Прагляд крыніцы для Смаленск

{{Населены пункт/Расея
|Назва                            = Смаленск
|Лацінка                          = Smalensk
|Статус                           = горад
|Назва ў родным склоне            = Смаленску
|Арыгінальная назва               = 
|Герб                             = Coat_of_Arms_of_Smolensk_(Smolensk_oblast)_(2001).png
|Сьцяг                            = Flag_of_Smolensk_(Smolensk_oblast).png
|Гімн                             = 
|Дата заснаваньня                 = 
|Першыя згадкі                    = 863
|Статус з                         = 
|Магдэбурскае права               = 4 лістапада 1611
|Былая назва                      = 
|Мясцовая назва                   = 
|Суб’ект фэдэрацыі                = [[Смаленская вобласьць]]
|Від раёну                        = 
|Раён                             = 
|Від паселішча                    = 
|Мэр                              = Яўген Паўлаў
|Плошча                           = 166.35
|Крыніца плошчы                   = 
|Вышыня                           = 242
|Унутраны падзел                  = 
|Колькасьць насельніцтва          = 330970
|Год падліку колькасьці           = 2013
|Крыніца колькасьці насельніцтва  = 
|Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = 
|Год падліку колькасьці аглямэрацыі = 
|Крыніца колькасьці аглямэрацыі   = 
|Этнічны склад насельніцтва       = 
|Год падліку этнічнага складу     = 
|Нацыянальны склад насельніцтва   = 
|Год падліку нацыянальнага складу = 
|Колькасьць двароў                = 
|Год падліку колькасьці двароў    = 
|Паштовы індэкс                   = 214ХХХ
|Выява                            = Uspenskyi sobor.jpg
|Апісаньне выявы                  = Гістарычны цэнтар
 |Шырата градусаў                 = 54
 |Шырата хвілінаў                 = 47
 |Шырата сэкундаў                 = 
 |Даўгата градусаў                = 32
 |Даўгата хвілінаў                = 3
 |Даўгата сэкундаў                = 
|Пазыцыя подпісу на мапе          = 
|Водступ подпісу на мапе          = 
|Commons                          = Category:Smolensk
|Сайт                             = 
}}
'''Смале́нск''' ({{мова-ru|Смоленск|скарочана}}) — [[горад|места]] ў [[Расея|Расеі]], на рацэ [[Дняпро|Дняпры]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Смаленская вобласьць|Смаленскай вобласьці]] і [[Смаленскі раён|Смаленскага раёну]]. Плошча 166,35 км². Насельніцтва на 2017 год — 329&nbsp;853 чалавекі. Знаходзіцца за 419 км на захад — паўднёвы захад ад [[Масква|Масквы]], за 7 км ад аўтамабільнай магістралі {{таблічка-by|М|1}} «Беларусь». Вузел чыгунак на Маскву, [[Бранск]], [[Менск]], [[Віцебск]], [[Полацак]]. Аэрапорт і рачная прыстань.

Смаленск — старажытны [[замак|горад]] [[крывічы|крывічоў]]<ref name="hsb">{{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 197.</ref> і [[сталіца]] адной зь [[Смаленскае княства|першых дзяржаваў]] на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. [[Магдэбурскае права|Магдэбурскае]] места і цэнтар [[Смаленскі павет|гістарычнага рэгіёну]], першая сталіца [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] (1—5 студзеня 1919 году<ref name="at">[[Алег Трусаў|Трусаў А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/trusau/05/Невядомыя_беларускія_дзяржавы.html Вялікае Княства Смаленскае] // Наша Слова. № 34 (822), 5 верасня 2007 г.</ref>). Да нашага часу тут захаваліся цэрквы Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла на Гарадзянцы, Яна Багаслова на Варажках і Сьвірская Сьвятога Міхала Арханёла, помнікі архітэктуры XII ст. з рысамі [[Полацкая школа дойлідзтва|Полацкай]] і [[Смаленская школа дойлідзтва|Смаленскай]] школаў дойлідзтва<ref name="be40">{{Літаратура/БелЭн|15к}} С. 40.</ref>, Прачысьценская саборная царква з элемэнтамі [[Магілёўскае барока|магілёўскага барока]]<ref>[[Антон Астаповіч]]. [https://web.archive.org/web/20171011102137/http://planetabelarus.by/articles/1079-mogilevskaya-oblast/4454-padnyapro-skiya-tserkvy-pragazhosts-magilye-skaga-baroka Падняпроўскія цэрквы — прыгажосць магілёўскага барока], [http://planetabelarus.by planetabelarus.by]</ref> і некалькі цэркваў XVII—XIX стагодзьдзяў, магутная фартэцыя з Каралеўскім бастыёнам і палац уніяцкага япіскапа, помнікі архітэктуры XVI—XVII стагодзьдзяў, а таксама касьцёл Беззаганага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі, збудаваны ў канцы XIX ст. паводле праекту беларускага архітэктара [[Лявон Вітан-Дубейкаўскі|Лявона Вітан-Дубейкаўскага]]. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаліся мураваная ратуша, драўляная саборная царква, выкананая ў беларускім стылі<ref name="syrajeu">Ширяев С. Д. Этюды по истории архитектуры Смоленска и белорусской Смоленщины. — Смоленск, 1924.</ref>, мураваны Фарны касьцёл, калегіюм езуітаў, кляштары бэрнардынаў і дамініканаў.

== Назва ==
Існуе некалькі меркаваньняў пра паходжаньне [[тапонім]]у Смаленск. Паводле адной вэрсіі, назва места ўтварылася ад [[этнонім]]у смаляне, згодна з другой — ад ракі Смольні (стараславянскае смоль — 'чарназём') паводле старажытнай мадэлі: уласная назва ракі + -ск<ref name="lemciuhova">Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Брэсцкая вобласць: нарматыўны даведнік / І. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. Лемцюговай. — {{Менск (Мінск)}}: Тэхналогія, 2010.</ref>. Яшчэ адна папулярная вэрсія зьвязвае назву Смаленску з шляхам «[[з вараг у грэкі]]»: места знаходзілася на [[волак]]у, дзе мясцовыя рамесьнікі смалілі лодкі гандляроў.

У [[айканімія|айканіміі]] [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх зямель]] [[суфікс]] -ск (-цк) ёсьць глыбока традыцыйнай рэліктавай зьявай, якая падкрэсьлівае самабытнасьць беларускага народу і старажытнасьць тэрыторыі яго расьсяленьня. Такі суфікс адзначаецца з IX—X стагодзьдзяў, у тым ліку ў назьве аднаго з найстаражытнейшых гарадоў — [[Полацак|Полацку]], засьведчанай летапісамі пад 862 годам. Звыш паловы гарадоў з назвамі на -ск, памянёных у летапісах XI ст., прыпадае менавіта на зону фармаваньня [[беларусы|беларусаў]], дзе гэты суфікс выяўляе прадуктыўнасьць і ў наступныя стагодзьдзі. Кожны трэці беларускі горад зь ліку занесеных ў «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]» канца XIV ст. заканчваецца на -ск (-цк)<ref name="lemciuhova"/>.

== Гісторыя ==

=== Раньнія часы ===
[[Файл:Smalensk. Смаленск (XV).jpg|130пкс|значак|зьлева|Герб Смаленскага княства, XV ст.]]

Першы пісьмовы ўпамін пра Смаленск датуецца 863 годам. [[Замак|Горад]] ляжаў на важным гандлёвым [[Шлях з варагаў у грэкі|шляху «З варагаў у грэкі»]]. Паводле [[Аповесьць мінулых часоў|летапісу Нестара]], у тыя часы ён быў сталіцай [[крывічы|крывічоў]], землі якіх займалі вярхоўі Дзьвіны, Дняпра і Волгі. У 882 годзе горад улучылі ў склад Кіеўскага княства.

У пачатку ХІ стагодзьдзя у Смаленску замацаваліся ўласныя князі. Сын полацкай князёўны [[Рагнеда|Рагнеды]] і кіеўскага князя [[Уладзімер|Ўладзімера]], вялікі князь [[Яраслаў]], дзелячы свае землі паміж нашчадкамі, аддаў [[Смаленскае княства]] Вячаславу. На той час княства ахоплівала значныя землі, у тым ліку частку Віцебшчыны, Пскоўшчыны, [[Масковія|Масковіі]] і г. д. Але дынастыя гэтая не была бесьперапыннай — і на смаленскім стальцы зьмянілася шмат князёў. У 1125 годзе смаленскі сталец атрымаў сын кіеўскага князя Мсьціслава — Расьціслаў, пачынальнік дынастыяў князёў смаленскіх, яраслаўскіх, вяземскіх і інш.

У ХІІІ стагодзьдзі у складзе [[Смаленскае княства|Смаленскага княства]] знаходзіліся такія месты сучаснай Беларусі, як [[Амсьціслаў]], [[Ворша]], [[Копысь]], [[Крычаў]] і [[Прапойск]]<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 354.</ref>. Смаленск меў трывалыя зьвязкі з [[Рыга]]й, пра што сьведчаць гандлёвыя дамовы зь ёй і «нямецкім берагам». У 1230 годзе места трапіла пад уплыў [[Полацкае княства|Полацкага княства]]. У [[Лаўрэнцеўскі летапіс|Лаўрэнцеўскім летапісе]] захаваўся запіс пра выправу на Смаленск уладзімерскага князя [[Уладзімер Усеваладавіч|Ўладзімера Ўсеваладавіча]], датаваны 1239 годам: ''Тогож̑ лѣт̑ Ӕрославъ иде Смолиньску на Литву и Литву побѣди''.

У канцы ХІІІ стагодзьдзя пачаліся цесныя дачыненьні паміж [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княствам Літоўскім]] і Смаленшчынай. У час паходаў на Маскву (1368 і 1370 гады) вялікі князь [[Альгерд]] знаходзіў вайсковую падтрымку ад смаленскага князя Сьвятаслава. Сына апошняга Юрыя Сьвятаславіча Вялікае Княства Літоўскае падтрымала ў 1386 годзе ў час змаганьня за смаленскі сталец.

=== Паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай ===
[[Файл:Smalenskaja ratuša. Смаленская ратуша.jpg|значак|Смаленская ратуша]]
[[Файл:Smalensk. Смаленск (1611).gif|130px|значак|зьлева|Магдэбурскі герб места, 1611 г.]]

У 1395 годзе ў Смаленску пачалі кіраваць намесьнікі вялікага князя [[Вітаўт]]а, але ў 1401 годзе места выйшла з-пад апекі Вялікага Княства Літоўскага. 24 чэрвеня 1404 году Смаленск вярнуўся ў склад ВКЛ. Паводле некаторых зьвестак, вялікі князь [[Вітаўт]] надаў месту прывілей на [[Магдэбурскае права]] (калі гэтая інфармацыя праўдзівая, то Смаленск уваходзіць у першую пяцёрку беларускіх майдэборскіх местаў<ref name="cit">{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 235.</ref>).

У канцы ХІІІ — ХV стагодзьдзях Смаленск стаў буйным цэнтрам беларускага летапісаньня ([[Летапісы смаленскія]], [[Смаленская хроніка]], [[Беларуска-літоўскі летапіс (1446)|Беларуска-літоўскі летапіс]], магчыма, [[Радзівілаўскі летапіс]])<ref name="evkl">{{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 598.</ref>.

[[Файл:Melich Surrender of Mikhail Shein.jpg|значак|Капілутяцыя маскоўскіх войскаў на чале з Шэінам]]
[[Файл:Smalensk. Смаленск (1720) (2).jpg|130px|значак|зьлева|Герб Смаленскага ваяводзтва, 1720 г.]]

15 ліпеня 1410 году смаленскія харугвы бралі ўдзел у [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітве]]. У 1449 годзе вялікі князь [[Казімер Ягелончык|Казімер]] склаў дамову з маскоўскім князем [[Васіль Цёмны|Васілём Цёмным]], згодна зь якой Маскоўская дзяржава адмаўлялася на вечныя часы ад Смаленску і Смаленскай зямлі. У 1508 годзе места стала сталіцай [[Смаленскае ваяводзтва|Смаленскага ваяводзтва]].

У пачатку ХVІ стагодзьдзя, нягледзячы на дамову, маскоўскі гаспадар [[Васіль III]], бацька [[Іван Жахлівы|Івана IV Тырана]], тройчы браў места ў аблогу. Двойчы Смаленск адбівалі войскі Вялікага Княства Літоўскага пад камандаю [[Юры Пац|Юрая Паца]] і [[Мікалай Салагуб|Мікалая Салагуба]], аднак у час трэцяй аблогі па моцным бамбардаваньні, з падбухторваньня [[Міхал Львовіч Глінскі|Міхаіла Глінскага]], смаленцы паўсталі — і 1 жніўня 1514 году маскоўскія войскі ўвайшлі ў места. На просьбу месьцічаў, Масква захавала за імі ранейшыя прывілеі. У 1596—1602 гадох маскоўскія ўлады збудавалі вакол Смаленску магутную фартэцыю. На 1600 год у месьце было больш за 8 тысячаў будынкаў.

16 верасьня 1610 году войскі [[Сьпіс каралёў польскіх|караля]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта Вазы]] атачылі Смаленскую фартэцыю, у якой засела маскоўская залога пад камандаю ваяводы Міхаіла Шэіна. Новазбудаваная магутная фартэцыя дазволіла маскоўскім войскам вытрымаць 20 месяцах аблогі, толькі 3 чэрвеня 1611 году места вызвалілі і вярнулі да Вялікага Княства Літоўскага. Масква безвынікова спрабавала адбіць яго ў 1613—1615 гадох. 4 лістапада 1611 году Жыгімонт Ваза надаў месту [[Магдэбурскае права]]. У гэты час Смаленск меў 2 двухтыднёвыя кірмашы, штонядзельныя таргі, склад тавараў, вагі мескія, лазьню, гасьціны двор з даходамі ад іх на карысьць усяго места, дазвол на стварэньне рамесных цэхаў і г. д., а таксама герб «''у чырвоным полі постаць арханёла Міхала''». У 1620—1654 гадох у Смаленску дзеяў [[Касьцёл і калегіюм езуітаў (Смаленск)|езуіцкі калегіюм]] (у 1646 годзе — 700 вучняў)<ref>{{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 601.</ref>. У 1625 годзе ўтварылася [[Смаленская архіяпархія]] ([[Кіеўская, галіцкая і ўсяе Русі мітраполія (уніяцкая)|Сьвяты Пасад]]), якая ахоплівала Смаленскае і Чарнігаўскае ваяводзтвы.

У 1632—1634 гадох у час [[вайна Расеі з Рэччу Паспалітай (1632—1634)|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] Смаленск вытрымаў вялікую маскоўскую аблогу<ref name="evkl"/>. Маскоўскія войскі на чале зь Міхаілам Шэінам спрабавалі ўзяць места, але зьяўленьне войска пад камандаю караля і вялікага князя [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіслава Вазы]] зьмяніла ход кампаніі — і 1 лютага маскоўцы капітулявалі. У 1638 годзе ўтварылася [[Смаленская дыяцэзія|Смаленская каталіцкая дыяцэзія]]. У 1641 годзе ў межах сучаснага места (мясцовасьць Шэінаўка) на загад Уладзіслава Вазы паставілі першы ў Смаленску помнік — абэліск на Кургане Славы ў гонар перамогі над войскам Міхаіла Шэіна<ref>Кононов В. [https://journal.smolensk-i.ru/054/06/ Слава Владислава] // О чем говорит Смоленск. № 8 (54), 15.05.2012 г.</ref>.

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Смаленску і ваколіцаў [[ліцьвіны|ліцьвінамі]]: «''а из Смоленска были два литвины Мачионский да Островский''» (1648 год)<ref>Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России, собранные и изданные Археографической комиссией. Т. 3. — СПб., 1861. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_003833458?page=623&rotate=0&theme=white С. 12].</ref>, «''старец Манасия сказал: родом литвин{{Заўвага|Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «''родам [[Ліцьвіны|ліцьвін (літоўка)]]''»: «''сіи [[Андрэй (япіскап цьвярскі)|Андрѣи]] бяше родомъ Литвинъ, сынъ [[Гердзень (імя)|Ерденевъ]], Литовскаго князя''»<ref>Троицкая летопись. Реконструкция текста. Изд. М. Д. Присёлков. — М. — Л., 1950. С. 344—345.</ref> ([[Траецкі летапіс]] пад 1289 годам); «''литвин родом''» ([[Жыціе|жывот]] [[Даўмонт Пскоўскі|Даўмонта Пскоўскага]] першай трэці XIV стагодзьдзя<ref>Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. [https://books.google.by/books?id=9abSAAAAQBAJ&pg=PA200&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjchJnemq78AhWNiP0HHWRNCiA4KBDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%20%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&f=false С. 199—201].</ref>); «''родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа''» пра дачку вялікага князя літоўскага [[Гедзімін]]а ([[Ніканаўскі летапіс]] 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў [[Ліцавы летапісны звод]] 1568—1576 гадоў)}}, [[Смаленскі павет|Смоленского уезду]], государевы волости [[Ельня|Ельни]]''» (1674 год)<ref>Материалы для истории раскола за первое время его существования. Т. 3, ч. 3. — М., 1878. [https://books.google.by/books?id=-yJgNc3cs_QC&pg=PA340&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%22+%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjfvNLMkKv6AhUEPOwKHfERDp8Q6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%22%20%D1%81%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE&f=false С. 340].</ref>, таксама пра смаленскіх баяраў Барадзіных — «''…что было в поместье за литвином за Ондреем Бородиным''» ([[Мажайск]]ая пісцовая кніга, 1626—1627 гады), тым часам сын Андрэя Ждан Барадзін значыўся сярод [[Літва дваровая|літвы дваровай]] у [[Мядынь|Мядыні]] (1550-я гады)<ref>Кром М. М. Меж Русью и Литвой. Пограничные земли в системе русско-литовских отношений конца XV-первой трети XVI в. — 2-е изд., испр. и доп. — М., 2010. С. 270.</ref>. У [[матрыкул]]е [[Інгальштат|Інгальштацкага]] ўнівэрсытэту пад 1577 годам значыцца ''Eustachius Tissknowicz palatinides Smolienscensis Lituanus''<ref>Czaplewski P. Polacy na studyach w Ingolsztacie. Z rękopisów Uniwersytetu Monachijskiego. — Poznań, 1914. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=eVNAQFo05RIC&q=Smolienscensis#v=snippet&q=Smolienscensis&f=false S. 24].</ref>.

З пачаткам чарговай [[Вайна 1654-1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] 28 чэрвеня 1654 году Смаленск ататачылі маскоўскія войскі. Нягледзячы на кепскі стан фартэцыі, у мурах якой утварыліся вялікія шчыліны, абаронцы места вытрымалі двухмесячную аблогу і толькі 29 верасьня, ня маючы спадзеву на дапамогу зь [[Вільня|Вільні]], мусілі капітуляваць.

<gallery caption="Смаленск на старых гравюрах" widths="150" heights="150" class="center">
Smalensk. Смаленск (1539).jpg|1539 г.
Smalensk. Смаленск (1610).jpg|1610 г.
Smalensk. Смаленск (1610) (3).jpg|1610 г.
Smalensk. Смаленск (1613).jpg|1613 г.
</gallery>
<gallery widths="150" heights="150" class="center">
Smalensk. Смаленск (1627).jpg|1627 г.  
Smalensk. Смаленск (1610, 1632).jpg|1632 г. (паводле 1610 г.)
Smalensk. Смаленск (1634).jpg|1634 г.
Smalensk. Смаленск (1636).jpg|1636 г.
</gallery>

=== Пад уладай Маскоўскай дзяржавы і Расейскай імпэрыі ===
[[Файл:Coat of Arms of Smolensk (1730, colors).jpg|130пкс|значак|зьлева|Расейскі герб места, 1730 г.]]
[[Файл:Lithuanian (1850).jpg|значак|Моўная мапа з этнаграфічнага атлясу ([[Лёндан]], 1850 г.): [[Ліцьвіны#Літоўская_мова|літоўская мова]] (''Lithuanian'') займае ўсю [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыю беларусаў]] (ад [[Горадня|Горадні]] да Смаленску)]]
[[Файл:Smalensk, Kaścielny. Смаленск, Касьцельны (1870).jpg|значак|Стары касьцёл, 1870 г.]]

Згодна з [[Андрусаўскае замірэньне|Андрусаўскім замірэньнем 1667 году]] Смаленск апынуўся ў складзе [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]]. У 1708 годзе ён стаў цэнтрам [[Смаленская губэрня|губэрні]] (у 1719—1726 гадох — цэнтар Смаленскай правінцыя Рыскай губэрні, у 1776—1796 гадох — цэнтар Смаленскага намесьніцтва). У 1734 годзе маскоўская гаспадыня [[Ганна Іванаўна]] выдала таемны загад «{{Артыкул у іншым разьдзеле|Аб шлюбах маларосаў||uk|Про шлюби малоросів}}», дзе азначыла смаленскае насельніцтва «замежнымі жыхарамі» ({{мова-ru|«…с Смоляны и с поляки и з другими зарубежными жителями»|скарочана}}). У 1764 годзе маскоўская гаспадыня [[Кацярына II]] дала наступнае заданьне датычна Смаленшчыны і іншых захопленых Расейскай імпэрыяй земляў{{Заўвага|Сборник Императорского Русского Исторического Общества. Т. 7: Бумаги Императрицы Екатерины II, хранящияся в Государственном Архиве Министерства Иностранных Дел. Ч.1 / Собраны и изданы, с Высочайшаго соизволения, по предначертанию Его Императорскаго Величества Государя Наследника Цесаревича, академиком Пекарским. — СПб.: Тип. Имп. Акад. наук, 1871. С. 348.}}:
{|
|-
|{{пачатак цытаты}}
Гэтыя правінцыі, а таксама Смаленскую трэба найлягчэйшымі спосабамі прывесьці да таго, каб яны [[Русіфікацыя|абмаскаліліся]] і перасталі б глядзець, як волкі да лесу.
{{арыгінал|ru|Сии провинции, также Смоленскую надлежит легчайшими способами привести к тому, чтоб они обрусели и перестали бы глядеть, как волки к лесу.}}
{{канец цытаты|крыніца=Собственноручное наставление Екатерины ІІ князю Вяземскому при вступлении им в должность генерал-прокурора (февраль 1764 г.).}}
|}

У час [[Вайна 1812 году|вайны 1812 году]] каля Смаленску адбылася [[Смаленская бітва (1812)|бітва паміж францускімі і расейскімі войскамі]], а 18 жніўня места занялі войскі [[Напалеон I Банапарт|Напалеона]], якія кантралявалі яго да 17 лістапада. У 1824 годзе ўтварылася [[Віцебскае і Магілёўскае генэрал-губэрнатарства|генэрал-губэрнатарства Віцебскае, Магілеўскае і Смаленскае]] з цэнтрам у [[Віцебск]]у, якое існавала да 1855 году.

На 1860 год, паводле афіцыйнага перапісу, 68% жыхароў Смаленскай губэрні складалі [[беларусы]]<ref name="hsb"/>. Паводле афіцыйных зьвестак за 1866 год, беларусы складалі 46,69% насельніцтва губэрні, «сумесь беларусаў і расейцаў» — 10,55%<ref name="spisy">Списки населенных мест Российской империи, составленные и издаваемые Центральным статистическим комитетом Министерства внутренних дел. Вып. 40: Смоленская губерния. — СПб., 1868. С. 60.</ref>. Прытым беспасярэдне ў Смаленскім павеце беларусы складалі 90,49%<ref name="spisy"/>. Аднак праз [[Русіфікацыя Беларусі|узмацненьне палітыкі гвалтоўнай русіфікацыі беларусаў]] у час перапісу 1897 году расейскія ўлады налічылі ў Смаленскім павеце толькі крыху больш за 1% насельніцтва з [[Родная мова|роднай]] [[Беларуская мова|беларускай мовай]] (у самім месьце — толькі 323 беларускамоўныя жыхары)<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1384 Перепись 1897 года. Смоленский уезд], Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей</ref>.

У 1868 годзе праз Смаленск прайшла Рыска-Арлоўская чыгунка, у 1870 годзе — Маскоўска-Берасьцейская, у 1899 годзе — Разанска-Ўральская. У канцы XIX ст. у месьце было 10 пляцаў, 139 вуліцаў і 3261 будынак (зь іх 633 мураваныя), дзеялі 32 царквы, 3 манастыры, касьцёл, лютэранская кірха і 2 сынагогі, працавалі 33 навучальныя ўстановы, у тым ліку мужчынская і жаночая гімназіі, 5 друкарняў, 1 хромалітаграфія, 40 лекараў, 6 аптэк, 8 лякарняў з 484 ложкамі, 2 прыватныя лячэбніцы і земская губэрнская лякарня, выдавалася 3 газэты.

<gallery caption="Старая графіка места" widths="150" heights="150" class="center">
Žygimont Vaza, Smalensk. Жыгімонт Ваза, Смаленск (T. Dolabella, 1611).jpg|[[Жыгімонт Ваза]] на фоне Смаленску, 1611 г.
Smalensk. Смаленск (1701-50).jpg|Фрагмэнт абразу, 1-я палова XVIII ст.
Smalensk, Sabornaja. Смаленск, Саборная (1701-50).jpg|Саборная царква ў беларускім стылі<ref name="syrajeu"/>
Smalensk, Dniapro. Смаленск, Дняпро (1787).jpg|Акварэль У. Хэдфілда, <br> 1787 г.
</gallery>
<gallery widths="150" heights="150" class="center">
Smalensk. Смаленск (1839).jpg|1839 г.
Smalensk, Dniapro. Смаленск, Дняпро (1882).jpg|З боку Дняпра, 1882 г.
Smalensk, Dniaproŭskaja brama. Смаленск, Дняпроўская брама (1882).jpg|Дняпроўская брама, 1882 г.
Smalensk, Małachoŭskaja brama. Смаленск, Малахоўская брама (1882).jpg|Малахоўская брама, 1882 г.
</gallery>

=== Найноўшы час ===
[[Файл:Smalensk, Biezzahannaha Začaćcia. Смаленск, Беззаганнага Зачацьця (1893).jpg|значак|Праект новага касьцёла. Аўтар <br /> [[Лявон Вітан-Дубейкаўскі|Л. Вітан-Дубейкаўскі]], 1893 г.]]

25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Смаленск абвяшчаўся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 1 студзеня 1919 году ў Смаленску абвясьцілі ўтварэньне [[БССР|Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь]], праз тыдзень сталіцу савецкай Беларусі перанесьлі ў Менск<ref name="at"/>. 16 студзеня, нягледзячы на перавагу этнічна беларускага насельніцтва (75—80%<ref name="at"/>), Масква адабрала Смаленск разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. У 1920 годзе газэта [[Наша Ніва]] пісала, што пад Смаленскам і ў Акуліцкай пушчы дзеяць беларускія партызанскія аддзелы, якія змагаюцца за незалежнасьць Беларусі<ref>Наша Ніва. № 1, 1920. С. 4.</ref>.

У 1920 годзе ў Смаленску выдавалася газэта «Савецкая Беларусь». У 1922—1923 і 1925—1927 гадох дзеяла Беларуская сэкцыя пры Смаленскім губэрнскім аддзеле народнай асьветы, якая працавала разам зь Беларускім студэнцкім зямляцтвам у Смаленску (існавала ў 1924—1929 гадох пры Смаленскім унівэрсытэце). Апроч таго, працавалі беларускія школы, хаты-чытальні і чырвоная куткі. Аднак у 1930-я гады ўся беларуская дзейнасьць на Смаленшчыне трапіла пад забарону, пачаліся сталінскія рэпрэсіі і чысткі<ref name="at"/>. У 1918—1939 гадох у Смаленску знаходзіўся акруговы вайсковы камісарыят Беларускай вайсковай акругі<ref name="be40"/>. У месьце ў розны час жылі і працавалі беларускія пісьменьнікі [[Максім Гарэцкі]], [[Янка Купала]], навукоўцы [[Уладзімер Дабравольскі|Ўладзімер Дабравольскі]], [[Аляксандар Ляўданскі]] і іншыя.

У 1937 годзе Смаленск стаў цэнтрам вобласьці. У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 16 ліпеня 1941 да 25 верасьня 1943 году места знаходзілася пад [[Трэці Райх|нямецкай]] акупацыяй. У 1985 годзе Смаленск атрымаў званьне «[[Горад-герой]]».

У 1990 годзе смаленскія дэпутаты прыхільна паставіліся да магчымасьці правядзеньня рэфэрэндуму аб далучэньні Смаленску да Беларусі<ref name="trusau">Ракіцкі В., [[Алег Трусаў|Тручаў А.]] [http://www.svaboda.org/content/transcript/761466.html Беларускі фэномэн Смаленшчыны], [[Радыё Свабода]], 31 жніўня 2007 г.</ref>. А ў сярэдзіне 1990-х гадоў смаленская эліта выступіла з прапановай зрабіць у месьце сталіцу г. зв. «Саюзу Расеі і Беларусі» на той падставе, што менавіта тут утварылася [[БССР|Беларуская ССР]]<ref name="trusau"/>.

10 красавіка 2010 году пры заходзе на пасадку ў смаленскі вайсковы аэрапорт «Паўночны» адбылася [[Катастрофа Ту-154 пад Смаленскам|адна з найбуйнейшых у гісторыі авіяцыі катастрофа]], у якой загінулі прэзыдэнт Польшчы [[Лех Качынскі]], першыя асобы Польскай дзяржавы, вядомыя грамадзкія і рэлігійныя дзеячы.

<gallery caption="Смаленск на старых здымках" widths="150" heights="150" class="center">
Smalensk, Błonnaja. Смаленск, Блонная (1860-69).jpg|Блонная вуліца
Smolensk by Partnership "С.Р." - 021. Smalensk, Błońnie. Смаленск, Блоньне (1911).jpg|Сад Блоньне
Smalensk, Karaleŭskaja. Смаленск, Каралеўская (1901-18).jpg|Каралеўская вуліца
Smalensk, Karaleŭskaja-Paštamckaja. Смаленск, Каралеўская-Паштамцкая (1901-18).jpg|Рог Каралеўскай і Паштамцкай
</gallery>
<gallery widths="150" heights="150" class="center">
Smalensk, Karaleŭski. Смаленск, Каралеўскі (1906).jpg|Каралеўскі бастыён
Smalensk, Račeŭskaje pradmieściе. Смаленск, Рачэўскае прадмесьце (1908).jpg|Рачэўскае прадмесьце
Smolensk by Ginsburg - 00023. Smalensk, Reźnickaja. Смаленск, Рэзьніцкая (1901).jpg|Рэзьніцкая вуліца
Smalensk, Šklanaja hara. Смаленск, Шкляная гара (1901-18).jpg|Шкляная гара
</gallery>

== Геаграфія ==

=== Агульныя зьвесткі ===
Смаленск разьмяшчаецца ў вярхоўі [[Дняпро|Дняпра]], на [[Смаленскае ўзвышша|Смаленскім ўзвышшы]]. Рака перасякае места з усходу на захад і падзяляе яго на дзьве часткі: паўночную (Задняпроўе) і паўднёвую (цэнтар). У межах Смаленску і ў ягоных ваколіцаў Дняпро прымае некалькі невялікіх прытокаў, у далінах якіх раскінуліся вуліцы места.

Высокія адхоны між яраў і рэчак, а таксама ўзгоркі і мысы ўтвораць гэтак званыя горы. Перапад вышыняў дасягае 90 мэтраў. Лічыцца, што Смаленск стаіць на сямі ўзгорках.

Хвалісты рэльеф, вялікая колькасьць рэчак, рачулак і яраў, багатая расьліннасьць надаюць Смаленску прыгожы, маляўнічы краявід.

=== Клімат ===
{{Кліматычная інфармацыя
|Назва_ў_родным_склоне=Смаленску
|Крыніца=[http://pogoda.ru.net/climate/26781.htm pogoda.ru.net]
| Студзень_сяр=-9.0         | Студзень_ападкі=44
| Люты_сяр=-6.5              | Люты_ападкі=38
| Сакавік_сяр=-1.9           | Сакавік_ападкі=40
| Красавік_сяр=5.7            | Красавік_ападкі=41
| Травень_сяр=12.2            | Травень_ападкі=56
| Чэрвень_сяр=15.9            | Чэрвень_ападкі=88
| Ліпень_сяр=17.1          | Ліпень_ападкі=100
| Жнівень_сяр=15.8           | Жнівень_ападкі=69
| Верасень_сяр=10.5           | Верасень_ападкі=77
| Кастрычнік_сяр=4.8           | Кастрычнік_ападкі=58
| Лістапад_сяр=-1.2            | Лістапад_ападкі=56
| Сьнежань_сяр=-5.1        | Сьнежань_ападкі=54
| Год_сяр=5.0            | Год_ападкі=721
| Студзень_мін=-10.3      | Студзень_макс=-4.6
| Люты_мін=-9.8      | Люты_макс=-3.5
| Сакавік_мін=-5.3     | Сакавік_макс=1.5
| Красавік_мін=1.6     | Красавік_макс=10.4
| Травень_мін=7.1      | Травень_макс=17.6
| Чэрвень_мін=11.1       | Чэрвень_макс=21.0
| Ліпень_мін=12.4      | Ліпень_макс=22.1
| Жнівень_мін=11.9      | Жнівень_макс=21.1
| Верасень_мін=6.4     | Верасень_макс=15.1
| Кастрычнік_мін=1.6        | Кастрычнік_макс=8.4
| Лістапад_мін=-3.5      | Лістапад_макс=1.0
| Сьнежань_мін=-7.7      | Сьнежань_макс=-2.8
| Год_мін=1.3            | Год_макс=9.0
| Студзень_абс_макс=9.3       | Студзень_абс_мін=-37.9
| Люты_абс_макс=9.0        | Люты_абс_мін=-36.8
| Сакавік_абс_макс=17.5       | Сакавік_абс_мін=-28.1
| Красавік_абс_макс=26.0       | Красавік_абс_мін=-19.8
| Травень_абс_макс=30.2       | Травень_абс_мін=-5.4
| Чэрвень_абс_макс=31.2       | Чэрвень_абс_мін=-0.7
| Ліпень_абс_макс=33.3       | Ліпень_абс_мін=4.4
| Жнівень_абс_макс=33.0       | Жнівень_абс_мін=0.3
| Верасень_абс_макс=29.5       | Верасень_абс_мін=-4.4
| Кастрычнік_абс_макс=24.8       | Кастрычнік_абс_мін=-12.8
| Лістапад_абс_макс=13.9       | Лістапад_абс_мін=-24.8
| Сьнежань_абс_макс=8.9       | Сьнежань_абс_мін=-35.2
| Год_абс_макс=33.3       | Год_абс_мін=-37.9
|}}

[[Клімат]] у Смаленску [[Мерны клімат|мерны]] [[кантынэнтальны клімат|кантынэнтальны]] з значным уплывам атлянтычнага морскога паветра. Лета параўнальна цёплае, зіма — мерна халодная. Значныя ваганьні сярэдняй тэмпэратуры ў сэзоны: ад −9&nbsp;°C у студзені да +17,1&nbsp;°C у ліпені.

На працягу году 178 дзён пераважае пахмурнае надвор’е, 103 дні з туманамі, 28 дзён з навальніцамі. Найбольш вільготным зьяўляецца летні пэрыяд. Сярэдняя велічыня [[адносная вільготнасьць паветра|адноснай вільготнасьці паветра]] — 81 %.

Пераважная ў месьце [[ружа вятроў]] — заходняя, паўднёвая і паўднёва-заходняя.

== Насельніцтва ==

=== Дэмаграфія ===
<div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours">
<center><timeline>
ImageSize = width:auto height:230 barincrement:27
PlotArea = left:50 bottom:20 top:30 right:20
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = late
Colors =
  id:linegrey2 value:gray(0.9)
  id:linegrey value:gray(0.7)
  id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8)
  id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:365000
ScaleMajor = unit:year increment:50000 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
  color:cobar width:15
  bar:1650 from:0 till:80000 
  bar:1780 from:0 till:2875 
  bar:1867 from:0 till:22977 
  bar:1881 from:0 till:33890 
  bar:1897 from:0 till:46899 
  bar:1923 from:0 till:67000 
  bar:1939 from:0 till:157000
  bar:1959 from:0 till:147000
  bar:1970 from:0 till:211000 
  bar:1993 from:0 till:362000 
  bar:1998 from:0 till:355900  
  bar:2007 from:0 till:316500  
  bar:2010 from:0 till:314500  
TextData=
  fontsize:10px pos:(15,225)
  text:Дынаміка зьмяненьня колькасьці насельніцтва Смаленску
</timeline></center>
</div>

* '''ХVІІ стагодзьдзе''': 1650 год — больш за 80 тыс. чал.
* '''ХVІІІ стагодзьдзе''': 1780 год — 2875 чал.<ref name="cit"/>
* '''ХIХ стагодзьдзе''': 1867 год — 22&nbsp;977 чал., зь іх 12&nbsp;574 муж.; 11 кастрычніка 1881 году — 33&nbsp;890 чал. (19&nbsp;579 муж., у тым ліку 4128 вайскоўцаў, і 14&nbsp;311 жан.), у тым ліку паводле веры: 28&nbsp;924 праваслаўныя, 1572 каталікі (468 жан.), 383 эвангелісты, 2933 юдэі, 55 магамэтанаў і 23 іншых вызнаньняў; паводле [[Стан (сацыяльная група)|стану]]: 4694 шляхты, 1506 духоўнага стану, 307 ганаровых грамадзянаў, 608 купцоў, 10&nbsp;292 мяшчанаў, 8192 сялянаў, 8291 іншых станаў<ref>Krzywicki J. Smoleńsk // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|10к}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_X/898 898].</ref>; 1897 год — 46&nbsp;899 чал. (26&nbsp;539 муж. і 20&nbsp;360 жан.); 1899 год — 56&nbsp;389 чал., у тым ліку паводле веры: праваслаўных 84,6%, каталікоў 5,7%, лютэранаў 1,5%, юдэяў 8,1%, магамэтанаў і старавераў 0,1%; паводле стану: нашчадкавай шляхты і дваранаў 4,9%, асабістых 8,0%, духавенства 1,9%, ганаровых грамадзянаў і купцоў 5,2%, мяшчанаў 26,3%, сялянаў 25,3%, рэгулярных войскаў 13,9%, запасных ніжэйшых чыноў 8,8%, адстаўных ніжэйшых чыноў 3,7%, іншых 2,0%.<ref>{{Літаратура/ЭСБЕ}}</ref>
* '''ХХ стагодзьдзе''': 1923 год — 67 тыс. чал.; 1939 год — 157 тыс. чал.; 1959 год — 147 тыс. чал.; 15 студзеня 1970 году — 211 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Вялікая Савецкая Энцыкляпэдыя (3 выданьне)}}</ref>; 1993 год — 362 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Вялікі энцыкляпэдычны слоўнік}}</ref>; 1998 год — 355,9 тыс. чал.<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/es/53259/Смоленск Энциклопедический словарь]</ref>; 2000 год — 353 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/БелЭн|15к}} С. 39.</ref>
* '''ХХI стагодзьдзе''': 2007 год — 316,5 тыс. чал.; 2010 год — 314,5 тыс. чал.; 2017 год — 329&nbsp;853 чал.

=== Адукацыя ===
У Смаленску працуюць 6 дзяржаўных унівэрсытэтаў і 3 прыватныя.

=== Мэдыцына ===
Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляюць 8 паліклінік, 4 муніцыпальныя стаматалягічныя паліклінікі, 5 лякарняў, анкалягічны дыспансэр, станцыя хуткай мэдычнай дапамогі.

=== Культура ===
Дзеюць драматычны і лялечны тэатры, філярмонія.

== Забудова ==

=== Плян ===
Гістарычны цэнтар Смаленску знаходзіцца на левым беразе Дняпра — гэта фартэцыя і Прачысьценская саборная царква. Па вайне 1812 году места разьвівалася паводле пляну 1818 году, які спалучаў прастакутны плян цэнтру з сыстэмай радыяльных вуліцаў старажытнай часткі места.

=== Вуліцы і пляцы ===
{| cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 750px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;"
|- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center"
| '''Афіцыйная назва''' || '''Гістарычная назва''' || '''Былыя назвы'''
|-style="background:#EEEEEE;" align="left"
| Барклая дэ Толі вуліца || '''Аўрамаўская''' вуліца || Чырвонагвардзейская вуліца (1924—1965 гг.) <br /> Жукава вуліца (1965—1997 гг.)<ref>Перлин Б. П. Смоленск и его улицы. — Смоленск, 2002. С. 70.</ref>
|-style="background:#FAFAFA;" align="left"
| Валадарскага вуліца || '''Пастарская''' вуліца<ref>Перлин Б. П. Смоленск и его улицы. — Смоленск, 2002. С. 82.</ref> ||
|-style="background:#EEEEEE;" align="left"
| Войкава вуліца || '''Вялікая Ўваскрасенская''' вуліца ||
|-style="background:#FAFAFA;" align="left"
| Вялікая Савецкая вуліца || '''Малахоўская''' вуліца (частка) <br /> '''Траецкая''' шаша (частка) || Вялікая Благавешчанская вуліца <br /> (частка, 2-я палова XIX ст.<ref>Перлин Б. П. Смоленск и его улицы. — Смоленск, 2002. С. 49.</ref>)
|-style="background:#EEEEEE;" align="left"
| Вялікая Чырвонафлёцкая вуліца || '''Вялікая Сьвірская''' вуліца (частка) <br /> '''Багаслоўская''' вуліца (частка) ||
|-style="background:#FAFAFA;" align="left"
| Калхозная плошча || '''Рынак''' пляц || Базарная плошча
|-style="background:#EEEEEE;" align="left"
| Камуністычная вуліца || '''Вялікая Шляхецкая''' вуліца (частка) <br /> '''Кадэцкая''' вуліца (частка) || {{мова-ru|Большая Дворянская улица|скарочана}}
|-style="background:#FAFAFA;" align="left"
| Карла Маркса вуліца || '''Каралеўская''' вуліца<ref>Перлин Б. П. Смоленск и его улицы. — Смоленск, 2002. С. 97.</ref> ||
|-style="background:#EEEEEE;" align="left"
| Кастрычніцкая рэвалюцыі вуліца || '''Ільлінская''' вуліца ||
|-style="background:#FAFAFA;" align="left"
| Лавачкіна вуліца || '''Шкляная гара''' вуліца<ref>Перлин Б. П. Смоленск и его улицы. — Смоленск, 2002. С. 111.</ref> ||
|-style="background:#EEEEEE;" align="left"
| Леніна вуліца || '''Блонная''' вуліца (частка) <br /> '''Малая Адзігітраўская''' вуліца (частка) || Кірхавая вуліца (1869—1899 гг.) <br /> Пушкінская вуліца (1899—1924 гг.)
|-style="background:#FAFAFA;" align="left"
| Мэталістаў вуліца || '''Ніжнемітрапольская''' вуліца ||
|-style="background:#EEEEEE;" align="left"
| Нікалаева вуліца || '''Вялікая Красьнянская''' вуліца ||
|-style="background:#FAFAFA;" align="left"
| Ніжнелермантаўская вуліца || '''Ніжнемохавая''' вуліца ||
|-style="background:#EEEEEE;" align="left"
| Парыскай камуны вуліца || '''Рэзьніцкая''' вуліца <br /> '''Родніцкая''' вуліца<ref>Перлин Б. П. Смоленск и его улицы. — Смоленск, 2002. С. 136.</ref> ||
|-style="background:#FAFAFA;" align="left"
| Піянэрская вуліца || '''Кавальская''' вуліца<ref>Перлин Б. П. Смоленск и его улицы. — Смоленск, 2002. С. 139.</ref> ||
|-style="background:#EEEEEE;" align="left"
| Пушкіна вуліца || '''Малая Багаслоўская''' вуліца ||
|-style="background:#FAFAFA;" align="left"
| Пятрова вуліца (з 1982 г.) || '''Дарагабуская''' вуліца ||
|-style="background:#EEEEEE;" align="left"
| Раеўскага вуліца || '''Выганная''' вуліца ||
|-style="background:#FAFAFA;" align="left"
| Рэўваенсавета вуліца || '''Спаская''' вуліца ||
|-style="background:#EEEEEE;" align="left"
| Собалева вуліца || '''Вялікая праезная''' дарога <br /> '''Армянская''' вуліца ||
|-style="background:#FAFAFA;" align="left"
| Сьмірнова плошча || '''Малахоўскі''' пляц ||
|-style="background:#EEEEEE;" align="left"
| Твардоўскага вуліца || '''Запольная''' вуліца ||
|-style="background:#FAFAFA;" align="left"
| Тухачэўскага вуліца || '''Мікольская''' вуліца || Дзекабрыстаў вуліца
|-style="background:#EEEEEE;" align="left"
| Урыцкага вуліца (з 1919 г.) || '''Касьцельная''' вуліца ||
|-style="background:#FAFAFA;" align="left"
| Ціміразева вуліца || '''Пакроўская''' вуліца ||
|-style="background:#EEEEEE;" align="left"
| Фрунзэ вуліца || '''Парэцкая''' вуліца ||
|-style="background:#FAFAFA;" align="left"
| Фурманава вуліца || '''Юр’еўская''' вуліца || {{мова-ru|Георгиевская улица|скарочана}}
|-style="background:#EEEEEE;" align="left"
| Школьная вуліца || '''Верхнемітрапольская''' вуліца ||
|-style="background:#FAFAFA;" align="left"
| Энгельса вуліца || '''Вялікая Мікольская''' вуліца ||
|}

З [[Урбанонім|урбананімічнай]] спадчыны Смаленску гістарычныя назвы захавалі вуліцы Акопная, Аптэчная, Верхнесянная, Верхні Волак, Клоўская, Нагорная і Саборная Гара. Сярод адметных беларускіх урбанонімаў вылучаліся вуліцы Блонная (ад беларускага слова «блонь» — [[абалона]]), Верхнешкляная, Шкляная і Шкляны завулак (ад бел. «шкло»), Кавальская (ад бел. «каваль»), Каралеўская (назва з часоў Вялікага Княства Літоўскага), Касьцельная, Рэзьніцкая (ад бел. «рэзьнік») і іншыя. Гістарычны Верхні Рынак, на якім стаяла ратуша<ref>Ширяев С. Д. Этюды по истории архитектуры Смоленска и белорусской Смоленщины. — Смоленск, 1924. С. 9.</ref>, у наш час ня мае афіцыйнай назвы.

=== Мясцовасьці ===
У Смаленску існавалі гістарычныя мясцовасьці: Блоньне, Варажкі, Верхні Волак, Гародня, Задняпроўе, Клоўка, Княскі Горад, Падол, Рачэўскі лог, Саборны Двор, Садкі, Сьмядынь, Торжышча і Чурылаўка; Лысая, Пакроўская, Пячорская, Саборная, Сьвірская, Уваскрасенская і Шкляная горы; Духаўская, Рачэўская і Сьвірская слабоды; Амсьціслаўкае, Красьнянскае, Мікольскае, Рачэўскае і Рослаўскае [[прадмесьце|прадмесьці]].

У 1897 годзе гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Сямён Пісараў||ru|Писарев, Семён Петрович}} паведамляў, што старажытная частка (цэнтар) Смаленску — Княская мясцовасьць — гістарычна называлася «''[[Беларуская мова|па-літоўску]] проста „[[Горад|места]]“''»{{Заўвага|{{мова-ru|«…бывшей Княжеской местности, по-литовски просто: „места“»|скарочана}}}}<ref>Писарев С. П. Было ли перенесение мощей святых мучеников Бориса и Глеба из Вышгорода в Смоленск. — Смоленск, 1897. [https://books.google.by/books?id=Z2SsMAAC6BQC&pg=PA52&dq=%D0%B2%D1%8B%D0%B6%D0%B3%D0%BB%D0%B8+%D0%BC%D1%A3%D1%81%D1%82%D0%BE,+%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B2%D0%B8+%D0%B8+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D0%B8&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwj09Jb_rb35AhVjMOwKHdHcDyQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q&f=false С. 52].</ref>.

== Эканоміка ==
Асноўныя прамысловыя прадпрыемствы Смаленску:
* Смаленскі авіяцыйны завод
* ААТ «ВА „Крышталь“» (дыямэнтагранільная фабрыка)
* ЗАТ «Смаленская панчошная фабрыка»
* ААТ «Хлебапек» (уваходзіць у Аграпрамысловую карпарацыю «Стойленская Ніва»)

== Транспарт ==
Смаленск — буйны чыгуначны вузел, знаходзіцца на Маскоўскай чыгунцы. За 7 км ад места праходзіць аўтамабільная магістраль {{таблічка-by|M|1}} «Беларусь».

У месьце ёсьць разьвітая сыстэма грамадзкага транспарту, якая ўлучае [[Смаленскі трамвай|трамвай]], тралейбус, аўтобус, у сэзон [[Дняпро]]м ходзяць рачныя трамвайчыкі.

У Смаленску працуюць два аэрапорты: Паўднёвы — грамадзянскі і Паўночны — вайсковы.

== Турыстычная інфармацыя ==

=== Інфраструктура ===
[[Файл:Общий вид на стену. Смоленск.JPG|значак|Фартэцыя]]

Дзеюць Смаленскі гістарычны і архітэктурна-мастацкі музэй-запаведнік, музэй скульптуры імя С. Канёнкава, мастацкая галерэя (калекцыя абразоў XIV—XVI стагодзьдзі, расейскае і заходне-эўрапейскае мастацтва), музэй смаленскага лёну.

У месьце ёсьць помнік вайскаводу беларускага паходжаньня [[Васіль Маргелаў|Васілю Маргелаву]], памятныя шыльды ўтварэньню БССР (на абласной філярмоніі) і [[Янка Купала|Янку Купалу]].

У Смаленскім дзяржаўным музэі-запаведніку захоўваецца калекцыя твораў мастацтва Вялікага Княства Літоўскага (афіцыйна завецца «польскай калекцыяй» і налічвае каля 50 твораў), вывезеная зь Беларусі ў часы [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]]. Найбольш вядомыя экспанаты — партрэты канцлера [[Ян Фрыдэрык Сапега|Яна Фрыдэрыка Сапегі]], мальтыйскага кавалера [[Міхал Казімер Пац|Міхала Казімера Паца]], гетмана вялікага [[Казімер Ян Сапега|Казімера Яна Сапегі]], а таксама 4 слуцкія паясы майстэрні Лявона Маджарскага<ref>Хадыка А. [https://archive.today/20120908005649/http://www.novychas.org/culture/%D0%B2%D1%8F%D1%80%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B5-%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%87%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%B9-%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B Вяртанне страчанай спадчыны] // Новы Час, 17 ліпеня 2009 г.</ref>.

=== Славутасьці ===
* Абарончыя ўмацаваньні (XVI—XVII стагодзьдзі), у тым ліку Каралеўскі бастыён (1626—1632)
* Архірэйскі двор (XVII—XX стагодзьдзі)
* Забудова гістарычная (XVIII — пачатак XX ст.)
* Касьцёл Беззаганага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі (1884—1896)
* Кірха лютэранская (1857—1859)
* Манастыры: Аўрамаўскі з саборнай царквой Сьвятога Спаса (1753—1755), Траецкі з саборнай царквой Сьвятой Тройцы (1672—1727), Ушэсьценскі з саборнай царквой Ушэсьця Гасподняга (1693—1704)

[[Файл:Smolensk Catholic church. View from the Polish cemetery 2.JPG|значак|Старыя каталіцкія могілкі]]

* Могілкі старыя каталіцкія, капліцы (ХІХ ст.)
* Палац уніяцкага япіскапа (1632; перабудаваны ў 1782—1787 гадох пад царкву Сьвятой Барбары)
* Цэрквы (XІI—XIХ стагодзьдзі): саборная Божага Яўленьня (1782—1787), Зьвеставаньня Багародзіцы (1773—1774), Покрыва Багародзіцы (1789—1799), саборная Прачыстай Багародзіцы (1677—1772), Сьвятога Мікалая (ніжняя, 1748), Сьвятога Міхала Арханёла (Сьвірская, 1180—1197), Сьвятога Спаса (1766—1768), Сьвятога Юрыя (верхняя, 1810), Сьвятога Юрыя (ніжняя, 1782), Сьвятога Яна Багаслова на Варажках (1160—1180), Сьвятога Яна Прадцечы (1699—1703), Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла на Гарадзянцы (1146), Уваскрасеньня Хрыстова (1765), Узьвіжаньня Сьвятога Крыжа (1764—1767)
* Шляхецкі сход (1825)

=== Страчаная спадчына ===
[[Файл:Smalensk, Uładzisłaŭ Vaza. Смаленск, Уладзіслаў Ваза (1641, 1939).jpg|значак|Абэліск на Кургане Славы, 1641 г.]]

* Абэліск на Кургане Славы ў гонар перамогі над маскоўскім войскам (1641)
* Касьцёл і калегіюм езуітаў (1611, 1639)
* Касьцёл і кляштар бэрнардынаў (XVII ст.)
* Касьцёл і кляштар дамініканаў (1614)
* Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (Фарны; 1636—1638)
* Ратуша (1611)
* Сынагога харальная (XIX ст.)
* Цэрквы: Казанскага абраза Маці Божай (1763—1767), абраза Маці Божай Адзігітрыя (1764), Сьвятога Духа (XVIII ст.), Сьвятога Ільлі (1787), Сьвятога Мікалая (верхняя, 1794—1796)

== Галерэя ==

=== Помнікі сакральнай архітэктуры ===
<center><gallery caption="Сакральныя будынкі" widths="150" heights="150" perrow="4">
Смоленск Собор1.jpg|Прачысьценская саборная царква
Cathedral of the Dormition (Smolensk; 2013-11-08) 37.JPG|Інтэр’ер саборнай царквы
Ограда церкви Петра и Павла главный вход.jpg|Цэрквы Сьвятой Барбары і Сьвятых Пятра і Паўла
Церковь Иоанна Богослова (Смоленск).JPG|Царква Сьвятога Яна Багаслова
Свирская Церковь.jpg|Сьвірская царква
Смоленск. Богоявленский собор..JPG|Богаяўленская царква
Smolensk annunciation.jpg|Царква Зьвеставаньня
Воскресенская Церковь (Смоленск) v2.JPG|Уваскрасенская царква
Смоленск. Вознесенский монастырь.jpg|Ушэсьценская царква
Церковь Верхне-Георгиевская.jpg|Юр’еўская царква (верхняя)
St. George's church (Smolensk).JPG|Юр’еўская царква (ніжняя)
Smolensk Catholic Church 2.JPG|Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі 
</gallery></center>

=== Іншае ===
<center><gallery caption="Іншыя славутасьці" widths="150" heights="150" perrow="4">
Крепостная стена 1596-1602г.г. смоленского кремля.jpg|Фартэцыя
Королевский бастион - Вид с другого берега.JPG|Каралеўскі бастыён
Надвратная церковь Одигитрии фасад.jpg|Дняпроўская брама
Смоленский ЗАГС.JPG|Дом Энгельгарта
</gallery></center>

== Месты-сябры ==
# [[Цюль (горад)|Цюль]], [[Францыя]] (1981)
# [[Хаген]], [[Нямеччына]] (1985)
# [[Каларада-Спрынгс]], [[ЗША]] (1993)
# Раён [[Варшава|Варшавы]] [[Урсынаў]], [[Польшча]]
# [[Віцебск]], [[Беларусь]]
# [[Керч]], [[Украіна]] (1998)
# [[Таргавіштэ]], [[Баўгарыя]] (2002)
# Зьвяз гмінаў [[Кутнаўскі раён|Кутнаўскага рэгіёну]], [[Польшча]] (2004)

== Асобы ==

=== Ураджэнцы ===
* [[Аўрам Смаленскі]] (1172/1150 — 1221/1224) — праваслаўны сьвяты
* [[Міхаіл Анцаў]] (1865—1945) — беларускі кампазытар, дырыгент і пэдагог
* [[Нінэль Бабкова]] (нар. 1930) — беларускі навуковец у галіне тэхналёгіі сылікатаў
* [[Сяргей Вехцеў]] (нар. 1971) — беларускі футбаліст і трэнэр
* [[Станіслаў Галактыёнаў]] (1937—2011) — беларускі і амэрыканскі навуковец, адзін з заснавальнікаў малекулярнага мадэляваньня
* [[Віктар Гвозьдзеў]] (нар. 1931) — беларускі савецкі дзяржаўны дзяяч
* Уладзімер Кармілкін (1934—2002) — беларускі журналіст<ref>Ігар Карней, [https://www.svaboda.org/a/24844032.html Памёр Уладзімер Кармілкін], [[Радыё Свабода]], 17 ліпеня 2022 г.</ref>
* [[Уладзімер Уладзімеравіч Навумаў|Уладзімер Навумаў]] (нар. 1956) — беларускі дзяржаўны і вайсковы дзяяч
* [[Рыгор Найдзёнкаў]] (1889—1919) — беларускі савецкі дзяржаўны дзяяч
* [[Уладзімер Салдатаў]] (нар. 1937) — беларускі фізыкахімік
* [[Клім Смаляціч]] (? — па 1164) — усходнеславянскі мысьляр, царкоўны дзяяч, пісьменьнік
* [[Іван Хозераў]] (1889—1947) — беларускі і расейскі мастацтвазнаўца, гісторык архітэктуры
* [[Яфрэм Смаленскі]] (? — па 1238) — старажытнабеларускі пісьменьнік, праваслаўны сьвятар

=== Жыхары ===
* [[Міхаіл Глінка]] (1804—1857) — расейскі кампазытар
* [[Мікалай Пржавальскі]] (1839—1888) — падарожнік і географ, дасьледнік Цэнтральнай Азіі
* [[Аляксандар Твардоўскі]] (1910—1971) — расейскі пісьменьнік і паэт

== Глядзіце таксама ==
* [[Смаленскае княства]]
* [[Смаленскае ваяводзтва]]
* [[Смаленскі павет]]
* [[Смаленская шляхта]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|1=2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/БелЭн|15}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў}}
* {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}}
* {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|10}}
* Ширяев С. Д. Этюды по истории архитектуры Смоленска и белорусской Смоленщины. — Смоленск, 1924.

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{Радзіма майго духу|smalensk}}
* [https://web.archive.org/web/20110708094644/http://www.smalensk.org/ Беларуская Смаленшчына — краязнаўчы сайт]
* [http://www.smolensk.ru/ Афіцыйная старонка Смаленскай вобласьці]{{ref-ru}}
* [http://www.krepost.smolensk.ru/ Смаленская фартэцыя]{{ref-ru}}
* [[Вячаслаў Ракіцкі]], [[Алег Трусаў]], [http://www.svaboda.org/articlesprograms/belarusatlantis/2007/8/ad75a764-9450-4606-bfc1-f6639dc58f9f.html Беларускі фэномэн Смаленшчыны], [[Радыё Свабода]], 30 жніўня 2007 г.

{{Смаленская вобласьць}}
{{Месты гістарычнай Смаленшчыны}}

[[Катэгорыя:Смаленск| ]]
[[Катэгорыя:Гарады Расеі]]