Прагляд крыніцы для Турэччына

{{Краіна
|Назва              = Турэччына
|НазваЎРоднымСклоне = Турэччыны
|НазваНаДзяржаўнайМове = {{мова-tr||скарочана}} Türkiye Cumhuriyeti
|Сьцяг              = Flag of Turkey.svg
|Герб               = Emblem of Turkey.svg
|НацыянальныДэвіз   = Yurtta Sulh, Cihanda Sulh
|Месцазнаходжаньне  = Europe location Turkey.svg
|АфіцыйнаяМова      = [[Турэцкая мова|турэцкая]]
|Сталіца            = [[Анкара]]
|НайбуйнейшыГорад   = [[Стамбул]]
|ТыпУраду           = [[Рэспубліка]]
|ПасадыКіраўнікоў   = [[Прэзыдэнт Турэччыны|Прэзыдэнт]]
|ІмёныКіраўнікоў    = [[Рэджэп Таіп Эрдаган]]
|Плошча             = {{лік|783562}}
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 37
|АдсотакВады        = 1,3
|ГодАцэнкіНасельніцтва = 2013
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 18
|Насельніцтва       = {{рост}} {{лік|76667864}}<ref>[https://web.archive.org/web/20120719172948/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=15974 Türkiye İstatistik Kurumu, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları, 2013] - Турэцкі інстытут статыстыкі</ref>
|ШчыльнасьцьНасельніцтва = 100
|ГодАцэнкіСУП       = 2013
|МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 17
|СУП                = ${{лік|820827}} млн<ref>[http://databank.worldbank.org/data/download/GDP.pdf]</ref>
|СУПНаДушуНасельніцтва = ${{лік|11277}}
|Валюта             = Турэцкая ліра (₺)
|КодВалюты          = TRY
|ЧасавыПас          =
|ЧасРозьніцаUTC     = +2
|ЧасавыПасУлетку    =
|ЧасРозьніцаUTCУлетку = +3
|НезалежнасьцьПадзеі =
|НезалежнасьцьДаты  = 29 кастрычніка 1923 году
|ДзяржаўныГімн      = İstiklâl Marşı
|АўтамабільныЗнак   =
|ДамэнВерхнягаЎзроўню = tr
|ТэлефонныКод       = 90
|Дадаткі            = [[Файл:Tu-map.png|цэнтар|280пкс|Мапа Турэччыны]]
|Катэгорыя          = Турэччына
|Лацінка=Tureččyna}}
'''Турэ́ччына''' або '''Ту́рцыя''', афіцыйная назва '''Турэ́цкая Рэспу́бліка''' ({{мова-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) — дзяржава, разьмешчаная ў [[Эўразія|Эўразіі]], мае сухапутную мяжу з [[Грузія]]й, [[Армэнія]]й і [[Азэрбайджан]]ам, а таксама з [[Баўгарыя]]й, [[Грэцыя]]й, [[Сырыя]]й, [[Ірак]]ам і [[Іран]]ам. З [[Расея]]й і [[Украіна|Ўкраінай]] мае на [[Чорнае мора|Чорным моры]] агульную мяжу эканамічнай зоны і кантынэнтальнага шэльфу, а з Грузіяй — таксама мяжу тэрытарыяльных вод. Абмываецца водамі Чорнага, [[Эгейскае мора|Эгейскага]] і [[Міжземнае мора|Міжземнага мораў]]. Азіяцкая і эўрапейская часткі краіны падзеленыя пратокамі ([[Басфор]], [[Мармуровае мора]], [[Дарданэлы]]).

== Гісторыя ==
Малая Азія была калыскай мноства культураў і дзяржаваў старажытнасьці. Засяленьне гэтай тэрыторыі адбылося каля 13 тысячаў гадоў таму. Так званы «ўрадлівы паўмесяц», у якім адбыўся пераход ад зьбіральніцтва да культурнага земляробства, часткова ляжыць ў вобласьці сучаснай Турэччыне. На тэрыторыі Турэччыны паўстала адна зь першых аселых мескіх цывілізацыяў сьвету (горад [[Чатал-Хююк]]). Пазьней тэрыторыі Турэччыны займалі [[готы]] й [[гурыты]], якія стваралі высокаразьвітыя культуры тае эпохі. Пазьней, на думку шэрагу гісторыкаў, Анатолія (усход Турэччыны) стала прарадзімай [[індаэўрапейцы|індаэўрапейцаў]], адкуль яны распаўсюдзіліся па Эўропе й Азіі. У пачатку ІІ тыс. да н. э. Турэччыну займае адна зь першых індаэўрапейскіх дзяржаваў ([[Гецкае царства]]), якое, аднак, праз адносна хуткі час было зьмеценае (з гэтым зьвязваецца актыўная дзейнасьць [[народы мора|народаў мора]] й заняпад [[Бронзавы век|Бронзавага веку]] на Блізкім Усходзе). У часы росквіту [[Старажытная Грэцыя|Старажытнай Грэцыі]] захад і поўнач Турэччыны актыўна калянізуецца грэкамі, пазьней тэрыторыя краіны — арэна войнаў між пэрсамі й грэкамі, пасьля чаго тэрыторыя краіны канчаткова замацоўваецца ў грэцкім культурным улоньні.

У тыя часы [[туркі]] яшчэ не жылі на гэтай тэрыторыі. Сэльджукі былі першай турэцкай дынастыяй, войска якой захапіла ў 11 стагодзьдзі частку [[Армянскае нагор'е|Армянскага нагор’я]] і падпарадкавалі сабе ў далейшым большую частку [[Бізантыйская імпэрыя|Бізантыйскай імпэрыі]] і Армэніі.

Пад уплывам заваёўных паходаў [[Чынгісхан]]а, з Гарасану на захад рушыла арда [[цюркі|цюрак]]-агузаў колькасьцю прыкладна 50 тысячаў чалавек пад кіраўніцтвам хана [[Сулейман Шах|Сулеймана]]; пры яго сыне [[Эртагрул]]у заваявальны рух працягваўся, агузы далучыліся да ваенных апэрацыяў сэльджукаў супраць Бізантыі і аселі на землях паміж [[Анкара|Анкарой]] і Брусай. Сын Эртагрула [[Асман I|Асман]] стаў заснавальнікам [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]] — магутнай дзяржавы, якая ў пэрыяд найбольшага росквіту (17 ст.) займала тэрыторыі Анатоліі, Блізкага Ўсходу, Паўночнай Афрыкі, Балканскага паўвостраву і прылеглыя да яго з поўначы землі Эўропы. Цюркі сталі асноўным насельніцтвам краіны й пазьней леглі ў аснову [[туркі|турэцкага]] этнасу.

У 19 стагодзьдзі адставаньне Асманскай імпэрыі ў навуковым, тэхнічным і эканамічным разьвіцьці ад эўрапейскіх краінаў стала катастрафічным. На ўскраінах імпэрыі ўзмацніліся сэпаратысцкія памкненьні. Асманская дзяржава пачала паступова страчваць свае тэрыторыі, саступаючы тэхналягічнай перавазе Захаду. Лавіруючы паміж [[Нямеччына]]й і [[Вялікабрытанія]]й імпэрыя ўцягнулася ў [[Першая сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]] (на баку Нямеччыны), якая скончылася паражэньнем пранямецкай кааліцыі.

Паводле мірнага пагадненьня Асманская імпэрыя павінна была быць падзеленая, прычым адзін з буйнейшых гарадоў Малай Азіі [[Ізьмір]] быў абяцаны [[Грэцыя|Грэцыі]]. Захоп Ізьміру грэцкай арміяй у 1919 паклаў пачатак Вайне за незалежнасьць.

Турэцкія нацыяналісты на чале з [[Мустафа Кемаль Ататурк|Мустафой Кемалем]] адмовіліся прызнаць мірную дамову і сілай выгналі грэкаў з краіны. Да 18 верасьня 1922 Турэччына была вызваленая ад захопнікаў. Лязанскай мірнай дамовай 24 ліпеня 1923 былі прызнаныя новыя граніцы Турэччыны. 29 кастрычніка 1923 была абвешчана Турэцкая рэспубліка.

Пэрыяд з 1923 па 1946 адзначыўся вялікімі ўнутранымі пераўтварэньнямі ў жыцьці турэцкага грамадзтва. Пад кіраўніцтвам кемалісцкай [[Рэспубліканская народная партыя (Турцыя)|Рэспубліканскай народнай партыі]] былі праведзеныя [[мадэрнізацыя]], [[вэстэрнізацыя]] і [[сэкулярызацыя]]. Гэты пэрыяд характарызуецца аднапартыйнай палітычнай сыстэмай у краіне.

Падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] Турэччына падпісала мірную дамову зь Нямеччынай і заставалася нэўтральнай амаль да канца вайны. У лютым 1945 Турэччына абвясьціла вайну Нямеччыне і Японіі, але гэта было ў значнай ступені сымбалічным актам. Тым ня менш, за гэты крок Турэччына была дапушчана да падпісаньня Статуту [[Арганізацыя Аб'яднаных Нацый|Арганізацыі Аб’яднаных Нацый]] і стала сябрам ААН у якасьці яе заснавальніка.

З 1946 пачаўся сучасны пэрыяд гісторыі Турэччыны. У краіне сфармавалася дэмакратычная шматпартыйная палітычная сыстэма. Асобнымі эксцэсамі былі ваенныя перавароты ў 1960 (сыстэма вярнулася пад цывільны палітычны кантроль у 1961), 1971 (улада ваенных да 1973) і 1980 (фармальна дэмакратычныя выбары адбыліся ў 1983, але кіраўнік путчу генэрал Эўрэн заставаўся прэзыдэнтам да 1989). 1980-я азнаменаваліся хуткім эканамічным ростам у краіне. У 1987 Турэччына падала заяўку на ўступленьне ў [[Эўрапейскі зьвяз]].

У 1997 ваенныя, заклапочаныя ісламскімі сымпатыямі ўраду Н.Эрбакана, накіравалі яму мэмарандум з патрабаваньнем адстаўкі, якую той і зьдзейсьніў. Гэта сытуацыя атрымала назву постмадэрнісцкага путчу. Разам з тым, становішча з павышэньнем уплыву ісламістаў у палітычным жыцьці Турэччыны захоўваецца. Дзяржаўныя органы і ўзброеныя сілы, закліканыя захоўваць традыцыі сьвецкай дзяржавы, што закладзеныя [[Мустафа Кемаль Ататурк|Ататуркам]], зь відавочнай цяжкасьцю стрымліваюць працэс узмацненьня «мусульманскай вуліцы», аб чым сьведчаць выбраньне праісламісцкіх палітыкаў на вышэйшыя пасады ў дзяржаве ([[Рэджэп Таіп Эрдаган|Р. Т. Эрдаган]] і [[Абдула Гюль|А. Гюль]] — прэзыдэнтамі ў 2014 і адпаведна 2007 годзе).

Партыя Эрдагана ([[Партыя справядлівасьці і разьвіцьця]]) атрымлівала перамогі на парлямэнцкіх і муніцыпальных выбарах пачынаючы з 2002 году. 2013 год азнаменаваўся шырокімі акцыямі пратэсту насельніцтва, якія распачаліся як акцыі супраць ліквідацыі мясцовага парку ў Стамбуле. У жніўні 2014 году прайшлі першыя прамыя выбары прэзыдэнта краіны (раней абраны парлямэнтам), на якіх перамогу атрымаў прэм’ер-міністар [[Рэджэп Таіп Эрдаган]], які ўжо пасьпеў заявіць аб сваім жаданьні пашырыць паўнамоцтвы прэзыдэнта (на цяперашні час Турэччына ўяўляе сабою парлямэнцкую рэспубліку).

=== Кароткая храналёгія ===
* 1326 — на адваяваных у бізантыйцаў землях быў заснаваны турэцкі султанат са сталіцай у горадзе [[Бурса]].
* 1362 — туркі, заваяваўшы землі ў Эўропе, перанесьлі сталіцу ў горад [[Адрыянопаль]] (Эдзірнэ). Эўрапейскія ўладаньні Турцыі атрымалі назоў Румэлія.
* 1375 — туркі заваявалі [[Кілікія|Кілікію]].
* 1453 — туркі ўзялі [[Канстантынопаль]] і зрабілі яго сталіцай новай [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]].
* Пры [[Сэлім Грозны|Сэліме Грозным]] Турэччына заваявала [[Сырыя|Сырыю]], [[Арабія|Арабію]] і [[Эгіпет]]. Турэцкі султан зрынуў апошняга халіфа ў [[Каір]]ы і сам стаў халіфам.
* 1526 — адбылася [[Махацкая бітва]], падчас якой туркі разьбілі чэска-вугорскае войска і акупавалі [[Вугоршчына|Вугоршчыну]] і ў 1529 падступілі да сьценаў [[Вена|Вены]]. На вяршыні сваёй магутнасьці, у кіраваньне Сулеймана Цудоўнага (1520—1555), імпэрыя распрасьціралася ад [[Вена|Вены]] да [[Пэрсыдзкая затока|Пэрсыдзкай затокі]], ад [[Крымская паўвыспа|Крыму]] да [[Марока]].
* 1678 — туркі захапілі [[Украіна|ўкраінскія тэрыторыі]] на захад ад [[Дняпро|Дняпра]].
* 19 стагодзьдзі — на ўскраінах імпэрыі ўзмацніліся сэпаратысцкія настроі. Турэччына пачала паступова губляць свае тэрыторыі, саступаючы тэхналягічнай перавазе Захаду. Слабеючы, Турэччына паспрабавала абаперціся на дапамогу [[Нямеччына|Нямеччыны]], але гэта толькі ўцягнула яе ў [[Першая сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]], якая скончылася паразай [[Траісты Хаўрус|Траістага Хаўрусу]].
* 30 кастрычніка 1918 — складзена [[Мандроскае замірэньне]], а пасьля [[Сэўрская мірная дамова]] (10 жніўня 1920). Фактычна Турэччына была падзеленая, прычым адзін з найбуйнейшых гарадоў Малой Азіі [[Ізьмір]] ([[Сьмірна]]) быў абяцаны [[Грэцыя|Грэцыі]]. Грэцкае войска ўзяла яго 15 траўня 1919, пасьля чаго пачалася [[Турэцкая вайна за незалежнасьць|Вайна за незалежнасьць Турцыі]]. Турэцкія нацыяналісты на чале з [[Кэмаль Атацюрк|Мустафой Кэмалем]] адмовіліся прызнаць мірную дамову і ўзброенай сілай выгналі грэкаў з Турцыі. Да 18 верасьня 1922 году краіна была вызваленая ад заваёўнікаў, што было зафіксавана ў [[Лазанская дамова|Лазанскай дамове]] 1923 году, якой былі прызнаныя новыя межы Турцыі.
* 29 кастрычніка 1923 — абвешчаная Турэцкая Рэспубліка, і [[Мустафа Кемаль Ататурк|Мустафа Кэмаль]], які прыняў імя Атацюрк (бацька турак), стаў яе першым прэзыдэнтам.

== Палітыка ==

=== Унутраная палітыка ===
У адпаведнасьці з Канстытуцыяй (1982 году) Турэччына — сьвецкая дзяржава.

У Турцыі спалучаюцца элемэнты прэзыдэнцкага і парлямэнцкага кіраваньня. Галава дзяржавы — прэзыдэнт, абіраемы парлямэнтам на сямігадовы тэрмін.

Важную ролю ў кіраўніцтве краінай грае канстытуцыйны орган — Рада нацыянальнай бясьпекі (РНБ) Турцыі, у якую ўваходзяць прэзыдэнт, прэм’ер-міністар, міністры абароны, унутраных і замежных справаў, а таксама вышэйшае ваеннае кіраўніцтва. У адпаведнасьці з папраўкай у Канстытуцыю, на пост генэральнага сакратара РНБ з 2004 году прызначаецца цывільная асоба (раней — высокапастаўленыя прадстаўнікі Генштабу).

Заканадаўчая ўлада належыць абіраемаму на пяць гадоў, шляхам прамых выбараў на прапарцыйнай аснове (пры 10-адсоткавым парозе прадстаўніцтва), аднапалатнаму [[Вялікі нацыянальны сход Турэччыны|Вялікаму нацыянальнаму сходу Турэччыны]] (ВНС) у складзе якога 550 дэпутатаў.

Выканаўчая ўлада, галавой якой зьяўляецца прэзыдэнт, зьдзяйсьняецца Радай міністраў. 3 лістапада 2002 году ў Турцыі адбыліся датэрміновыя выбары ў парлямэнт, па выніках якіх сфармаваны аднапартыйны ўрад Партыі справядлівасьці і разьвіцьця (ПСР). З 14 сакавіка 2003 году генэральны старшыня гэтае партыі Р. Т. Эрдаган зьяўляецца прэм’ер-міністрам Турцыі.

Па стане на 1 студзеня 2005 году ў краіне зарэгістравана 51 палітычная партыя, дзейнасьць якіх рэглямэнтуецца Канстытуцыяй і законам аб партыях. Забараняецца ствараць партыі па [[этнас|этнічнай]] прыкмеце, а таксама адкрыта клерыкальныя і фашысцкія. Па выніках апошніх парлямэнцкіх выбараў у ВНС прайшлі толькі дзьве палітычныя партыі: кіруючая зараз ПСР і Народна-рэспубліканская партыя (НРП). У сувязі з часта практыкаванымі ў ВНС адстаўкамі і пераходамі дэпутатаў з адной палітычнай партыі ў іншую, у тым ліку, у не прайшоўшыя ў выніку выбараў у заканадаўчы орган, у парлямэнце (на 1 красавіка 2005 году) прадстаўленыя пяць партыяў: ПСР — 360 дэпутатаў, НРП — 163, Партыя дакладнага шляху (ПДШ) — 6, Партыя Айчыны (ПА) — 5, Партыя народнага ўздыму (ПНУ) — 1, незалежныя — 14, адно месца — вакантнае.

=== Вонкавая палітыка ===
Турэччына мае дыпляматычныя адносіны больш са ста дзяржавамі.

Адным з прыярытэтных у вонкавай палітыцы зьяўляецца эўрапейскі кірунак. Адносіны з заходнеэўрапейскімі дзяржавамі ў палітычнай, эканамічнай і ваеннай галінах атрымалі дынамічнае разьвіцьцё і разглядаюцца першым чынам у гледзішчы далейшай інтэграцыі Турцыі ў [[Эўрапейскі Зьвяз]]. Адносіны Турцыі з [[ЗША]] усталяваныя ў 1927 годзе і актыўна падтрымліваюцца ў рэжыме «шырокамаштабнага прасунутага стратэгічнага партнэрства».

Важнае месца ў вонкавапалітычных прыярытэтах краіны адводзіцца разьвіцьцю шматплянавага партнэрства з Расеяй, супрацоўніцтву зь дзяржавамі [[СНД]], першым чынам цюркамоўнымі. Турэччына вылучыла сярэднеазіяцкім і закаўкаскім рэспублікам у 1990-я гады таварныя і інвэстыцыйныя крэдыты на суму больш 1,2 млрд [[Даляр ЗША|даляраў ЗША]]. Каля 10 тысячаў навучэнцаў з названых дзяржаваў навучаюцца ў турэцкіх вышэйшых і сярэдніх навучальных установах.

У апошнія гады інтэнсіўна разьвіваецца супрацоўніцтва Турцыі з [[Ізраіль|Ізраілем]], першым чынам у ваенна-тэхнічнай галіне. Турэччына падтрымлівае актыўныя адносіны з [[Пакістан]]ам, некаторымі [[Арабскія краіны|арабскімі краінамі]] ([[Эгіпет]], [[Ярданія]], дзяржавы [[Пэрсыдзкая затока|Пэрсыдзкай затокі]]).

Турэччына зьяўляецца першапачатковым сябрам [[ААН]], уваходзіць у розныя камітэты, камісіі і спэцыялізаваныя ўстановы ААН. Краіна прымала ўдзел у працы Асамблеі па бяспэцы і супрацоўніцтве ў Эўропе ([[АБСЭ]]) ў [[Хэльсынкі]] і падпісала ў 1975 годзе Заключны акт. Турэччына зьяўляецца ўдзельніцай Дамовы аб звычайных узброеных сілах у Эўропе, [[Менская група АБСЭ|Менскай групы АБСЭ]] па [[Нагорны Карабах|Нагорным Карабаху]].

Турэччына — чалец [[НАТО]] з 1952 году, мае ў арганізацыі другія па колькасьці і магутнасьці ўзброеныя сілы. У краіне разьмешчаныя штаб аб’яднаных ВПС НАТО «Поўдзень» ([[Ізьмір]]), апэратыўная база самалётаў АВАКС ([[Конья]]), шматлікія аб’екты інфраструктуры альянсу.

Турэччына зьяўляецца асацыяваным сябрам ЭЗ з 1963 году. У 1987 г. урад Турцыі падаў заяўку на ўваходжаньне ў [[Эўрапейскі Зьвяз]]<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Сяргей Кізіма]].|загаловак=Геапалітычны тыдзень вачыма палітоляга|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=96003|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=14 красавіка 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2012-04-14 73 (27188)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/95979/14kras-2.indd.pdf 2]|issn=1990-763x}}</ref>. У сьнежні 1999 году Турэччына атрымала статут краіны-кандыдата на чалецтва ў ЭЗ. З 1996 году дзейнічае дамова аб мытным хаўрусе Турцыі з ЭЗ, а на саміце Эўразьвяза 16—17 сьнежня 2004 году ў [[Брусэль|Брусэлі]] было прынята рашэньне аб пачатку перадуступных перамоў з Турэччынай у кастрычніку 2005 году.

Турэччына ўваходзіць таксама ў [[Заходнеэўрапейскі Хаўрус]], [[Арганізацыя Ісламская Канфэрэнцыя|Арганізацыю Ісламская Канфэрэнцыя]] (АІК), [[Арганізацыя Эканамічнага Супрацоўніцтва|Арганізацыю Эканамічнага Супрацоўніцтва]] (АЭС), арганізацыю [[Чарнаморскае Эканамічнае Супрацоўніцтва|Чарнаморскага Эканамічнага Супрацоўніцтва]] (ЧЭС).

== Геаграфія ==
Турэччына месьціцца ва [[Усходняе паўшар’е|ўсходнім паўшар’і]]. Яе плошча (уключаючы ўнутраныя вадаёмы) 779,452 км². Асноўная частка тэрыторыі Турцыі — 97% — разьмешчаная ў Азіі і толькі 3% — у Эўропе (23,7 тыс. км²). Максымальная працягласьць турэцкай тэрыторыі з захаду на ўсход 1600 км, з поўначы на поўдзень 600 км.

=== Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ===
{{Асноўны артыкул|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Турэччыны}}
У адміністрацыйным дачыненьні краіна падзеленая на 81 правінцыю (віляеты).

== Эканоміка ==
Турэччына зьяўляецца індустрыяльна-аграрнай краінай. Яна ўваходзіць у лік першых 25 краінаў сьвету па вытворчасьці [[СУП]], парадку 295 млрд даляраў ЗША ў 2004 годзе, мае найбольш разьвітую ў рэгіёне інфраструктуру паслуг, практычна цалкам забясьпечвае сябе харчаваньнем, вопраткай і абуткам, мэдыкамэнтамі, электрабытавой тэхнікай, электронікай, будматэрыяламі і электраэнэргіяй.

Тэмпы эканамічнага росту ў 2004 годе склалі каля 10% (у 2003 на ўзроўні 6%), прыбыткі на душу насельніцтва — на ўзроўні 4100 даляраў ЗША супраць 3383 у 2003 годзе. [[Інфляцыя]] (спажывецкія кошты) ў 2004 годзе склала парадку 9,5% (2003 — 18,4%), а па коштах вытворцаў — 15,35% (13,9%). [[Экспарт]] (з улікам [[Чаўновы гандаль|чаўновага гандлю]]) дасягнуў 66,5 млрд, [[імпарт]] — 97,2 млрд даляраў ЗША, прыбыткі ад [[турызм]]у — 12,1 млрд (у 2004 годзе Турэччыну наведалі 17,2 млн замежных грамадзян). [[Золатавалютны запас]] складаў (зьвесткі на канец 2004 году) 37,2 млрд даляраў ЗША. Разам з тым, захоўваюцца такія нэгатыўныя фактары, як вялікая вонкавая і ўнутраная запазычанасьць. На пачатак 2005 году дзяржаўная запазычаннасьць — 235 млрд даляраў ЗША, асноўная частка якой прыходзіцца на ўнутраную запазычанасьць — 167,3 млрд вонкавая запазычанасьць — звыш 148 млрд. За 2004 год дэфіцыт аплатнага балянсу склаў 15,6 млрд даляраў (2003 — 8 млрд.). Узровень беспрацоўя, па афіцыйных зьвестках каля 10% актыўнага насельніцтва краіны.

Колькасьць рэгулярнага турэцкага войска складае каля 800 тыс. чалавек. Вярхоўнае камандаваньне ўваходзіць у кампэтэнцыю прэзыдэнта. Практычным камандуючым узброенымі сіламі зьяўляецца начальнік Генэральнага штабу. Прамыя асігнаваньні на ваенныя патрэбы знаходзяцца на ўзроўні адной пятай расходнай часткі бюджэту краіны.

Геаграфічная асаблівасьць Турцыі — разьмяшчэньне на раздарожжы важных шляхоў, якія з старажытнасьці злучаюць Эўропу з Азіяй, чарнаморскія краіны і народы зь міжземнаморскімі. Зараз праз тэрыторыю Турцыі пралягаюць шашэйныя і чыгуначныя магістралі, якія злучаюць Эўропу са шматлікімі краінамі Азіі.

=== Карысныя выкапні ===
На тэрыторыі Турцыі налічваецца больш 100 відаў карысных выкапняў. Краіна валодае шматлікімі відамі руднай, горана-хімічнай, паліўна-энэргетычнай сыравіны. У першую чаргу варта назваць хромавыя, вальфрамавыя, медныя руды, бараты, [[мармур]], [[вугаль]] і інш. На долю Турцыі прыпадае 25% агульнасусьветнага запасу [[ртуць|ртуці]]. Турэччына мае вялізныя паліўна-энэргетычныя рэсурсы — [[нафта]], [[уран (хімічны элемэнт)|уран]], [[буры вугаль]], [[каменны вугаль]].

== Дэмаграфія ==
Нацыянальны склад: туркі, [[курды]], [[лазы (народ)|лазы]], [[чэркесы]], [[арабы]], [[грэкі]], [[армяне]], [[габрэі]] і іншыя нацыянальнасьці.

У момант утварэньня Турэцкай Рэспублікі колькасьць яе насельніцтва складала прыкладна 12,5 млн чалавек. Усяго ў краіне праведзена 12 перапісаў. З 1927 году насельніцтва Турцыі ўзрасло ў 4,4 разы, прычым толькі з 1950 па 1985 год — у 2,5 разы. Хуткі рост насельніцтва, якое дасягнулага ў 2005 годзе 73,2 млн жыхароў, застаецца важнай праблемай краіны.

Разьмеркаваньне жыхароў па тэрыторыі Турцыі адбываецца вельмі нераўнамерна. Найболей густа заселеныя ўзьбярэжжы Мармуровага і Чорнага мораў, затым раёны, прылеглыя да Эгейскага мора. Самы густа населены горад — [[Стамбул]], і самы маланаселены — [[Ханяры]].

Найбуйнейшыя [[Гарады Турцыі|гарады]]: Стамбул, з прыгарадамі — звыш 10 млн чал., Анкара — 5 млн чал., Ізьмір — 3 млн чал.

== Рэлігія ==
Пануючая рэлігія — [[іслам]] [[суніты|суніцкага]] толку (99% насельніцтва — мусульмане).

== Культура ==
Дзяржаўная мова — турэцкая; распаўсюджаныя замежныя мовы — [[ангельская мова|ангельская]], [[нямецкая мова|нямецкая]].

У Турцыі дзейнічае больш 50 [[тэатар|тэатраў]] і тэатральных пляцовак, палова зь якіх — прыватныя, звыш 100 [[кінатэатар|кінатэатраў]], парадку 250 [[музэй|музэяў]], большасьць — проста пад небам: славутасьці розных гістарычных эпох і культур, ад [[Антычнасьць|антычнасьці]] да асманскага пэрыяду. У краіне рэгулярна праводзяцца розныя нацыянальныя і міжнародныя фэсты культуры і мастацтва, самы вядомы — Стамбульскі міжнародны фэст (раз у два гады — з траўня па чэрвень). Дзейнічае каля 1200 публічных [[Бібліятэка|бібліятэк]] (11,5 млн кніг), імі карыстаюцца парадку 23 — 24 млн чалавек, зь іх 80% — моладзь, якая вучыцца.

=== Адукацыя ===
Сыстэма асьветы Турцыі ўключае пачатковыя клясы (дзеці ва ўзросьце 5 — 11 гадоў), сярэднія школы і ліцэі (11 — 18 гадоў), прафэсійныя інстытуты, унівэрсытэты (іх у краіне каля 70, у тым ліку 18 — прыватныя). Узровень пісьменнасьці сярод сталага насельніцтва — 82 — 83%, пісьменных сярод мужчын — 90%, жанчын — 70%.

=== СМІ ===
У краіне выдаецца парадку 2000 [[газэта|газэт]] (пэрыядычнасьць — ад аднаго дня да месяца) агульным тыражом звыш 4 млн асобнікаў, каля 2500 [[часопіс]]аў (пэрыядычнасьць ад тыдня да шасьці месяцаў) агульным тыражом да 2 млн асобнікаў і да 250 інфармацыйных бюлетэняў (штотыднёвыя — штогадовыя). Цэнтральныя штодзённыя газэты (парадку 30 назоваў) грамадзка-палітычнай скіраванасьці выдаюцца ў Стамбуле і Анкары, найбуйнейшыя зь іх — «Сабах», «Цюркіе», «Міліет», «Хюрыет», «Заман», «Джумхурыет», «Тэркіш Дэйлі Ньюс» (на ангельскай) і іншыя.

== Дачыненьні зь Беларусьсю ==
{{Асноўны артыкул|Беларуска-турэцкія дачыненьні}}
Турэччына прызнала незалежнасьць Рэспублікі Беларусь 16 сьнежня 1991. Дыпляматычныя дачыненьні ўрады ўстанавілі 25 сакавіка 1992<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |url = http://www.mfa.gov.by/press/news_mfa/b70bd56b7a2b010f.html |копія = |дата копіі = |загаловак =Аб 10-годдзі ўстанаўлення дыпламатычных адносін паміж Рэспублікай Беларусь і Турэцкай Рэспублікай |фармат = |назва праекту = |выдавец =Сайт Міністэрства замежных справаў Беларусі |дата = 6 верасьня 2014 |мова = |камэнтар =}}</ref>.

Пасольства Турэччыны ў Беларусі ([[Менск]]) адкрытае ў 1992. Пасольства Беларусі ў Турэччыны ([[Анкара]]) адкрыта ў 1997. У гарадах [[Адана]], [[Анталья]], [[Бурса]], [[Ізьмір]] і [[Стамбул]] працуюць ганаровыя консулы Рэспублікі Беларусь.

У ліпені 1996 адбыўся афіцыйны візыт у Турэччыну прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь А. Р. Лукашэнкі, падчас якога быў падпісаная Дамова аб дружбе і супрацоўніцтве паміж Рэспублікай Беларусь і Турэцкай Рэспублікай (уступіў у сілу ў красавіку 2000). У лістападзе 1999 Прэзыдэнт Рэспублікі Беларусь прымаў удзел у саміце АБСЕ ў Стамбуле.

Ажыцьцяўляецца міжпарлямэнцкае супрацоўніцтва, праходзяць рэгулярныя беларуска-турэцкія палітычныя кансультацыі на ўзроўні намесьнікаў міністраў замежных справаў. Створаны двухбаковыя камісіі:
* савет дзелавога супрацоўніцтва;
* эканамічная міжурадавая камісія;
* па турызму;
* па навукова-тэхнічнаму супрацоўніцтву;
* па міжнародных аўтамабільных зносінах;
* па лініі МУС;
* па консульскіх пытаньнях;
* па супрацоўніцтве ў галіне абароннай прамысловасьці.

Турэччына ўваходзіць у лік краінаў — значных гандлёва-эканамічных партнёраў Беларусі. Па аб’ёме таваразвароту яна займае 15-е месца ў агульным сьпісе краінаў, зь якімі Беларусь ажыцьцяўляе зьнешнегандлёвыя апэрацыі, і 11-е месца сярод краінаў, якія не ўваходзяць у СНД. Доля Турэччыны ў агульным аб’ёме зьнешняга гандлю Беларусі склала 3,7 % (2008).

Аснову беларускага экспарту ў Турэччыну ў складаюць стальныя загатоўкі, калійныя і азотныя ўгнаеньні, ільняныя тканіны, сынтэтычныя і штучныя ніткі, сынтэтычныя валокны, паўпрычэпы. З Турэччыны ў Беларусь паступалі дубленая скура, легкавыя і грузавыя аўтамабілі, трыкатажнае палатно, станкі і абсталяваньне, тканіны, літыя вырабы з чорных мэталяў, цытрусавыя плады, таматы.

З пачатку 1990-х гадоў агульны аб’ём турэцкіх інвэстыцыяў у эканоміку Беларусі перавысіў $720 млн. У нашай краіне дзейнічае звыш 30 прадпрыемстваў з удзелам турэцкага капіталу.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Краіны Азіі}}
{{Краіны Эўразьвязу}}
{{NATO}}
{{АБСЭ}}
{{Цюрскія краіны}}
{{ВП-парталы|Азія|Эўропа}}

[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]