Урэшце 20 чэрвеня 1608 г. была заключана перамір’е, і суперніцтва магнатаў сьціхла.

=== Перамогі над швэдамі ў 1607—1617 ===
Грамадзянская вайна ў Рэчы Паспалітай палегчыла становішча [[Швэцыя|швэдаў]] у Балтыі. Увесну 1607 году яны здабылі Белы Камень, а ў 1608 годзе — [[Дынамюндэ]] (пры ўпадзеньні Заходняй Дзьвіны ў Рыскую затоку) і [[Фэлін]] (Вільяндзі). У кастрычніку 1608 году Ян Караль Хадкевіч вярнуўся ў [[Інфлянты]] і перайшоў у контрнаступ. Сабраўшы 2-тысячнае войска, Хадкевіч рушыў на поўнач. Яго войска ў лютым 1609 году за 6 дзён прайшло 200 кілямэтраў, што для таго часу было незвычайна. Дайшоўшы да Парнавы ([[Пярну]]), ён начным штурмам 1 сакавіка 1609 году здабыў гэтае места і вярнуўся пад [[Рыга|Рыґу]], якую заблякавалі швэдзкія войскі і флёт. Сьмелым ударам коньнікаў Я. К. Хадкевіч разьбіў перадавыя аддзелы корпусу графа Мансфэльда, што прымусіла швэдзкага генэрала адыйсьці ад Рыґі. Была ўзятая крэпасьць Дынамюндэ. Адначасова невялічкая эскадра Хадкевіча нанесла страты швэдзкаму флёту ля Рыґі, ля порта Саліс, і прымусіла яго адыйсьці таксама. Пры гэтым швэдзкі флёт страціў два караблі. Далей Ян Караль Хадкевіч намагаўся пайсьці ў [[Эстонія|Эстонію]], але не атрымаў абяцаных падмацаваньняў ад караля, бо Жыґімонт ІІІ рыхтаваўся да вайны з [[Расея]]й. Сьмерць караля Карла ІХ дазволіла пачаць мірныя перамовы. У 1611 годзе паміж [[Швэцыя]]й і [[Рэч Паспалітая|Рэччу Паспалітай]] было падпісана перамір’е{{Няма крыніцы інфармацыі}}, і на некаторы час (да 1617 году) ваенныя дзеі ў Балтыі былі спыненыя.

== Паходы на Маскву ==

=== Перадгісторыя ===
{{Асноўны артыкул|Вялікая смута|Вайна Рэчы Паспалітай з Маскоўскай дзяржавай (1609—1618)}}
[[Файл:Sofja Chadkievič (Mialeckaja). Соф’я Хадкевіч (Мялецкая) (XVII).jpg|міні|Жонка Я. К. Хадкевіча Соф’я (зь Мялецкіх)]]
Падчас барацьбы ў [[Маскоўскае княства|Маскоўскай дзяржаве]] паміж [[Ілжэдзьмітры I|Ілжэдзьмітрыем І]] і [[Барыс Гадуноў|Барысам Гадуновым]] і потым, па забойстве Ілжэдзьмітрыя І, сярод кіроўных колаў Рэчы Паспалітай папулярным быў плян стварэньня славянскай фэдэрацыі — Рэчы Паспалітай з далучэньнем да яе Русі ў якасьці трэцяга чальца фэдэрацыі, разам з [[Польшча]]й і [[Літва|Літвой]]<ref name=W1 />.

Зачэпкай для пачатку вайны з Маскоўскай дзяржавай было ўвядзеньне на яе тэрыторыю на просьбу цара [[Васіль IV Шуйскі|Васіля Шуйскага]] ў 1609 годзе [[Швэцыя|швэдзкага]] корпусу на чале зь Я. Дэляґарды для барацьбы з прыхільнікамі [[Ілжэдзьмітры II|Ілжэдзьмітрыя ІІ]], які знаходзіўся ў Тушыне пад [[Масква|Масквой]]. Паколькі Жыгімонт Ваза быў у стане вайны з [[Швэцыя]]й, то ўвядзеньне каралеўскіх войск у Маскоўскую дзяржаву і яе хаўрус з Швэцыяй разглядаліся як варожы акт. Сам кароль Жыгімонт узначаліў войска, якое складалася з польскіх і літоўскіх войск і палкоў украінскіх [[Казакі|казакоў]]. Да гэтага войска, якое ўступіла на тэрыторыю Маскоўскай дзяржавы, на заклік караля далучыліся польскія й літоўскія аддзелы з-пад Тушына, якія пакінулі лягер Ілжэдзьмітрыя ІІ. У верасьні 1609 году пад камандаваньнем караля Жыгімонта пачалася аблога [[Смаленск]]у, якая цягнулася да чэрвеня 1611 году, калі [[Смаленск]] быў узяты.

Па ганебнай паразе маскоўскага войска (на чале з братам цара князем [[Дзьмітрый Шуйскі|Дзьмітрыем Шуйскім]]), калі 6500 жаўнераў аб’яднанага войска на чале з гетманам польным каронным С. Жулкеўскім 4 ліпеня 1610 году разграмілі 35-тысячную маскоўскую армію ля сяла Клушына (у раёне [[Ґжацк]]у), у [[Масква|Маскве]] цар [[Васілій Шуйскі]] быў скінуты з трона і пастрыжаны ў манахі. Новы маскоўскі ўрад — «[[сямібаяршчына]]» — празь месяц заключыў дамову з каралём Жыгімонтам і абвясьціў 15-гадовага каралевіча [[Уладыслаў Зыгмунтавіч|Ўладзіслава Зыгмунтавіча]] (як яго на літоўскі ўзор называлі ў [[Польшча|Польшчы]]) царом маскоўскім і ўсяе Расеі). Жыхары Масквы і іншых гарадоў Расеі прызналі Ўладзіслава царом і прынесьлі яму крыжацалавальную прысягу на вернасьць, падпісаўшы грамату. Але бацька тады не адпусьціў каралевіча ў Маскву. У Маскву ўвайшла літоўска-польская залога на чале з [[Станіслаў Жулкеўскі|Станіславам Жулкеўскім]].

Гетман вялікі літоўскі Ян Караль Хадкевіч выступаў супраць дапамогі Ілжэдзьмітрыю ІІ і супраць вайны з Маскоўскай дзяржавай і нават выказваў сваё незадавальненьне каралю<ref name=W1 />, як і раней, гаварыў яму адкрыта, што праз тое, што кароль ня выдаткаваў грошай і не прысылаў у час вайсковай дапамогі ў [[Інфлянты]], не ўдалося атрымаць канчатковай перамогі над швэдамі. Цяпер каралю прыйшлося прыкласьці шмат намаганьняў, каб пераканаць Хадкевіча ўзяць удзел з войскам, што было ў Інфлянтах, у вайне супраць Маскоўскай дзяржавы. У красавіку 1611 году Ян Караль Хадкевіч пайшоў у кірунку на [[Пскоў]]<ref name=W1 /> і шэсьць тыдняў стаяў пад мурамі Пячорскага [[манастыр (суполка)|манастыра]], але ўзяць яго ня здолеў і адступіў.

=== Першы паход ===
[[Файл:Hieranim Chadkievič. Геранім Хадкевіч.jpg|міні|Геранім (1598—1613), сын Я. К. Хадкевіча]]
Урэшце найвышэйшы гетман літоўскі Ян Караль Хадкевіч згадзіўся на прапанову караля ўзначаліць войска для дапамогі літоўска-польскай залозе ў [[Масква|Маскве]]. На пачатку восені 1611 году ён сабраў у Шклове 2500 жаўнераў, запасы харчаваньня і амуніцыі і накіраваўся ў Маскву<ref name=W1 />, куды дайшоў 6 кастрычніка. Войска Я. К. Хадкевіча мела некалькі сутычак з удзельнікамі першага маскоўскага апаўчэньня [[Дзьмітры Трубяцкой|Дзьмітрыя Трубяцкога]] і І. Заруцкага, але мусіла адступіць.

Польскія жаўнеры ня вельмі хацелі падпарадкоўвацца гетману літоўскаму. У пачатку лістапада 1611 году ўжо 2-тысячны аддзел Яна Караля Хадкевіча адступіў у [[Гомель]]. Тут ён зноў сабраў запасы харчаваньня і 18 сьнежня 1611 году прывёзь іх у [[Масква|Маскву]] для літоўска-польскай залогі Крамля. У 1612 годзе яшчэ двойчы ён прыходзіў у Маскву, каб забясьпечыць залогу харчаваньнем. Апошні паход гетмана Я. К. Хадкевіча на Маскву, зноў з запасамі для крамлёўскай залогі, адбыўся ў канцы лета — пачатку верасьня 1612 году. У адзін час з гетманам Янам Каралем Хадкевічам у Маскву накіраваўся кароль Жыгімонт ІІІ і каралевіч Уладзіслаў, каб заняць маскоўскі трон. Каралевіча суправаджаў канцлер [[Леў Сапега]]. Хадкевіча ля Масквы сустрэлі аддзелы першага і другога расейскага апалчэньня, у якіх воінаў было значна больш, чым у Яна Караля Хадкевіча. На гэты раз прабіцца да Крамля яму не ўдалося. Другое расейскае апалчэньне пад кіраўніцтвам ахрышчанага ў праваслаўе этнічнага татарына і ніжагародзкага купца [[Кузьма Мінін|Кузьмы Мініна]] і князя [[Дзьмітрый Пажарскі|Дзьмітрыя Пажарскага]] ўжо заняло большую частку Масквы. 31 жніўня 1612 году войска найвышэйшага гетмана ВКЛ Яна Хадкевіча знаходзілася ў 5 кілямэтрах ад мураў [[Масква|Масквы]], на Паклоннай гары. 1 верасьня Хадкевіч заняў падмаскоўны тады [[Навадзевічы манастыр]] і спрабаваў увайсьці ў [[Масква|Маскву]] з захаду праз Чартольскую браму, але быў адбіты паўстанцамі-апалчэнцамі. На наступны дзень ён спрабаваў увайсьці ў горад з поўдня, прайшоўшы праз [[Данскі манастыр]], праз Калускую браму. Яго войску ўдалося прабіцца ў Замаскварэчча і дайсьці да вуліцаў Вялікая Ардынка і Пятніцкая. Спробы прарвацца да Крамля і Кітай-гораду не ўдаліся і ў гэты дзень. 2 верасьня 1612 году Хадкевіч узнавіў атакі. Яго жаўнерам удалося дайсьці амаль да самай Масквы-ракі, але і цяпер да берага ракі апалчэнцы іх не дапусьцілі. А ніжагародзкі купец і праваслаўны татарын [[Кузьма Мінін]] з часткай сіл пераправіўся праз Маскву-раку і нанёс удар войску Яна Хадкевіча ля Крымскага двара (цяпер раён Крымскага маста). Атакі войска Яна Караля Хадкевіча былі канчаткова адбітыя, яго войска страціла 500 чалавек і абоз з правіянтам, і ён вымушаны быў адступаць<ref name=W1 />. Гэта вызначыла і лёс крамлёўскай залогі. 1 лістапада апалчэнцы занялі Кітай-горад, а 6 сьнежня 1612 году капітулявала і залога Крамля, бо харчаваньня ў іх ужо не было.

Адступаючы, Ян Караль Хадкевіч сустрэў у Вязьме новую каралеўскую армію, зь якою ў Маскву ўрэшце ехаў разам з бацькам 17-гадовы каралевіч [[Уладзіслаў Жыгімонтавіч]], каб заняць маскоўскі трон. Але гэтая армія затрымалася ў дарозе, спрабуючы ўзяць [[Валакаламск]], і да моманту капітуляцыі літоўска-польскай залогі не пасьпела. А потым ужо было позна: у лютым 1613 году земскі сабор абраў новага цара, 16-гадовага [[Міхаіл Раманаў|Міхаіла Фёдаравіча Раманава]], родапачынальніка новай дынастыі ў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржаве]].

=== Другі паход у Маскву ===
{{Галерэя
|Назва            = <small>Конныя партрэты Я. К. Хадкевіча</small>
|Памер            = 
|Пазыцыя          = right
|Файл:HetmanChodkiewicz.jpg|Мастак [[Юліюш Косак|Ю. Косак]], XIX стагодзьдзе
|Файл:Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (J. Suchadolski, 1862).jpg|Мастак [[Януар Сухадольскі|Я. Сухадольскі]], 1862 г.
}}
Гетман вялікі Ян Караль Хадкевіч у 1613—1615 гадах камандаваў польскімі і літоўскімі сіламі ў [[Смаленскім ваяводзтве|Смаленскае ваяводзтва]], абараняючы яго ад расейцаў<ref name=Wekel>Хадкевічы // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 710.</ref>. На пачатку 1615 году Я. К. Хадкевіч накіраваў у глыбіню расейскай тэрыторыі два аддзелы: [[Януш Кішка|Януша Кішкі]] на [[Старадуб]] і [[Аляксандр Лісоўскі|Аляксандра Лісоўскага]] на [[Бранск]].

А ў гэты час каралеўскі двор у [[Варшава|Варшаве]] зноў вярнуўся да пляну пасадзіць на маскоўскі трон каралевіча Ўладзіслава. Камандаваць войскам, якое будзе суправаджаць цара Ўладзіслава ў [[Масква|Маскву]], прызначылі гетмана вялікага літоўскага Яна Караля Хадкевіча, бо гетман вялікі каронны [[Станіслаў Жулкеўскі]] адмовіўся ісьці ў паход.

Каб пераканаць Яна Караля Хадкевіча ў неабходнасьці новага паходу ў Маскву, 20 чэрвеня 1616 году Жыгімонт Ваза надаў яму вышэйшую пасаду ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] — віленскага ваяводы. Тады ж Я. К. Хадкевіч адмовіўся ад пасады старосты [[Жамойць|жамойцкага]] на карысьць Януша Кішкі.

Я. К. Хадкевіч з войскам пачаў паход раней і 11 кастрычніка 1617 году ўзяў [[Дарагабуж]]<ref name=W1 />, а неўзабаве ён аблажыў [[Вязьма|Вязьму]]. Сюды да яго выехаў праз [[Магілёў]] і [[Смаленск]] каралевіч Уладзіслаў, які і пачаў рассылаць у [[Расея|Расеі]] свае царскія граматы з палёгкамі да розных груп насельніцтва. Была занятая і [[Вязьма]]. Да Ўладзіслава далучылася частка дваран, данскіх [[Казакі|казакоў]] і рэшткі казацка-сялянскіх аддзелаў часоў паўстаньня [[Іван Балотнікаў|Івана Балотнікава]]. Але большасьць баяраў, дваранаў і казакоў Уладзіслава не падтрымала. Па заняцьці Вязьмы ўдарылі моцныя маразы, і асноўныя ваенныя дзеі былі прыпыненыя. Каралевіч і гетман засталіся ў Вязьме. Аддзелы лёгкай коньніцы ([[лісоўчыкі]]) дзеялі ў найбліжэйшых паветах, спусташаючы і так спустошаныя раёны [[Расеі]]. Пачалася падрыхтоўка да далейшага паходу. Увесну 1618 году сілы для наступу на [[Масква|Маскву]] былі сабраныя. Цяпер у войску Яна Караля Хадкевіча налічвалася 14 тыс. чалавек, у тым ліку каля 5500 пяхоты. Аднак дысцыпліна ў лягеры была недасканалай. Пачаліся спрэчкі, каму камандаваць асобнымі палкамі. У рашэньні камандаваньня ўмешваўся сам каралевіч і яго фаварыты. Рашучы і сьмелы, Я. К. Хадкевіч часта ўступаў у спрэчкі з Уладзіславам. А ў гэты час прышлі весткі з [[Варшава|Варшавы]], што сойм выдаткаваў грошы на вядзеньне вайны ў [[Расея|Расеі]] толькі на 1618 год.

У чэрвені 1618 году войска Яна Караля Хадкевіча працягнула паход на [[Масква|Маскву]]. Ён хацеў прайсьці ў Маскву праз [[Калуга|Калугу]], але вайсковая рада і каралевіч пастанавілі накіраваць аддзелы напрасткі на сталіцу. Час быў страчаны на заняцьце [[Мажайск]]у. У пачатку кастрычніка 1618 году войска каралевіча заняло сяло Тушына на поўнач ад Масквы і пачало рыхтавацца да штурму сталіцы. Да Масквы праз паўднёвыя паветы Расеі прыйшло з [[Украіна|Украіны]] 20-тысячнае [[Казакі|казацкае]] войска на чале з гетманам [[Пятро Канашэвіч-Сагайдачны|Пятром Канашэвічам-Сагайдачным]], да дарозе разрабаваўшы [[Пуціўль]], [[Ліўны]], [[Ялец]] і [[Лебядзянь]] і іх акругі. Сагайдачны зьявіўся да Данскога кляштару, а адтуль прайшоў у Тушына. У ноч на 11 кастрычніка пачаўся штурм [[Масква|Масквы]] празь Цьвярскую і Арбацкую брамы, але штурм быў адбіты. Набліжалася зіма, жаўнерам грошы не плацілі, бо іх не было, і каралевіч пачаў перамовы з маскоўскімі баярамі. У выніку перамоваў 11 сьнежня 1618 году ў сяле Дэўліне (каля Тройца-Сергіева манастыра) было падпісанае [[Дэўлінскае перамір’е|перамір’е]]<ref name=W1 /><ref>''Wisner H.'' Władysław IV Waza. 1995. {{ISBN|83-04-04216-9}}. — S. 27. {{ref-pl}}</ref>. [[Макоўская дзяржава]] адмовілася ад прэтэнзіяў на [[смаленск]]ую зямлю, якая цяпер вярталася ў склад [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], і на [[чарнігаў]]скую і северскую землі, якія ўвайшлі ў склад [[Польшча|Кароны]]. Уладзіслаў захаваў тытул цара маскоўскага і ўсяе [[Расея|Расеі]]. Перамір’е было заключана на 14,5 гадоў. Гэта быў кампраміс і часовае разьвязаньне дзяржаўных і тэрытарыяльных праблем.

Гетман вялікі Ян Караль Хадкевіч вярнуўся з гэтага паходу расчараваным. Гады, праведзеныя на войнах, паўплывалі на яго здароўе. Ян Караль Хадкевіч усё часьцей хварэў. Ён адышоў ад дзяржаўных справаў, усё больш займаўся гаспадаркай у сваіх маёнтках. Былі і сямейныя клопаты.

== Вайна супраць Турэччыны 1620—1621 гадоў ==
{{Асноўны артыкул|Вайна Рэчы Паспалітай з Турэччынай (1620—1621)}}
На сойме ў [[Варшава|Варшаве]] ў сьнежні 1620 году гетман Ян Караль Хадкевіч атрымаў галоўнае камандаваньне над узброенымі сіламі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] у вайне супраць [[Турцыя|Турцыі]], бо кароннае войска ў кастрычніку 1620 году было разьбіта<ref>Войны Рэчы Паспалітай з Турцыяй 17 ст. // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 460.</ref> і страціла абодвух гетманаў у бітве з туркамі і крымскімі татарамі пад Цэцорай (у [[Малдова|Малдове]], недалёка ад [[Ясы|Яс]]). Гетман вялікі каронны [[Станіслаў Жулкеўскі]] быў забіты<ref name=W1 /><ref>''Nagielski M''. [http://books.google.by/books?id=t4niAAAAMAAJ&redir_esc=y «STANISŁAW ZÓŁKIEWSKI herbu Lubicz (1547—1620) hetman wielki» // Hetmani Rzeczypospolitej Obojga Narodów]. — Wydawn. Bellona, 1995. {{ISBN|978-83-11-08275-5}}. — P. 138—139. {{ref-pl}}</ref>, а гетман польны каронны [[Станіслаў Канецпольскі]] трапіў у няволю.

Ян Караль Хадкевіч узначаліў кароннае (польскае) і літоўскае войска ў паходзе супраць туркаў і крымскіх татараў у [[Малдова|Малдову]]. На поўначы тагачаснага Малдаўскага княства (васала Турэцкай імпэрыі) знаходзілася крэпасьць [[Хацін]], на малдаўскім беразе [[Днестар|Днястра]]<ref>''Tyla А''. Chodkevičius Jonas, Katkevičius, Katkus // Visuotinė lietuvių enciklopedija. — Vilnius, 2003. — T. 4. — P. 79—80. {{ref-lt}}</ref>. Тут, у раёне Хаціна, і зьбіраўся даць вызначальную бітву вялікі гетман. Да польска-літоўскага войска далучыліся [[Украіна|ўкраінскія]] казакі гетмана [[Пятро Канашэвіч-Сагайдачны|Пятра Канашэвіча-Сагайдачнага]], даўняга знаёмага і баявога паплечніка Яна Караля Хадкевіча. Польска-літоўскае войска налічвала каля 30 тыс. жаўнераў, зь іх 14 тыс. пяхоты і больш за 17 тыс. коньнікаў, была і артылерыя. Украінскіх [[Казакі|казакоў]] было таксама 35 тыс. Супраць гэтага войска турэцкі султан [[Асман II]] прывёў армію, якая складалася з туркаў, крымскіх татараў, малдаван і валахаў, разам каля 100 тыс. чалавек (некаторыя крыніцы называюць 160 тыс. туркаў і 60 тыс. татараў)<ref name=W1 />. Пяхота складала толькі адну шостую частку арміі султана, хаця ў баявых дзеях вакол моцнай крэпасьці [[Хацін]], якую заняў Ян Караль Хадкевіч, перш за ўсё патрэбная была пяхота. Аднак у туркаў было больш гарматаў, чым у вялікага гетмана. У параўнаньні зь Янам Каралем Хадкевічам малады султан [[Асман II]] прайграваў, бо баявога досьведу ня меў. Тым ня менш становішча польска-літоўскіх сіл і ўкраінскіх казакоў было складаным, бо іх было менш, чым у супраціўніка.

=== Бітва пад Хацінам ===
{{Асноўны артыкул|Бітва пад Хацінам 1621 году}}
[[Файл:Chodkiewicz wife2.JPG|міні|Я. К. Хадкевіч разьвітваецца з жонкай. Мастак [[Ёсіф Аляшкевіч|Ё. Аляшкевіч]], 1808 г.]]

Ужо 21 ліпеня 1621 году Ян Караль Хадкевіч з 20 тыс. жаўнераў знаходзіўся пад [[Хацін]]ам і чакаў асноўную частку войска, якую вёў сюды каралевіч Уладзіслаў. 1 жніўня, не чакаючы падыходу галоўных сіл, Ян Караль Хадкевіч пачаў пераправу праз [[Днестар]], заняўшы крэпасьць [[Хацін]] і яго навакольле. Галоўны корпус каралевіча Ўладзіслава падыйшоў у мястэчка [[Жванец]] (насупраць Хаціна, на левым беразе Днястра) толькі 30 жніўня, а перапраўляўся праз [[Днестар]] ужо падчас баёў з туркамі.

Лягер Яна Караля Хадкевіча, тылам якога быў [[Днестар]], быў абкружаны земляным валам у 8 кілямэтраў даўжыні. [[Казакі]] абкружылі свой лягер радамі закапаных у зямлю вазоў. Ян Караль Хадкевіч падзяліў лінію абароны на тры часткі. Правую частку, побач з казакамі, занялі літоўскія палкі пад непасрэдным камандаваньнем вялікага гетмана, у цэнтры камандаваў каралевіч Уладзіслаў (але ён увесь час быў хворы і фактычна не выконваў сваіх абавязкаў), левым крылом камандаваў [[Станіслаў Любамірскі]], падчашы каронны, потым ваявода кракаўскі. Галоўнакамандуючым быў сам Ян Караль Хадкевіч.

[[Файл:Józef Brandt, Bitwa pod Chocimiem.jpg|міні|Я. К. Хадкевіч у бітве пад Хацінам. Мастак [[Ёзэф Брандт]], 1867 г.]]

[[Бітва пад Хацінам 1621 году|Бітва пад Хацінам]] пачалася ў самым пачатку верасьня 1621 году і з кароткімі перапынкамі цягнулася шэсьць тыдняў. Польска-літоўскае войска і казакі ўмацавалі свае пазыцыі, вырылі акопы і насыпалі земляныя ўмацаваньні вакол свайго лягера. У цяжкіх умовах Яну Каралю Хадкевічу ўдалося ўтрымаць дысцыпліну жаўнераў і казакоў, нягледзячы на тое, што ў ягоным лягеры не хапала харчаваньня і жаўнеры былі пасаджаны на галодны паёк, бо [[татары]] на паўночным беразе Днястра перашкаджалі падвозу харчаваньня. Да таго Я К Хадкевіч ужо моцна хварэў і з 11 верасьня кіраваў ваеннымі дзеямі, лежучы ў сваім паходным шатры. Спачатку 2—4 верасьня 1621 году туркі і іх хаўрусьнікі атакавалі казацкі лягер і ўрэшце і польска-літоўскі, але атакі туркаў былі адбітыя. Пры гэтым яны панесьлі цяжкія страты.

Потым наступілі два дні перапынку. 7 верасьня туркі, выкарыстоўваючы артылерыю, пайшлі на штурм і нават уварваліся на галоўны вал у стыку цэнтру і левага крыла войска Рэчы Паспалітай. Ян Караль Хадкевіч кінуў на іх сваіх гусараў, якія сагналі непрыяцеля з вала. Новую атаку туркаў Ян Караль Хадкевіч перапыніў, выпусьціўшы праз бакавую браму коньніцу, якая флянгавым ударам разьбіла іхныя калёны. З прычыны вялікіх стратаў туркі спынілі штурм і ў наступныя дні заблякавалі лягер Ян Караль Хадкевіча. 15 верасьня яны кінулі на штурм адборныя сілы з 5 тыс. янычараў і 8 тыс. коньніцы, аднак гэты штурм быў адбіты зь вялікімі для туркаў стратамі. Але страты таксама былі ў войску Яна Караля Хадкевіча, апроч таго пашыраліся хваробы, наступіў голад. 23 верасьня абаронцы скарацілі пэрымэтар абароны, разрыўшы галоўныя земляныя валы і насыпаўшы новыя, але далей у тыле.

[[Файл:Chodkiewicz death.JPG|міні|Сьмерць Я. К. Хадкевіча. Мастак [[Францішак Смуглевіч|Ф. Смуглевіч]], 1806 г.]]

У гэты дзень Ян Караль Хадкевіч сабраў вайсковую раду і перадаў булаву кароннаму падчашаму [[Станіслаў Любамірскі|Станіславу Любамірскаму]], сказаўшы, што памірае. Памёр Ян Караль Хадкевіч 24 верасьня 1621 году<ref>Oskar Halecki // Reddaway F., Penson J. H. [http://books.google.by/books?id=N883AAAAIAAJ&pg=PA472&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false The Cambridge History of Poland]. CUP Archive. {{ISBN|978-1-00-128802-4}}. — P. 472. {{ref-en}}</ref>. Хоць камандзіры спрабавалі захаваць гэтую вестку ў таямніцы, каб не аслабіць баявы дух жаўнераў, войска хутка даведалася і, калі ягонае цела перавозілі ў замак [[Хацін]], жаўнеры сталі ў строй і аддалі вайсковае ўшанаваньне свайму палкаводцу.

Туркі таксама даведаліся пра сьмерць Яна Караля Хадкевіча і 25 і 28 верасьня зноў штурмавалі ягоны лягер, аднак зноў панесьлі страты. 29 верасьня ваенныя дзеяньні спыніліся, пачаліся мірныя перамовы, вынікам якіх была мірная дамова паміж [[Рэч Паспалітая|Рэччу Паспалітай]] і [[Турцыя]]й (9 кастрычніка 1621). Султан забараніў крымскім татарам нападаць на [[Украіна|Ўкраіну]]. На наступны дзень турэцкая армія адступіла. Вайна скончылася перамогай<ref>''Plokhy, S.'' The Cossacks and Religion in Early Modern Ukraine. — Oxford University Press, 2001. P. 93. {{ref-en}}</ref>. Гэта была і апошняя перамога Яна Караля Хадкевіча<ref name=Wekel />.

== Асабістае жыцьцё ==
[[Файл:Hanna Ałaiza Chadkievič (Astroskaja). Ганна Алаіза Хадкевіч (Астроская) (XVII).jpg|міні|Жонка Я. К. Хадкевіча Ганна (з [[Астроскія|Астроскіх]])]]

Ян Караль Хадкевіч ажаніўся ў 1593 годзе з удавой слуцкага князя [[Ян Сямён Алелькавіч|Яна Сямёна Алелькавіча]], Соф’яй Мялецкай<ref>''Kurzej M.'' Kościoł parafialny w Koropcu // Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego. Cz. I, tom 1. — Kraków: «Antykwa», drukarnia «Skleniarz», 2010. — 368 s., 508 il. {{ISBN|978-83-89273-79-6}} — S. 116. {{ref-pl}}</ref> (1567—1619), дачкой ваяводы падольскага і гетмана вялікага кароннага Мікалая Мялецкага. Жонку, як сьведчылі сучасьнікі, ён кахаў. Ад гэтага шлюбу ў яго быў сын Геранім (1598—1613) і дачка Ганна Схалястыка (1604—1625), якая выйшла замуж за [[Ян Станіслаў Сапега|Яна Станіслава Сапегу]] (1589—1635), маршалка надворнага літоўскага, старэйшага сына [[Леў Сапега|Льва Сапегі]], канцлера вялікага літоўскага.

Ажаніцца другі раз гетмана ўгаварыў ягоны старэйшы брат, [[Аляксандар Хадкевіч (ваявода троцкі)|Аляксандар Хадкевіч]], ваявода троцкі, які не хацеў, каб багатая спадчына брата перайшла да Сапегаў. Аляксандар сватаў Яна Караля за адну з дачок княгіні Ганны Астроскай. 60-гадовы гетман абраў князёўну [[Ганна Алаіза Хадкевіч|Ганну Алаізу Астроскую]]<ref name=W1 /> (1600—1654), 20-гадовую дачку ваяводы валынскага, ужо сірату. Шлюб адбыўся 28 лістапада 1620 году ў [[Яраслаў (горад)|Яраславе]]. Неўзабаве па вясельлі гетман адправіўся на сойм у Варшаву, а потым у свой апошні паход, не ўступіўшы ў правы мужа. Яго жонка зьбіралася раней пайсьці ў кляштар і, згодна зь яе воляй, прасіла мужа пакінуць яе нявіньніцай.

Па Яне Каралю Хадкевічу засталася багатая спадчына. Найбольш вялікімі маёнткамі з гарадамі і мястэчкамі былі [[Быхаў]] і [[Горы]] ў [[Аршанскі павет|Аршанскім]] павеце, [[Ляхавічы]] — у [[Наваградзкі павет|Наваградзкім]], Сьвіслач — у [[Ваўкавыскі павет|Ваўкавыскім]], Шкуды і Крэтынга — у [[Жамойць|Жамойці]]. Разам з братам Аляксандрам ён быў уладальнікам [[Шклоў|Шклова]] і Шклоўскага графства. Праўда, Ян Караль Хадкевіч выдаваў свае грошы на войска, і таму яго даўгі перад сьмерцю дасягалі 100 тыс. злотых (больш чым гадавы прыбытак ад усіх яго маёнткаў). Тым ня менш за спадчыну Хадкевіча пачаліся спрэчкі паміж рознымі магнацкімі родамі, якія былі ў сваяцтве зь ім. Прэтэнзіі на спадчыну выказалі дачка [[Ганна Схалястыка]] і яе муж [[Станіслаў Сапега]], брат Яна Караля [[Аляксандар Хадкевіч (ваявода троцкі)|Аляксандар Хадкевіч]] і маладая ўдава [[Ганна Алаіза Хадкевіч]] (у дзявоцтве Астроская) разам з сваімі апекунамі. Барацьба за спадчыну скончылася толькі праз два гады, у траўні 1623 году, калі ўсе сваякі падзялілі спадчыну гетмана.

Цела Хадкевіча была дастаўлена ў [[Камянец-Падольскі]], дзе ён быў пахаваны 14 кастрычніка 1621 году<ref name=W1 />. Летам 1622 году, удава Хадкевіча дамаглася экзгумацыі, і Хадкевіч быў перапахаваны ў рэзыдэнцыі князёў Астроскіх — горадзе [[Астрог (горад)|Астрогу]] на [[Валынь|Валыні]] ў чэрвені таго ж году. У 1627 годзе цела было перавезена ў новую астроскую капліцу, дзе зноў было перапахаванае<ref name=W1 />. Труна была эвакуявана з Астрогу падчас [[Паўстаньне Хмяльніцкага|паўстаньня Хмяльніцкага]] ў 1648 годзе, і вернутае туды зноў у 1654 годзе. Яшчэ раз рэшткі Хадкевіча былі перапахаваныя ў новую магілу ў Астрогу ў 1722 годзе<ref name=W1 />.

== Галерэя ==

=== Малярства ===
<gallery widths=150 heights=150 caption="Творы [[малярства]]" class="center">
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (1621).jpg|Невядомы мастак, 1621 г.
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (XVII).jpg|Невядомы мастак, XVII ст.
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (XVII) (3).jpg|Невядомы мастак, XVII ст.
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (XVII) (2).jpg|Невядомы мастак, XVII ст.
</gallery><gallery widths=150 heights=150 class="center">
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (XVII) (4).jpg|Невядомы мастак, XVII ст.
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (XVII) (6).jpg|Невядомы мастак, XVII ст.
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (XVII) (5).jpg|Невядомы мастак, XVII ст.
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (1750).jpg|Невядомы мастак, каля 1750 г.
</gallery><gallery widths=150 heights=150 class="center">
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (K. Aleksandrovič, 1789).jpg|[[Канстантын Александровіч|К. Александровіч]], 1789 г.
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (J. Plersch, 1799).jpg|Я. Б. Плерш, 1799 г.
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (XIX) (3).jpg|Невядомы мастак, XIX ст.
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (L. Kapliński, 1868).jpg|Л. Каплінскі, 1868 г.
</gallery>

=== Графіка ===
<gallery widths=150 heights=150 caption="Графічныя партрэты" class="center">
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (W. Hondius, 1648).jpg|В. Гандзіюс, 1648 г.
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (A. van Dyck, XVII).jpg|[[Антоніс ван Дэйк]], XVII ст.
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (C. Rasp, 1780).jpg|К. Г. Расп, 1780 г.
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (V. Ślivicki, 1801).jpg|В. Сільвінскі, 1801 г.
</gallery><gallery widths=150 heights=150 class="center">
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (F. Kostecki, 1830).jpg|Ф. Касьцецкі, 1830 г.
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (1840).jpg|A. F. Lemaitre, 1840 г.
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (1840) (2).jpg|Масард, 1840 г.
Jan Karal Chadkievič. Ян Караль Хадкевіч (1847-48).jpg|Невядомы мастак, 1847—1848 гг.
</gallery>

== Памяць ==
У сучаснай [[Беларусь|Беларусі]] гербам [[Гарадзкі пасёлак|мястэчка]] [[Краснасельскі|Краснасельскага]] стаў родавы герб Хадкевічаў, а гербам места [[Ляхавічы|Ляхавічаў]] — абрыс пляну [[Ляхавіцкі замак|замка]], пераўтворанага Янам Хадкевічам ў непрыступную фартэцыю<ref>''Ляхар В''. [https://web.archive.org/web/20110825200717/http://www.golas.by/index.php?subaction=showfull&id=1214982253&archive=1216214400&start_from=&ucat=8& Непераможны грыфон] // [[Голас Радзімы]]. № 25 (3097), 3 ліпеня 2008 г.</ref>.

{{Пачатак блёку}}
{{Адзінка блёку
|папярэднік=[[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»]]
|назва=[[Гетман вялікі літоўскі]]
|гады=1605—1621
|наступнік=[[Леў Сапега]]
}}
{{Канец блёку}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* [[Крыштап Завіша|Завіша Х.]] [http://media.catholic.by/nv/n40/art12.htm Караламахія, у якой апісваецца шчасьлівая перамога, атрыманая з Божай дапамогай Каралем Хадкевічам, графам у Шклове і Быхаве, старастам Жамойці і Дэрпта, намесьнікам Лівоніі і польным гетманам … над Карлам, князем Швецыі, … 27 верасьня 1605 году ў Лівоніі пад Кірхгольмам] / Пераклад з лаціны [[Жанна Некрашэвіч-Кароткая|Ж. Некрашэвіч-Кароткай]] // [[Наша Вера]]. № 2 (40), 2007 г.
* Ляхар В. [https://web.archive.org/web/20110825200717/http://www.golas.by/index.php?subaction=showfull&id=1214982253&archive=1216214400&start_from=&ucat=8& Непераможны грыфон] // [[Голас Радзімы]]. № 25 (3097), 3 ліпеня 2008 г.
* [[Міхась Чарняўскі|Чарняўскі М.]]. Правадыр крылатых вершнікаў: Ян Кароль Хадкевіч. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналёгія, 1998. — 61 с., 9 арк., іл.; партрэт. — Серыя «Нашы славутыя землякі». {{ISBN|985-6234-17-4}}.
* [[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] [http://knihi.com/Vitaut_Caropka/Uladary_Vialikaha_Kniastva.html Уладары Вялікага Княства]. — {{Менск (Мінск)}}: Полымя, 1996. {{ISBN|985-07-0034-3}}.
* {{Літаратура/ЭГБ|6-2}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{Спасылка|аўтар = [[Анатоль Грыцкевіч]]. | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://asoby.iatp.by/cont.phtml?x=jax| загаловак = Арыгінальны артыкул «Ян Караль Хадкевіч»| фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://asoby.iatp.by Гісторыя Беларусі. Асобы.]| дата = 26 кастрычніка 2010 | мова = | камэнтар = }}

{{Гетманы вялікія літоўскія}}
{{Гетманы польныя літоўскія}}
{{Віленскія ваяводы}}
{{Добры артыкул}}

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Хадкевіч, Ян Караль}}
[[Катэгорыя:Хадкевічы|Ян Караль]]
[[Катэгорыя:Беларускія военачальнікі]]
[[Катэгорыя:Гетманы польныя літоўскія]]
[[Катэгорыя:Гетманы вялікія літоўскія]]
[[Катэгорыя:Падчашыі вялікія літоўскія]]
[[Катэгорыя:Ваяводы віленскія]]
[[Катэгорыя:Асобы Вялікага Княства Літоўскага]]
[[Катэгорыя:Сьвецкія сэнатары Рэчы Паспалітай]]
[[Катэгорыя:Старосты жамойцкія]]
[[Катэгорыя:Удзельнікі вайны Рэчы Паспалітай са Швэцыяй 1600—1611 гадоў (бок Рэчы Паспалітай)]]