Прагляд крыніцы для Чарнобыльская катастрофа

{{Катастрофа
|Назва               = Чарнобыльская катастрофа
|Выява               = Chernobyl_Disaster.jpg
|Апісаньне выявы     = Чацьверты рэактар ЧАЭС пасьля выбуху
|Краіна              = СССР
|Месца               = [[Прыпяць (горад)|Прыпяць]], [[Украінская ССР]]
|Тып                 = [[радыяцыйная аварыя]]
|Прычына             = 
|Дата                = 26 красавіка 1986
|Час                 = 01:23:45 <small>([[EEST]])</small>
|Загінулі            = 
|Параненыя           = 
|Пацярпелі           = 
|Зьніклі             = 
|Назва мапы          = Украіны
|Шырата паўшар'е     = паўночнае
 |Шырата градусаў    = 51
 |Шырата хвілінаў    = 23
 |Шырата сэкундаў    = 22
|Даўгата паўшар'е    = усходняе
 |Даўгата градусаў   = 30
 |Даўгата хвілінаў   = 05
 |Даўгата сэкундаў   = 56
|Пазыцыя подпісу на мапе = 
|Водступ подпісу на мапе = 
}}
'''Чарнобыльская катастрофа''' — [[радыяцыйная аварыя]], што адбылася 26 красавіка 1986 году на [[Чарнобыльская АЭС|Чарнобыльскай АЭС]] ва [[Украінская ССР|Ўкраінскай ССР]] (цяпер [[Украіна]]). [[Выбух]] і наступны за ім [[пажар]] спрычынілі масавы выкід (5,2 млн [[Бэкерэль (адзінка вымярэньня)|тэрабэкерэляў]])<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Наступствы «Фукусімы» могуць пераўзысьці Чарнобыль|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=77690|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=14 красавіка 2011|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2011-04-14 69 (26933)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/77697/14kras-4.indd.pdf 4]|issn=1990-763x}}</ref> [[Радыяактыўнасьць|радыяактыўных]] рэчываў у атмасфэру, якія распаўсюдзіліся на большую частку [[Эўропа|Эўропы]]. У захадах стрымліваньня радыяактыўнага забруджваньня і прадухіленьня шырэйшай катастрофы задзейнічалі звыш 880 тыс. [[Ліквідатары|ліквідатараў катастрофы]]<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Папрасіўся добраахвотнікам|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/pril/article.php?id=78273|выданьне=Ахова|тып=|год=26 красавіка 2011|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/pril/?id=43736&prilid=78271 4 (20)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/78280/26kras-6.indd.pdf 6]|issn=}}</ref>, што каштавала каля 18 млрд [[савецкі рубель|рублёў]] і стала моцным ударам па эканоміцы [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]<ref>Паводле інтэрвію зь [[Міхаіл Гарбачоў|Міхаілам Гарбачовым]], Гансам Бліксам і [[Васіль Несьцярэнка|Васілём Несьцярэнкам]]. The Battle of Chernobyl. Discovery Channel. Relevant video locations: 31:00, 1:10:00.</ref>.

[[Здарэньне]] адбылося падчас выпрабаваньняў абсталяваньня АЭС групай [[Аляксандар Акімаў|Аляксандра Акімава]] 26 красавіка 1986 на чацьвёртым рэактары Чарнобыльскай атамнай станцыі. Раптоўны выкід атамнай энэргіі, наступная за ім спроба аварыйнага адключэньня рэактара і паўторнае павышэньне магутнасьці спрычынілі пашкоджаньне гермэтычнай абалонкі, што выклікала сэрыю выбухаў. У выніку гэтых падзеяў агаліліся графітавыя стрыжні, якія пры кантакце з паветрам пачалі расьпякацца<ref>{{Спасылка|url=http://www.iaea.org/newscenter/features/chernobyl-15/cherno-faq.shtml|загаловак=Frequently Asked Chernobyl Questions|дата публікацыі=травень 2005|дата=23 сакавіка 2011|выдавец=IAEA Division of Public Information}}</ref>. Запачаткаваныя ад выбуху клубы пажару ўтварылі надзвычай радыяактыўнае воблака, якое перамяшчалася над большай часткай [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] і [[Эўропа|Эўропы]]. Цягам 1986—2000 гадоў, 350 400 чалавек былі эвакуяваныя з найбольш моцна забруджаных тэрыторыяў [[Беларусь|Беларусі]], [[Украіна|Украіны]] і [[Расея|Расеі]]<ref>{{Спасылка|url=http://www.unicef.org/newsline/chernobylreport.pdf |фармат=PDF |загаловак=Table 2.2 Number of people affected by the Chernobyl accident (to December 2000) |page=32 |выдавец=UNDP and UNICEF |дата публікацыі=22 студзеня 2002 |дата=17 верасьня 2010 }}</ref><ref>{{Спасылка|url=http://www.unicef.org/newsline/chernobylreport.pdf |фармат=PDF |загаловак=Table 5.3: Evacuated and resettled people. The Human Consequences of the Chernobyl Nuclear Accident |старонкі=66 |выдавец=UNDP and UNICEF |дата публікацыі=22 студзеня 2002 |дата=17 верасьня 2010 }}</ref>. Паводле афіцыйных пасьлясавецкіх зьвестак<ref>{{Кніга|загаловак=International Chernobyl Portal chernobyl.info |аўтар=ICRIN Project |год=2011 |спасылка=http://chernobyl.info/Default.aspx?tabid=294 |дата=2011}}</ref><ref>{{Кніга|загаловак= Environmental consequences of the Chernobyl accident and their remediation: Twenty years of experience. Report of the Chernobyl Forum Expert Group ‘Environment’ |аўтар= International Atomic Energy Agency |год=2006 |выдавец=IAEA  |месца=Vienna |isbn=92–0–114705–8 |старонак= 180 |спасылка=http://www-pub.iaea.org/MTCD/publications/PDF/Pub1239_web.pdf |дата=13 сакавіка 2011}}</ref>, каля 60% радыяактыўных ападкаў аселі на тэрыторыі Беларусі.

Катастрофа выклікала скептычнае стаўленьне да бясьпечнасьці савецкай ядзернай індустрыі і ядзернай энэргетыкі ўвогуле, што запаволіла яе разьвіцьцё на некалькі гадоў і прымусіла савецкае кіраўніцтва стаць менш засакрэчаным у дачыненьні да ядзерных працэдураў. Для Расеі, Украіны і Беларусі гэты інцыдэнт зазначыў пачатак працяглай дэкантамінацыі і грашовых выдаткаў на лячэньне пацярпелых ад Чарнобыльскай катастрофы.

== Характарыстыкі АЭС ==
[[Чарнобыльская АЭС]] (ЧАЭС) разьмешчаная на тэрыторыі [[Украіна|Ўкраіны]] паблізу гораду [[Прыпяць (горад)|Прыпяць]], за 18 км ад гораду [[Чарнобыль]], за 16 км ад мяжы з [[Беларусь|Рэспублікай Беларусь]] і за 110 км ад [[Кіеў|Кіева]].

Да часу катастрофы на ЧАЭС выкарыстоўваліся чатыры [[ядзерны рэактар|рэактары]] [[РБМК]]-1000 (рэактар вялікай магутнасьці канальнага тыпу) з электрычнай [[Магутнасьць (фізыка)|магутнасьцю]] 1000 [[МВт]] (цеплавая магутнасьць 3200 МВт) кожны. Яшчэ два аналягічныя рэактары будаваліся па суседзтве. ЧАЭС вырабляла прыкладна дзясятую частку [[Электраэнэргія|электраэнэргіі]] Украінскай ССР.

== Перадумовы ==
Увесну 1986 году некалькі разоў адклалі спыненьне рэактара на 4-м энэргаблёку Чарнобыльскай АЭС праз [[дыспэтчар]]скія абмежаваньні. Гэта ўскладніла кіраваньне магутнасьцю рэактара. 25 красавіка 1986 году на 4-м энэргаблёку прызначылі выпрабаваньне сыстэмы бясьпекі. Адразу пасьля гэтага рэактар мелі спыніць на плянавы [[рамонт]]<ref name="а">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Да 37-й гадавіны аварыі на Чарнобыльскай АЭС|спасылка=https://blr.belta.by/society/view/dase-da-37-j-gadaviny-avaryi-na-charnobylskaj-aes-127399-2023/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=26 красавіка 2023|дата доступу=28 красавіка 2023}}</ref>.

== Выбух ==
[[Файл:ChernobylMIR.jpg|міні|250пкс|Фатаграфія тэрыторыі вакол Чарнобыльскай АЭС са станцыі «[[Мір (арбітальная станцыя)|Мір]]», 27 красавіка 1997]]
Прыкладна ў 1:24 26 красавіка 1986 году на 4-м энэргаблёку [[Чарнобыльская АЭС|Чарнобыльскай АЭС]] адбыўся выбух, які цалкам разбурыў рэактар. Будынак энэргаблёку часткова абваліўся, пры гэтым загінулі 2 чалавекі — Валер Хадамчук (апэратар помпаў Галоўнага цыркуляцыйнага насосу; цела ня знойдзена, завалена пад абломкамі двух 130-тонавых барабан-сэпаратараў) і Ўладзімер Шашанок (супрацоўнік пуска-наладкавага аддзелу; памёр ад пералому [[хрыбетнік]]а і шматлікіх апёкаў а 6:00 у Прыпяцкай МСЧ, раніцай 26-га красавіка). У розных памяшканьнях і на даху пачаўся [[пажар]]. Пасьля рэшткі [[актыўная зона|актыўнай зоны]] расплавіліся. Сумесь з расплаўленага [[мэтал]]у, пяску, бэтону і часьцінак паліва расьцяклася па падрэактарных памяшканьнях і там застыла. У выніку катастрофы адбыўся выкід у навакольнае асяродзьдзе [[Радыёактыўны элемэнт|радыёактыўных рэчываў]], у тым ліку нуклідаў [[Уран (хімічны элемэнт)|урану]], [[Плютон (элемэнт)|плютону]]-240 (пэрыяд паўраспаду 6537 гадоў)<ref>{{Спасылка | аўтар =[[Уладзімер Капуза]]| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі =26 красавіка 2012| url =http://zil.mogved.by/content/zvany-charnobylja-zv-njac/stati| копія = | загаловак =Званы Чарнобыля зьвіняць| фармат = | назва праекту = | выдавец =[[Газэта]] «[[Зямля і людзі]]»| дата = 1 студзеня 2013 | мова = | камэнтар = }}</ref>, [[ёд-131|ёду-131]] ([[пэрыяд паўраспаду]] 8 дзён), [[Цэз|цэзу-134]] (пэрыяд паўраспаду 2 гады), [[Цэз-137|цэзу-137]] (пэрыяд паўраспаду 33 гады), [[Стронц|стронцу-90]] (пэрыяд паўраспаду 28 гадоў). У рэактары энэргаблёка № 4 Чарнобыльскай АЭС на час выбуха было 192 тоны ўзбагачанага ўрана (98% — уран-238, 2% — уран-235). Выбух выкінуў у навакольнае асяродзьдзе звыш 3,5% (6,72 тоны) гэтай масы ў выглядзе гарачых часьцінак і аэразоляў<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Валеры Чарняўскі]].|загаловак=Абеднены ўран выклікае лейкемію|спасылка=|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=30 студзеня 2001|нумар=22 (24138)|старонкі=6|issn=1990-763x}}</ref>.

== Ліквідацыя наступстваў ==
[[File:NSC-Oct-2017.jpg|thumb|left|250px|[[Новы бясьпечны канфайнмэнт]] у 2017 годзе.]]
Калектыўны подзьвіг зьдзейсьнілі 28 байцоў-пажарнікаў у першую гадзіну пасьля катастрофы на ЧАЭС 26 красавіка 1986 году. Асабліва тады адзначыўся майстар спорту СССР старэйшы лейтэнант [[Васіль Ігнаценка]], кандыдат у майстры спорту [[лейтэнант]] унутранай службы [[Віктар Кібянок]], першаразраднік лейтэнант унутранай службы [[Уладзімер Правік]], маёр унутранай службы [[Леанід Цялятнікаў]] і шмат іншых.

28 красавіка 1986 году начальнік Штаба грамадзянскай абароны Савецкага Саюзу [[Аверкій Грышагін]] аддаў распараджэньне аб захадах бясьпекі для насельніцтва ў закранутых радыяцыях вобласьцях. Прадугледжвалася забарона на ўжываньне [[Малако|малака]] і выкарыстаньне адкрытых крыніцаў вады, абмежаваньне знаходжаньня дзяцей па-за [[Памяшканьне|памяшканьнямі]] і раздача сродкаў асабістай абароны. У [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]] [[Беларуская ССР|Беларускай ССР]] у той самы дзень пачалі працу 664 пасты радыяцыйнага назіраньня. Пры гэтым у Штабе грамадзянскай абароны СССР спынілі падрыхтоўку да вучэньняў Арганізацыі [[Варшаўская дамова|Варшаўскай дамовы]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Валяр'ян Шкленьнік.|загаловак=Сьпякотная вясна 86-га|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20140425/1398375427-spyakotnaya-vyasna-86-ga|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=25 красавіка 2014|нумар=[https://zviazda.by/be/number/77-27687 77 (27687)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/04/25kras-2.indd_.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref>.

== Доўгачасовыя наступствы ==
{{Асноўны артыкул|Наступствы Чарнобыльскай катастрофы}}
Забруджваньню падвергнулася больш {{лік|200000}} км² на тэрыторыі [[Беларусь|Беларусі]] (прыкладна 70%), [[Расея|Расеі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. Радыяактыўныя рэчывы распаўсюджваліся ў выглядзе аэразоляў, якія паступова асаджваліся на паверхню зямлі. Высакародныя газы расьсеяліся ў атмасфэры і не рабілі ўнёсак ў забруджваньне прылеглых да станцыі рэгіёнаў. Забруджваньне было вельмі нераўнамерным, яно залежала ад кірунку ветру ў першыя дні пасьля катастрофы. Найболей моцна забруджваліся вобласьці, у якіх у гэты час прайшлі дажджы. Вялікая частка стронцу і плютону выпала ў межах 100 км ад станцыі, бо яны ўтрымоўваліся ў асноўным у буйнейшых часьціцах. Ёд і цэз распаўсюдзіліся на шырэйшую тэрыторыю.

З пункта гледжаньня ўзьдзеяньня на насельніцтва ў першыя тыдні пасьля катастрофы найбольшую небясьпеку ўяўляў радыяактыўны ёд-131 з параўнальна малым пэрыядам паўраспаду (восем дзён) і радыяактыўны тэлюр. У цяперашні час (і ў бліжэйшыя дзесяцігодзьдзі) найбольшую небясьпеку ўяўляюць ізатопы стронцу-90 і цэзу-137 з пэрыядам паўраспаду каля 30 гадоў. Найбольшыя канцэнтрацыі цэзу-137 выяўленыя ў павярхоўным пласьце глебы, адкуль ён пападае ў расьліны й грыбы. Забруджваньню таксама падвяргаюцца казуркі і жывёлы, якія імі сілкуюцца. Радыяактыўныя ізатопы плютону і [[амэрыц]]у захаваюцца ў глебе на працягу сотняў, а магчыма і тысячаў гадоў, аднак іх колькасьць па-за межамі зоны адчуджэньня нязначная. Тым ня менш, некаторыя экспэрты лічаць, што праблемы, зьвязаныя з забруджваньнем трансуранавымі элемэнтамі, патрабуюць дадатковага вывучэньня. У выніку бэта-распаду Pu-241 на радыяактыўна забруджаных тэрыторыях адбываецца ўтварэньне радыяактыўнага ізатопу амэрыцу-241 (Am-241). У цяперашні час унёсак гэтага ізатопу ў агульную альфа-актыўнасьць складае 50%. Рост актыўнасьці глеб, забруджаных трансуранавымі ізатопамі, за кошт Am-241 будзе працягвацца да 2060 г. і яго ўнёсак складзе 66,8%. У прыватнасьці, у 2086 годзе альфа-актыўнасьць глебы на забруджаных плютонам тэрыторыях Рэспублікі Беларусь будзе ў 2,4 разы вышэй, чым у пачатковы пасьляаварыйны пэрыяд.

У гарадах асноўная частка небясьпечных рэчываў назапашвалася на роўных участках паверхні: на лужках, дарогах, дахах. Пад узьдзеяньнем ветру і дажджоў, а таксама ў выніку дзейнасьці людзей, ступень забруджваньня моцна зьнізілася і цяпер узроўні радыяцыі ў большасьці месцаў вярнуліся да фонавых значэньняў. У сельскагаспадарчых абласьцях у першыя месяцы радыяактыўныя рэчывы адкладаліся на лісьці расьлінаў і на траве, таму забруджваньню падвяргаліся траваядныя жывёлы. Затым радыёнукліды разам з дажджом або апалым лісьцем патрапілі ў глебу, і цяпер яны паступаюць у сельскагаспадарчых расьлінах, у асноўным праз каранёвую сыстэму. Узроўні забруджваньня ў сельскагаспадарчых раёнах значна зьнізіліся, аднак у некаторых рэгіёнах колькасьць цэзу ў малацэ ўсё яшчэ можа перавышаць дапушчальныя значэньні. Гэта адносіцца, напрыклад, да [[Гомельская вобласьць|Гомельскай]] і [[Магілёўская вобласьць|Магілёўскай]] абласьцей у Беларусі, [[Бранская вобласьць|Бранскай вобласьці]] ў Расеі, [[Жытомірская вобласьць|Жытомірскай]] і [[Ровенская вобласьць|Ровенскай вобласьці]] ва Ўкраіне.

Значнаму забруджваньню падвергнуліся лясы. З-за таго, што ў лясной экасыстэме цэз стала рэцыркулюе, а не выводзіцца зь яе, узроўні забруджваньня лясных прадуктаў, такіх як грыбы, ягады і дзічына, застаюцца небясьпечнымі. Узровень забруджваньня рэк і большасьці азёраў у цяперашні час нізкі. Аднак у некаторых «замкнёных» азёрах, зь якіх няма сьцёку, канцэнтрацыя цэзу ў вадзе і рыбе яшчэ на працягу дзесяцігодзьдзяў можа ўяўляць небясьпеку.

Забруджваньне не абмежавалася 30-кілямэтровай зонай. Было адзначана падвышанае ўтрыманьне цэзу-137 у лішайніку і мясе аленяў у арктычных абласьцях Расеі, Нарвэгіі, Фінляндыі і Швэцыі. З-за павышэньня радыяцыйнага фону прыйшлося адсяліць шэраг вёсак па-за [[Зона адчужэньня Чарнобыльскай АЭС|30-цікілямэтровай зонай адчуджэньня]] (у [[Гомельская вобласьць|Гомельскай]] і [[Магілёўская вобласьць|Магілёўскай]] абласьцях Беларусі і [[Бранская вобласьць|Бранскай вобласьці]] Расеі).

=== Беларусь ===
Забруджваньне [[цэз]]ам-137 закранула 66% плошчы краіны (звыш 130 тыс. км²), у тым ліку са шчыльнасьцю вышэйшай за 1 [[Кюры (адзінка вымярэньня)|Ci]]/[[км]]² амаль 20% [[Сельская гаспадарка|сельскагаспадарчых]] угодзьдзяў (звыш 18 тыс. км²) і чвэрць [[лес]]у (амаль 20 тыс. км²)<ref name="б"/>. На Беларусь прыпала 35 % выпаданьня радыяактыўнага цэзу-137 у Эўропе, таму для Беларусі наступствы аварыі сталі нацыянальным экалягічным бедзтвам. 2 траўня 1986 году ў [[Беларуская ССР|Беларускай ССР]], да мяжы з якой было 16 км ад Чарнобыльскай АЭС, пачалося адсяленьне людзей зь земляў, дзе магутнасьць апрамяненьня перавышала 25 мілі[[Рэнтген (адзінка вымярэньня)|Рэнтген]]/гадз. Пазьней адсяленьне пашырылі на землі ў радыюсе 30 км ад АЭС, дзе апрамяненьне перавышала 5 мР/гадз. У выніку ападкаў да 10 траўня на паўночны захад ад АЭС утварылася пляма забруджаньня на паўднёвым захадзе Гомельскай вобласьці і пасярэдзіне Берасьцейскай, Гарадзенскай і Менскай вобласьцяў. Яшчэ адна пляма знаходзілася на поўначы Гомельскай вобласьці і пасярэдзіне Магілёўскай вобласьці. На забруджаных землях апынулася 3678 паселішчаў з насельніцтвам 2,2 млн чалавек. З пацярпелых паселішчаў адсялілі 137 700 чалавек, з іх 75 % у Гомельскай вобласьці. Самастойна сваё жытло пакінула яшчэ амаль 200 000 чалавек. У выніку 479 паселішчаў перасталі існаваць. Зоны адсяленьня закранулі 13 раёнаў Гомельскай і Магілёўскай вобласьцяў Беларусі<ref name="а"/>.

Асноўная частка [[Палескі дзяржаўны радыяцыйна-экалягічны запаведнік|Палескага дзяржаўнага радыяцыйна-экалягічнага запаведніка]] ([[плошча]] — 2160,93 км², [[Гомельская вобласьць]]) застанецца па-за гаспадарчым карыстаньнем нават у аддаленай будучыні праз забруджваньне [[Глеба|глебы]] доўгажывучымі [[ізатоп]]амі [[Плютон (элемэнт)|плютону]] і [[амэрыц]]у са шчыльнасьцю да 5 Ci/км²<ref name="б">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Палескаму дзяржаўнаму радыяцыйна-экалягічнаму запаведніку 25 гадоў|спасылка=http://blr.belta.by/printv/dossier/view/paleskamu-dzjarzhaunamu-radyjatsyjna-ekalagichnamu-zapavedniku-25-gadou-39057/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=26 красавіка 2013|дата доступу=4 красавіка 2017}}</ref>. 8 чэрвеня 1992 году [[Урад Беларусі|Ўрад Беларусі]] ўхваліў Пастанову № 343 аб стварэньні Адміністрацыі зонаў адчужэньня і адсяленьня. Яе прадстаўнікі сталі працаваць у 13 адпаведных раёнах. У зоне адсяленьня працягнулі толькі рамонт [[Лінія электраперадачы|лініяў электраперадачы]] і аўтадарог, а ў зоне адчужэньня — навуковыя дасьледаваньні<ref name="а"/>.

На пачатак 2016 году на забруджаных тэрыторыях знаходзіцца 2371 населены пункт (зь іх 28 гарадоў і мястэчак), дзе пражывае 1141,8 тысячы чалавек (12% насельніцтва Беларусі)<ref>[http://www.svaboda.org/content/article/27691336.html 12% беларусаў жывуць на радыяцыйна забруджаных тэрыторыях]</ref>. За 27 гадоў плошча адчужэньня і адсяленьня скарацілася на 15,6% да 2661 км². У абарот вярнулі амаль 170 км² земляў. Па-ранейшаму не выкарыстоўваюцца 2400 км². На 1 студзеня 2013 году забруджанымі цэзам-137 заставаліся 14,5% плошчы краіны (30 100 км²), у тым ліку 11,1% сельскагаспадарчых земляў (9819 км²) і 18,6% лесу (15 046 км²) [[Міністэрства лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь]]. 69,3% такіх земляў (20 860 км²) мелі шчыльнасьць забруджваньня 1—5 Ci/км², 21,9% (6600 км²) — 5—15 Ci/км², 7,4% (2220 км²) — 15—40 Ci/км², 1,4% (420 км², зь іх 370 км² у Гомельскай вобласьці і 50 км² у Магілёўскай) — больш за 40 Ci/км²<ref name="б"/>.

14 лістапада 2022 году А. Лукашэнка падпісаў Указ № 405 «Аб [[Міністэрства па надзвычайных сытуацыях Беларусі|Міністэрстве па надзвычайных сытуацыях Рэспублікі Беларусь]]», якім скасаваў Дэпартамэнт ліквідацыі наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС. Яго паўнамоцтвы перадалі ў [[Дэпартамэнт ядзернай і радыяцыйнай бясьпекі МНС Беларусі]]<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Скасоўваецца Дэпартамэнт па ліквідацыі наступстваў катастрофы на ЧАЭС|спасылка=https://blr.belta.by/president/view/skasouvaetstsa-departament-pa-likvidatsyi-nastupstvau-katastrofy-na-chaes-kamu-peradaduts-jago-funktsyi-121629-2022/|выдавец=[[БелТА]]|дата публікацыі=14 лістапада 2022|дата доступу=15 лістапада 2022}}</ref>. Да 2023 году насельніцтва забруджаных земляў зьменшылася на 57 % (1,255 млн чал.) да 945 тыс. чалавек, у тым ліку 189 тыс. дзяцей<ref name="а"/>.
===Наступствы для здароўя людзей===
У студзені 1987 году ў Беларусі зарэгістравана незвычайна вялікая колькасьць выпадкаў сындрому Даўна,аднак тэндэнцыі да павелічэньня захворваньня не назіралася <ref>{{Cite web |language=en |url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17706919/ |title=Down syndrome time-clustering in January 1987 in Belarus: link with the Chernobyl accident? |access-date=2024-02-07 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230515000000/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17706919/ |archivedate=2023-05-15 |url-status= live }}</ref> .

== Пераадоленьне ==
[[File:NSC-Oct-2017.jpg|thumb|left|250px|[[Новый безопасный конфайнмэнт]] 2017 году.]]
28 ліпеня 1992 году ўхвалілі Дзяржаўную праграму пераадоленьня ў Беларусі наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС на 1993—1995 гады. Наступныя праграмы зацьвярджалі на пяцігодзьдзе. Пры гэтым стварылі Дзяржаўны рэгістар асобаў, якія зведалі ўздзеянне радыяцыі ў выніку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС. У яго ўнесьлі 1,6 млн чалавек, у тым ліку 344 тыс. (21 %) дзяцей. У 2003 годзе ў Гомлі адчынілі [[Рэспубліканскі навукова-практычны цэнтр радыяцыйнай мэдыцыны і экалёгіі чалавека]]. За 2021—2022 гады звыш 160 тыс. чалавек прайшлі аздараўленьне. За гэтым ж час набылі 800 мэдычных прыладаў. На 2023 год працавала 12 дзіцячых рэабілітацыйна-аздараўленчых цэнтраў. Да 2023 году плошча забруджаных у Беларусі земляў скарацілася амаль удвая да 12,3 % тэрыторыі краіны. На пачатак 2023 году забруджанымі на ўзроўні звыш [[Кюры (адзінка вымярэньня)|Кюры]]/кв.км заставаліся звыш 15 000 кв.км лесу (15,5 %) і 8250 кв.км сельскагаспадарчых земляў (каля 11 %)<ref name="а"/>.

== У мастацтве ==
* «Зона» — паэма [[Уладзімір Някляеў|У. Някляева]] ([[1986]])
* «Чорная быль» — паэма [[Сяргей Іванавіч Законнікаў|С. Законнікава]] ([[1989]])
* «Апакаліпсіс па графіку» — кніга [[Алесь Адамовіч|А. Адамовіча]] ([[1992]])
* «Чарнобыльская малітва» — кніга [[Святлана Алексіевіч|С. Алексіевіч]] ([[1997]])
* «[[Развітанне на пачатку вясны]]» — раман [[Уладзімір Сцяпанавіч Глушакоў|У. Глушакова]] ([[2001]])<ref>{{cite web|url=http://vbiblio.by/meropriyatiya/virtualnye-vystavki/116-pakul-charnobyl-glyadzits-u-dushu|title=Пакуль Чарнобыль глядзіць у душу|publisher=Верхнедвинская центральная районная библиотека им. Т.Хадкевича|date=|accessdate=2016-10-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170226225342/http://vbiblio.by/meropriyatiya/virtualnye-vystavki/116-pakul-charnobyl-glyadzits-u-dushu|archivedate=26 лютага 2017|deadurl=yes}} {{ref-ru}}</ref>
* «Быць! = To be!» — кніга [[Рыгор Барадулін|Р. Барадуліна]] ([[2006]])
* [[Чарнобыль (міні-серыял)|«Чарнобыль»]] — гістарычны міні-серыял, створаны Крэйгам Мэйзінам (2019)

=== Выяўленчае мастацтва ===
[[Файл:Viktor Shmataŭ 1994 Funeral in the Chernobyl zone.jpg|thumb|[[Віктар Фёдаравіч Шматаў|Віктар Шматаў]]. «Пахаванне ў Чарнобыльскай зоне», 1994]]
Помняцца вобразы жывапісных палотнаў «Апаленыя крылы» [[І. Белановіч]]а, «Боль маёй Беларусі» [[У. Вальноў|У. Вальнова]], «Мёртвая вёска» [[В. Валынец|В. Валынца]], «Жанчына з кветкай» [[Л. Гоманаў|Л. Гоманава]], «За што, Госпадзі» [[Л. Дударэнка|Л. Дударэнкі]], «Трывожная цішыня» [[У. Кухараў|У. Кухарава]], «Чарнобыль. Тут былі людзі» [[У. Маскоўскіх]], «Адвечны боль» [[А. Рыбчынскі|А. Рыбчынскага]], серыя «Чарнобыль» [[В. Шкаруба|В. Шкарубы]], серыя «Чарнобыльская хроніка» [[Уладзімір Кожух|У. Кожуха]], серыі і карціны «Палессе пасля Чарнобыля», «Чарнобыльская трагедыя», «Пахаванне ў чарнобыльскай зоне», «Дарога ў зону», «Палескія крыжы», «Маці» [[В. Шматаў|В. Шматава]], палотны «Эвакуацыя», «Кінуты двор», «Трывожны крык», трыпціхі
«Зона» і «Тут была вёска» [[Віктар Барабанцаў|В. Барабанцава]], серыя «Палессе. Драма ХХ стагоддзя», палотны «Перасяленцы», «Чырвоныя дрэвы», «Час каметы Галея», «Край майго дзяцінства», «Музыка мёртвых струнаў», «Замест некралога, або Ваневы тапачкі», «Пеўні тут болей не спяваюць» [[Уладзімір Гардзеенка|У. Гардзеенкі ]]; у [[Графіка (мастацтва)|графіцы]] — «Зона забруджання» [[М. Арсаланаў|М. Арсаланава]], серыя «Квадрат Чарнобыля» [[Л. Асецкі|Л. Асецкага]], «Пакутніцы духоўнага Чарнобыля» [[У. Басалыга|У. Басалыгі]], серыя «Прывіды маёй маленькай Радзімы» [[У. Васюк]]а, «Бабіна лета ў Мазыры» [[П. Дурчын]]а, [[трыпціх]] «Прадчуванне бяды» [[А. Кашкурэвіч]]а, серыя «Маўчанне» [[У. Савіч]]а, «Сухія кветкі» [[А. Сеслікава]]й, серыя «Краіна забыцця» [[Р. Сітніца|Р. Сітніцы]]. Помняцца скульптурныя творы «Загінулым пры тушэнні пажару на АЭС прысвячаецца» [[М. Дробыш]]а, «Людзі і дрэвы» [[А. Купрыянаў|А. Купрыянава]], «Чорная вестка» [[У. Слабодчыкаў|У. Слабодчыкава]], «Апагей» [[Л. Яшэнка|Л. Яшэнкі]]; у [[кераміка|кераміцы]] — «Метамарфозы» [[Аляксандр Іванавіч Зіменка|А. Зіменкі]], «Кліч» [[Т. Курачыцкая|Т. Курачыцкай]], «Жанчыны Палесся» [[А. Ярмоленка|А. Ярмоленкі]]; у габелене — «Чарнобыль» [[Аляксандр Кішчанка|Аляксандра Кішчанкі]] (10 х 4 метры, знаходзіцца ў будынку ААН), «Чорная быліна» («Пра ненароджаных дзяцей Палесся»; 1989), «Крыніца часу», «Зорка Палын» (1991) [[Вольга Дзёмкіна|Вольгі Дзёмкінай]]; у [[ручнік]]ах — «Дакрананне», «Травень», «Дзічкі» [[П. Бондар]]а, плакаты «26 красавіка 1986 году» [[Л. Гоманаў|Л. Гоманава]], «Божа, злітуйся» [[У. Жук]]а, «Нябачная вайна» [[Я. Хайрулін]]а; серыя мастацка-графічных рэканструкцый «Нацыянальны касцюм раёнаў Чарнобыля» [[М. Раманюк]]а. Цыкл манументальных палотнаў [[Міхаіл Андрэевіч Савіцкі|М. Савіцкага]] «Чорная быль» («Крыж надзеі», «Эвакуацыя», «Плач па зямлі», «Рэквіем», «Відушчы», «Настальгія», «Пакінутыя», «Чарнобыльская мадонна», «Доля», «Забароненая зона») па моцы ўздзеяння можна параўнаць з яго ж вядомым ваенным цыклам [[Лічбы на сэрцы|«Лічбы на сэрцы»]]<ref name="zviazda1">[[Галія Фатыхава]]. [http://www.zviazda.by/sites/default/files/lim16-2012.pdf Памяць праз вобраз] // [[Літаратура і мастацтва]] № 16 20 красавіка 2012 г</ref>.

== Вядомыя асобы,звязаныя з ліквідатарамі аварыі на Чарнобыльскай АЭС ==
* [[Украіна|Украінскі]] [[паэт]] [[Юрый Іздрык]] з канца траўня 1986 году працаваў [[Ліквідатары|ліквідатарам наступстваў Чарнобыльскай катастрофы]] <ref>{{cite news |language=uk |title=Юрій Іздрик: Нащо мені “почесне громадянство Калуша”, якщо я не маю за що жити? |url=https://vikna.if.ua/news/category/articles/2015/02/09/29617/view |date=09 февраля 2015 |agency=Вікна |website=[[Вікна]] |access-date=09 февраля 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230321084457/https://vikna.if.ua/news/category/articles/2015/02/09/29617/view |archive-date=21 марта 2023 |url-status=live }}</ref> .
* [[Бацька]] [[Уладзімер Уладзімеравіч Клічко|Уладзімер Клічко]] і [[Віталь Уладзімеравіч Клічко|Віталія Клічко]], [[Клічко Уладзімір Радзівонавіч]], удзельнічаў у пераадоленні наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС <ref>{{cite news |language=uk |title=Помер батько братів Кличків |url=https://tabloid.pravda.com.ua/news/4e1da55aeec13/ |date=13 июля 2011 |agency=Таблоїд |website=[[Таблоїд]] |access-date=13 июля 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210419070813/https://tabloid.pravda.com.ua/news/4e1da55aeec13/ |archive-date=19 апреля 2021 |url-status=live }}</ref> .
* Бацька вакалісткі ўкраінскага [[Фолктроніка|электра-фолк]] гурта [[ONUKA|"ONUKA]]" Наты Жыжчанкі быў адным з ліквідатараў наступстваў трагедыі на АЭС <ref>{{cite news |lang=uk |title=Музичний гурт ONUKA |url=https://muzabetka.com.ua/muzichnij-gurt-onuka.html |date= |agency=Музична Абетка |website=[[Музична Абетка]] |access-date=08 февраля 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231128225813/https://muzabetka.com.ua/muzichnij-gurt-onuka.html |archive-date=28 ноября 2023 |url-status=live }}</ref> .

== Глядзіце таксама ==
* [[Ліквідатары]]
* [[Анатоль Дзятлаў]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://web.archive.org/web/20110113153950/http://addyour.name/index.php?lang=ru Віртуальная Прыпяць]

{{Чарнобыльская катастрофа}}
{{Катастрофы ў Беларусі}}
{{Радыяцыйныя аварыі}}

[[Катэгорыя:Чарнобыльская катастрофа| ]]
[[Катэгорыя:Падзеі 26 красавіка]]