Прагляд крыніцы для Слоўнік Насовіча

{{Літаратурны твор
|Назва               = Слоўнік беларускай мовы
|Выява               = Dictionary Nasovic Title Page .jpg
|Памер               = 
|Подпіс выявы        = 
|Жанр                = слоўнік
|Аўтар               = [[Іван Насовіч]]
|Мова арыгіналу      = [[Беларуская мова|беларуская]]
|Напісаны            = 
|Публікацыя          = 
|Асобнае выданьне    = 
|Выдавецтва          = 
|Сэрыя               = 
|Колькасьць старонак = 
|Ілюстратар          = 
|Афармленьне         = 
|Пераклад            = 
|Перакладчык         = 
|Носьбіт             = 
|Папярэдні твор      = 
|Наступны твор       = 
|ISBN                = 
|Электронная вэрсія  = 
|ВікіКрыніца-тэкст   = 
}}
'''«Сло́ўнік белару́скай гаво́ркі»''' ({{мова-ru|«Словарь белорусского наречия»|скарочана}}) — слоўнік [[Беларуская мова|беларускай мовы]], складзены [[Іван Насовіч|Іванам Насовічам]] і выдадзены ў 1870 годзе Імпэратарскай акадэміяй навук у [[Санкт-Пецярбург]]у. Лічыцца адной з найкаштоўнейшых крыніцаў беларускай [[лексыкаграфія|лексыкаграфіі]].

Стаў асноўнай крыніцай (хоць карысталіся ім часам некрытычна) дзеля ўкладаньня іншых слоўнікаў. Актыўна выкарыстоўваўся рэдактарамі і аўтарамі газэты «[[Наша Ніва]]»<ref>[https://belarus.github.io/Slouniki-Nasovic/art2.html Ад укладальнікаў], Іван Насовіч. Слоўнік беларускай мовы (электронная вэрсія)</ref>.

== Гісторыя ==
Па заняпадзе беларускай мовы ў XVII—XVIII стагодзьдзях «Слоўнік Насовіча» стаў першым навуковым даведнікам зь лексыкі беларускай мовы сярэдзіны XIX ст. На той час улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] не лічылі беларускую асобнай мовай, аднак урэшце гэтая праца моцна паспрыяла ўмацаваньню нацыянальнай сьвядомасьці [[беларусы|беларусаў]].

Слоўнік доўгі час заставаўся адзінай навуковай крыніцай беларускага слова і меў уплыў на многія моўныя і нацыятворчыя працэсы. У 1920-я гады, калі ў Беларусі ішоў актыўны працэс моўнага будаваньня, ён карыстаўся надзвычай шырокім попытам. Уплыў слоўніка заўважны і ў лексыцы тагачасных беларускіх пісьменьнікаў. Слоўнік Насовіча доўгі час быў бадай адзінай крыніцай беларускай мовы і для замежных дасьледнікаў-славістаў, якія часта спасылаліся на яго ў сваіх працах.

== Апісаньне ==
Рэестар слоўніка ўлучае каля 35 тысячаў словаў. Спэцыялісты адзначаюць, што ў слоўніку пераважае паўночна-заходняя дыялектная [[лексыка]], але яго цяжка назваць адназначна дыялектным, бо ў ім сумяшчаюцца таксама і рысы тлумачальнага і перакладнога слоўніка, што робіць яго ўнівэрсальным. Каштоўнасьць слоўніка выяўляецца ня толькі ў яго ўнікальным спалучэньні характэрных рысаў самых розных паводле тыпу слоўнікаў, але і ў тым, што ён зьмяшчае багаты ілюстрацыйны матэрыял на падставе народных песень, прыказак, прымавак, фразэалягізмаў.

== Маніпуляцыі з этнонімамі ==
{{Асноўны артыкул|Летувізацыя|Русіфікацыя Беларусі}}

Да шырока вядомай беларускай назвы расейцаў — [[маскаль]] — слоўнік дае толькі адно расейскае значэньне «''солдатъ''»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 290.</ref>. Тым часам да беларускага слова «''[[ліцьвіны|литвинъ]]''» даецца расейскі адпаведнік «''литовецъ''» і прыклад ужываньня «''литвинъ як линъ''»{{Заўвага|Выдадзены ў 2011 годзе [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі]] «Слоўнік беларускіх народных параўнанняў» дае наступнае тлумачэньне выразу «''ліцьвін як лін''»: «''Пра характар колішняга беларуса — дужага, моцнага, выкрутлівага, якога голай рукой ня возьмеш''»<ref>Слоўнік беларускіх народных параўнанняў. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2011. С. 241.</ref>}}, сьледам прыводзіцца слова «''[[Ліцьвякі|литвякъ]]''», якому даецца расейскае тлумачэньне «''тоже, что литвинъ''» і прыклад ужываньня «''литвяки по нашему не говоруць''»<ref>Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. С. 269.</ref>. Аднак у іншым месцы слоўніка — у якасьці прыкладу да слова «[[Бацьвіньне|боцвинне]]» — прыводзіцца радок зь беларускай народнай песьні «''Кузьма и Дземьянъ два лицвины, принешли горшочекъ боцвиння''»<ref name="Nasovic-1870-31">Носович И. Словарь белорусского наречия. — СПб., 1870. [https://books.google.by/books?id=tRsOdAcJl5MC&pg=PA31&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi1tLettczzAhUkSfEDHd_MCTQQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B&f=false С. 31].</ref>{{Заўвага|Як зазначаюць сучасныя дасьледнікі, сьвятых Кузьму і Дзям’яна беларусы здаўна лічылі сваімі апекунамі і дарадцамі: у беларускім фальклёры адлюстроўваецца вера ў тое, што Кузьма і Дзям’ян дапамагалі сялянам у іх галоўных клопатах — сенакосе, падрыхтоўцы да жніва, малацьбе. Сярод іншага, менавіта Кузьма і Дзям'ян дапамагаюць ліцьвіну паводле сюжэту ўкраінскай інтэрмэдыі XVIII стагодзьдьзя<ref name="Kabrzyckaja-2007">Кабржыцкая Т., Рагойша У. Феномен часу: драматургія Кіева-Магілянцаў як выява ўкраінска-беларускай культурнай супольнасці // Беларусь і беларусы ў прасторы і часе: зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса / Грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў», Польскі інстытут у Мінску. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 140―151</ref>}}.

На рэдагаваньне слоўніка з боку Расейскай акадэміі навук супраць волі аўтара (а менавіта — зьмену назвы мовы з «крывіцкай» на «беларускую») зьвяртаў увагу гісторык і мовазнаўца [[Ян Станкевіч]] на падставе апублікаваных у 1928 годзе асабістых сшыткаў Івана Насовіча<ref>[[Веда (часопіс)|Веда]]. № 2, 1952. С. 53—54.</ref>.

Раней за слоўнік Насовіча, у 1863 годзе {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Шырынскі-Шыхматаў||ru|Ширинский-Шихматов, Александр Прохорович}} на сродкі [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]] вялікім накладам надрукаваў «Рассказы на белорусском наречии»<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [http://dziejaslou.by/old/www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/lat902ec.html?OpenDocument Гутарка «царкоўнага старасты Янкі» з «Яськам гаспадаром з-пад Вільні»] // [[Дзеяслоў (часопіс)|Дзеяслоў]]. № 9 (2), 2004. С. 196—212.</ref> (выдавалася за зборнік ананімных «народных» твораў) — кнігу да чытаньня ў [[Народная вучэльня|народных вучэльнях]], дзе гістарычным ліцьвінам навязваўся ідэалягічны штамп расейскага [[імпэрыялізм]]у дзеля абгрунтаваньня прынцыпаў [[Русіфікацыя Беларусі|іх русіфікацыі]] і асыміляцыі<ref name="Chaustovic-2001-11">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 11.</ref>: у першым творы «Кто булы наши найдавнійшіи диды и якая их була доля до уніи?» аўтар (відаць, [[Міхаіл Каяловіч]]<ref name="Chaustovic-2001-9">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 9.</ref>) апавядае пра «літоўскую заваёву Беларусі»{{Заўвага|Хоць супольнае жыцьцё беларусаў з «заваёўнікамі» ў гэтым творы падаецца досыць станоўча<ref name="Tokc-2006"/>}}, называючы «ліцьвінамі» [[Летувісы|летувісаў]]<ref name="Tokc-2006">[[Сяргей Токць|Токць С.]] Абуджэнне заходнерусізму ў інтэграцыйным канструктывізме А. Бендзіна // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 13, сш. 2 (снежань 2006). С. 388—419.</ref>, у другім творы праводзіцца думка, што «''нашы дзяды былі рускімі, але сталі над імі панаваць літоўцы (т.б. [[Аўкштайты|літоўцы]] і жмудзіны){{Заўвага|«''Наши отцы и дзяды были Русскиe; тольки не завсегды над ими пановали свои родные Русские князя. Упярод над ими пановали Русские князи, потом стали пановаць над ими князя Литовцев т. е. князя, тых самых Литовцев и Жмудзинов, што живуць з нами''»}} і палякі ды прымусілі прыняць унію, каб ператварыць нас у палякаў і католікаў''»<ref name="Chaustovic-2001-9"/>, трэці твор «Великая помылка наших белорусов» заканчваецца заклікам, што «''Русскими, а не Поляками мы повинны называтца''»<ref name="Chaustovic-2001-10">Хаўстовіч М. «Разсказы на белорусскомъ наречіи» ў кантэксце ананімнай літаратуры 60-х гг. XIX ст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 4, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. № 1, 2001. С. 10.</ref>, у чацьвертым творы прапагандуецца навучаньне дзяцей у расейскіх школах<ref name="Chaustovic-2001-11"/>.

Амэрыканскі гісторык [[Тымаці Снайдэр]] зьвяртае ўвагу на [[Русіфікацыя Беларусі|мэтанакіраванае зьнішчэньне]] ўладамі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ў народнай сьвядомасьці гістарычнага сэнсу «літоўскасьці» — азначэньня сябе ліцьвінамі беларускамоўным сялянствам г. зв. «[[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга краю]]» — што беспасярэдне спрыяла [[летувізацыя|летувізацыі]]<ref>[[Тымаці Снайдэр|Снайдэр Т.]] [http://dziejaslou.by/old/www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/snaj1202ec.html?OpenDocument Спрэчкі за літоўска-беларускую Айчыну. Працяг] // [[Дзеяслоў]]. № 12, 2004.</ref>.

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://belarus.github.io/Slouniki-Nasovic/index.html Электронны варыянт]

[[Катэгорыя:Слоўнікі беларускай мовы]]