Азэрбайджанскія танцы

Азэрбайджа́нскія наро́дныя та́нцы (па-азэрбайджанску: Azərbaycan xalq rəqsləri; آذربایجان خالق رقسلری) — танцавальнае мастацтва азэрбайджанскага народу. Па характары і рытме азэрбайджанскія народныя танцы дзеляцца на вельмі плыўныя, плыўныя і ажыўленыя. Яны маюць характэрны малюнак, абумоўлены іх рытмічнай пабудовай. Як правіла, азэрбайджанскі танец трохчасткавы: першая частка — хада па коле, другая — лірычнае застываньне на месцы (сюзме) і трэцяя — зноў хада па коле — упэўненая, імклівая і ўрачыстая. Многія танцы, асабліва старадаўнія, носяць назву найбольш любімых жывёл або расьлінаў: «джэйрані» — газэль, «лалэ» — палявы мак, «бэнэўшэ» — фіялка, «інабі» — плод фруктовага дрэва і інш. Амаль усе азэрбайджанскія танцы — сольныя.

Гісторыя

Працэс узьнікненьня і фармаваньня народнага танцавальнага мастацтва на тэрыторыі Азэрбайджану быў доўгім і шматвяковым. Такія масавыя абрадавыя танцы, якія існавалі ў народзе яшчэ да нядаўняга мінулага, як «году-году», «каса-каса», «хыдыр Ільяс» і інш., таксама зьяўляюцца старадаўнімі. Розныя віды народных танцаў выкрышталізоўваліся з гэтых абрадавых танцаў ўжо ў эпоху сярэднявечча. Пры дварах кіраўнікоў на тэрыторыі Азэрбайджану існавалі танцавальныя ансамблі, якія славіліся высокім майстэрствам танцоўшчыкаў.

Выкананьне танца пад музыку балабана

У XIX стагодзьдзі расейскі стацкі саветнік Іван Шапэн апісваў жаночыя танцы наступным чынам:

Татаркі^[a] скачуць звычайна парамі, маючы на руках кастаньеты, якімі робяць удары, то хуткія, то павольныя; часам гукі зусім змаўкаюць і прабіваліся застаюцца як-быццам нерухомыя; раптам, пры паскораным бразгатаньні кастаньеты, — з сутаргавым рухам усяго цела і нібы ў жарсьці, яны кідаюцца наперад; але адзін крок, і яны зноў перакідаюцца ў ціхіх німф, якія лёгкімі і стройнымі рухамі выказваюць пагоню і гарачую лагоду. У гэты момант самые моцныя душы, здаецца, што зьнемаглі і вылятаюць вільготнымі поглядамі, выкананымі палкамі асалоды. Скокі гэтая называюцца мірзаі. Іншы род скокаў, званы гюванк, верагодна, вынайдзены ўвасабленьнем ляноты, таму што выконваецца седзячы. Пры пачатых скоках дзьве пары, падціснуўшы ногі пад сябе, сядаюць адна супраць аднае, на даволі далёкай адлегласьці і ў такт музыцы надаюць свайму стану розныя становішчы, прышчоўкваючы пальцамі і ў руку; разам з гэтым усе пары, не ўстаючы, рухаюцца наперад і сыходзяцца разам так, што калены іх дакранаюцца; тут яны надаюць рухам цела сваім больш жарсьці і жвавасьці і, выказваючы ўсю прыгажосьць табара, танцуючы, то перахіляючы галаву назад, так, каб распушчанымі валасамі дакранацца падлогі, то закідваючы яе наперад, хаваючы свае палымяныя погляды пад густым покрывам валасоў.

Разьвіцьцё за савецкім часам

Пасьля ўсталяваньня ў рэспубліцы Савецкай улады ў 1920 годзе народны танец узбагаціўся новым зьместам, які адлюстроўваў духоўны сьвет, ідэалёгію, працоўную дзейнасьць новага чалавека. Зьявіліся такія танцы, як «танец хлапкаробаў», «ураджайны танец», «танец рыбакоў», «касьмічны танец» і інш. Нароўні з імкненьнем захаваць такія старадаўнія жаночыя танцы, як «мірзаі», «узундара», ствараліся і новыя. Так, напрыклад, на музыку песьняў «Басці» Г. Гусейнлі і «Сурая» С. Рустамава былі пастаўленыя танцы дзяўчат. Моладзевыя танцы (сумесна юнакі і дзяўчаты) таксама набылі папулярнасьць.

Першы прафэсійны танцавальны калектыў у Азэрбайджане быў створаны ў 1938 годзе на базе самадзейнасьці. Гэты ансамбль выступаў з разнастайнымі рэпэртуарамі, якія складаюцца з старадаўніх і сучасных народных танцаў. Дзейнасьць гэтага ансамбля была зьвязана з прапагандай танцавальнага мастацтва як у самой рэспубліцы, у СССР, так і за мяжой. Сярод вядучых тады выканаўцаў можна назваць народных артыстак Азэрбайджанскай ССР Аміна Дзільбазі і Ружу Джалілавай, Алібаба Абдулаева, Б. Мамэдава; заслужаную артыстку рэспублікі Туту Гамідаву, Алію Рамазанава й інш.

У 1959 годзе ў Азэрбайджане ствараецца дзявочы самадзейны танцавальны ансамбль «Чынар» пад кіраўніцтвам Аміны Дзільбазі. Неўзабаве гэты калектыў стаў прафэсійным народным ансамблем.

Адмены

Па тэматычным зьмесьце азэрбайджанскія народныя танцы разнастайныя і дзеляцца на працоўныя («чобан» — «пастуховыя»), абрадавыя (рытуальныя, каляндарныя, вясельныя), бытавыя («мірзаі», «тураджы»), гераічныя — вайсковыя («джэнгі» — «баявы»), спартовыя («зорхана»), карагодныя—гульнявыя («ялы», «халай») і іншыя.

Сярод асабліва папулярных танцаў можна назваць: «таракяма» (танец качэўнікаў), «гытгылыда» (карагодны жаночы), «інабі», які выконваецца на вясельлях, дзявочых вечарынках маладымі жанчынамі і дзяўчатамі, «джэйран—бала», «ялы» і інш.

Выкананьне

Азэрбайджанскі народны танец, як правіла, трохчасткавы. Першая частка танца імклівая і ўяўляе сабой хаду па коле. Другая — лірычная, то бок танцоўшчык як бы застывае на адным месцы («сюзма»), корпус танцора ў гэты час строгі і ганарліва падцягнуты. Трэцяя ўяўляе сабой ізноў хаду па коле, яна — імклівая і ўрачыстая, зь вялікім эмацыйным парывам. Танцы звычайна выконваюцца пад акампанэмэнт народных інструмэнтаў: трыё зурначоў (дзьве зурна і адна нагара), трыё сазандары (тар, кяманча, дэф) і інш. Жаночы і мужчынскі танцы рэзка адрозьніваюцца адзін ад аднаго.

Танцавальная музыка прадстаўлена жаночымі танцамі — павольна лірычнымі («Тураджы», «Узундара» і інш.) Або радасна-ажыўленых («Тэрэкэмэ» і інш.), Мужчынскімі — урачыста—велічнымі («Мірзаі» — танец мудрасьці, выконваецца старымі, і інш.), палымяна-віхравымі («Гайтаты», «Аскерані» і інш.). Шырока распаўсюджаныя калектыўныя танцы — ялы (сьвяточная карагодныя скокі, выкананыя на вольным паветры), «Джанго» (ваяўнічы мужчынскі танец). Характэрны тактавы памер танцавальнай мэлёдыі (6/8) адрозьніваецца як разнастайнасьцю, так і вастрынёй рытмічных фігур (частыя пункцірныя рытмы, сінкопы).

Жаночыя танцы

Разьвіцьцё жаночага танцу абумоўлена перш за ўсё строем. Плыўнасьць руху ног вызначала доўгая спадніца танцоркі, а ўся яе ўвага засяроджана на распрацаванай тэхніцы рук і верхняй часткі корпуса (плечы, галава, міміка асобы і інш.). Для жаночага танца найбольш характэрны 3-хдольны памер.

Мужчынскія танцы

Менавіта тэхніка ног вызначае мужчынскі танец. Так, танцоўшчык зь лёгкасьцю ўстае на пальцы (як гэта робіцца ў танцы «казахі»), імкліва апускаецца на калена і да т. п. Для мужчынскага танца, у адрозьненьне ад жаночага, характэрны 2-хдольны памер.