Прагляд крыніцы для Мустафа Кемаль Ататурк

{{Палітык
|імя                = Мустафа Кемаль Ататурк
|пасада             = [[Файл:Emblem of the Presidency of Turkey.svg|20пкс]] 1-ы [[Прэзыдэнт Турэцкае рэспублікі]]
|папярэднік         = пасада заснаваная
|наступнік          = [[Ісмэт Інёню]]
|пасада2            =
|пачатак_тэрміну2   =
|канец_тэрміну2     =
|папярэднік2        =
|наступнік2         =
|прэм'ер-міністар2  =
|прэзыдэнт2         =
|дата_нараджэньня   = {{Нарадзіўся|19|5|1881}}
|месца_нараджэньня  = [[Тэсалёнікі]], [[Асманская імпэрыя]]
|дата_сьмерці       = {{Памёр|10|11|1938|гадоў=57}}
|месца_сьмерці      = [[Стамбул]], [[Турэччына]]
|нацыянальнасьць    = 
|сужэнец            = [[Латыфэ Ушаклагіль]]
|дзеці              = 
|адукацыя           = 
|бацька             = [[Алі Рыза-эфэндзі]]
|маці               = [[Зюбэйдэ-ханым]]
|подпіс             = Signature of Mustafa Kemal Atatürk.svg
|узнагароды         = 
|арыгінал_імя=Mustafa Kemal Atatürk}}
'''Мустафа́ Кема́ль Атату́рк''' ({{мова-tr|Mustafa Kemal Atatürk}}; 19 траўня 1881, [[Тэсалёнікі]], [[Асманская імпэрыя]] — 10 лістапада 1938, [[Стамбул]], [[Турэччына]]) — турэцкі палітык, генэрал, заснавальнік і першы прэзыдэнт (1923—1938) [[Турэччына|Турэцкае Рэспублікі]].

Ататурк стаў вядомы дзякуючы ягонай ролі ў перамозе ў [[Галіпальская кампанія|Галіпальскай кампаніі]] падчас [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]]. Пасьля паразы Асманскай імпэрыі ў сусьветнай вайне і наступнага падзелу дзяржавы, ён ачоліў турэцкі нацыянальны рух, які супраціўляўся падзелам мацерыковай частцы Турэччыны супраць дзяржаваў [[Антанта|Антанты]]. Ататурк стаў ля вытокаў стварэньня часовага ўраду ў цяперашняй сталіцы Турэччыны [[Анкара|Анкары]], ён разграміў войскі, пасланыя саюзьнікамі, і, такім чынам, выйшаў пераможцам у вайне Турэччыны за незалежнасьць. Ататурк скасаваў канчаткова разбураную ў выніку [[Першая сусьветная вайна|Першае сусьветнае вайны]] [[Асманская імпэрыя|Асманскую імпэрыю]], што прайснавала да таго ўжо 6 стагодзьдзяў, абвесьціў рэспубліку.

Як прэзыдэнт новастворанай Турэцкае Рэспублікі Ататурк ініцыяваў строгую праграму палітычных, эканамічных і культурных рэформаў з канчатковай мэтай стварэньня сучаснай, прагрэсіўнай і сьвецкай нацыянальнай дзяржавы. Ён зрабіў пачатковую адукацыю абавязковай і бясплатнай, адкрываючы тысячы новых школаў па ўсёй краіне. Ён дамогся пераводу турэцкае мовы з арабскай пісьменнасьці на [[лацінскі альфабэт|лацінку]], забараніў традыцыйную вопратку. Турэцкія жанчыны атрымалі роўныя грамадзянскія і палітычныя правы падчас прэзыдэнцтва Ататурка. Гэтым ён апярэдзіў шматлікія заходнія краіны. У прыватнасьці, жанчыны атрымалі права голасу на мясцовых выбарах 3 красавіка 1930 году.

Урад Ататурка праводзіў палітыку [[туркізацыя|туркізацыі]] краіны, спрабуючы стварыць аднастайную і адзіную нацыю<ref>Sofos, Umut Özkırımlı & Spyros A. (2008). ''«Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey»''. New York: Columbia University Press. — С. 167. — {{ISBN|9780231700528}}</ref><ref>Toktas, Sule (2005). [https://www.academia.edu/761586/Citizenship_and_minorities_a_historical_overview_of_Turkeys_Jewish_minority ''«Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey’s Jewish Minority»'']. Journal of Historical Sociology. 18 (4).</ref><ref>Jongerden, edited by Joost; Verheij, Jelle. ''«Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870—1915»''. Leiden: Brill. — С. 300. — {{ISBN|978-90-04-22518-3}}.</ref>. За часам Ататурка этнічныя меншасьці былі вымушаныя размаўляць па-турэцку ў публічным асяродзьдзі<ref>Kieser, Hans-Lukas, ed. (2006). [https://books.google.com/books?id=VKVSHjjUT2UC ''«Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities»'']. London: Tauris. — С. 45. — {{ISBN|9781845111410}}.</ref>, нетурэцкія тапонімы і прозьвішчы меншасьцяў павінны былі быць зьменены турэцкімі адпаведнікамі<ref>Öktem, Kerem (2008). [http://ejts.revues.org/index2243.html ''«The Nation’s Imprint: Demographic Engineering and the Change of Toponymes in Republican Turkey»'']. European Journal of Turkish Studies.</ref><ref>Aslan, Senem. [http://ejts.revues.org/index4142.html ''«Incoherent State: The Controversy over Kurdish Naming in Turkey»'']. European Journal of Turkish Studies.</ref>. Парлямэнт Турэччыны ў 1934 годзе зацьвердзіў прысваеньне Кемалю прозьвішча Ататурк, што перакладаецца з турэцкай мовы як «Бацька туркаў», у знак прызнаньня той ролі, якую ён згуляў у стварэньні сучаснай Турэцкай Рэспублікі<ref>[http://www.isteataturk.com/haber/print.php?haberno=19 ''«Mustafa Kemal Atatürk'ün Nüfus Hüviyet Cüzdanı. (24.11.1934)»'']. Isteataturk.com</ref>.

== Біяграфія ==

=== Раньнія гады ===
Мустафа Кемаль нарадзіўся ў [[Тэсалёнікі|Тэсалёніках]] (цяпер у [[Грэцыя|Грэцыі]]) у 1881 годзе (пазьней абраў сабе датай нараджэньня дзень пачатку барацьбы за незалежнасьць Турэччыны — 19 траўня). Ягоны бацька, [[Алі Рыза-эфэндзі]], служыў афіцэрам міліцыі, а таксама займаў пасаду клерка па службовых справах і быў гандляром піламатэрыялаў. Як лічыцца, ягоны бацька меў [[альбанцы|альбанскае]] паходжаньне<ref>Andrew Mango (2002). [https://books.google.com/books?ei=ZhvATKOVHcelcN3GoPkL&ct=result&id=nu68vd_AmuYC&dq=Andrew+Mango&q=Turkish+speaking+family+#search_anchor «Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey»]. Overlook Press. — С. 25—27. — ISBN 978-1-58567-334-6.</ref><ref>Jackh, Ernest (2007). «The Rising Crescent». — С. 31. — ISBN 978-1-40674-978-6.</ref><ref>Marcosson, Isaac Frederick (1969). «Turbulent Years». Ayer Publishing — С. 144. — ISBN 978-0-83691-305-7.</ref> і, паводле некаторых крыніц, нават [[габрэі|габрэйскае]] паходжаньне<ref>Scholem, Gershom (2007). «Doenmeh». Encyclopaedia Judaica, 2nd ed.; Volume 5: Coh-Doz. Macmillan Reference USA. Thomson Gale. — С. 732. — ISBN 0-02-865933-3.</ref>. Аднак, шмат дасьледчыкаў усё ж лічаць, што бацька Мустафы Кемаля быў туркам і паходзіў з [[Малая Азія|Анатоліі]]<ref>Atay, Falih Rıfkı (1984). «Çankaya: Atatürk'ün doğumundan ölümüne kadar». Betaş. İstanbul. — С. 17.</ref><ref>Dinamo, Hasan İzzettin (1986). «Kutsal İsyan: Millî Kurtuluş Savaşı'nın Gerçek Hikâyesi, 2. cilt». Tekin Yayınevi.</ref> Маці будучага палітычнага дзеяча, [[Зюбэйдэ-ханым]], мела турэцкае паходжаньне. Сярод братоў і сясцёр Мустафы, толькі адна сястра Макбулэ перажыла дзяцінства.

Бацькі далі імя сыну Мустафа, а мянушка Кемаль, што азначае здольнасьць ці сталасьць, дасталася Ататурку ад ягонага настаўніка матэматыкі Юскюплю Мустафы Эфэндзі. Паводле легенды настаўнік так захапіўся здольнасьцямі падлетка, што даў яму такую мянушку<ref>İnan, Afet (1959). «Atatürk hakkında hâtıralar ve belgeler». Türk Tarih Kurumu Basımevi. — С. 8.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20070927211519/http://www.turkishembassy.org/index.php?option=com_content&task=view&id=300&Itemid=317 «Mustafa Kemal Atatürk»]. Turkish Embassy.</ref>, аднак існуе вэрсія, што настаўнік хацеў адрозьніць для астатніх свайго вучня, які меў такое ж імя як і ён сам<ref>Cebesoy, Ali Fuat (1967). [https://books.google.by/books?id=-D4NAQAAIAAJ&q=%22Kemal+koyal%C4%B1m%22&dq=%22Kemal+koyal%C4%B1m%22&hl=tr&ei=kzHATNPbAYaHcdXrkJMM&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y «Sınıf arkadaşım Atatürk: okul ve genç subaylık hâtıraları»]. İnkılâp ve Aka Kitabevleri. — С. 6. </ref>. У раньнія гады маці заахвоціла Ататурка наведваць рэлігійную школу, што ён рабіў неахвотна і даволі непрацяглы час. Пазьней, дзякуючы свйму бацьку, Мустафа пачаў наведваць прыватную школу з больш сьвецкай навучальнай праграмай. Бацькі жадалі, каб хлопец навучыўся справам, каб потым той працаваў у гандлі, як ягоны бацька. Аднак, не параіўшыся з бацькамі, Ататурк здаў уступныя іспыты ў Тэсалёніскую вайсковую вучэльню ў 1893 годзе. У 1896 годзе ён паступіў у Манастырскую вайсковую сярэднюю школу, якая месьцілася ў сучаснай [[Бітала|Бітале]] ў [[Паўночная Македонія|Паўночнай Македоніі]]. 14 сакавіка 1899 году Ататурк паступіў у Асманскую вайсковую акадэмію ў раёне Шышлі сталіцы краіны [[Канстантынопаль|Канстантынопалі]], якую скончыў у 1902 годзе. Пасьля таксама навучаўся ў Асманскім вайсковым каледжы ў Канстантынопалі да 1905 году<ref name="başkanlığı">Harp Tarihi Başkanlığı (1972). «Türk İstiklâl Harbine katılan tümen ve daha üst kademelerdeki komutanların biyografileri». Ankara: Genelkurmay basımevi. — С. 1.</ref>.

=== Вайсковая кар’ера ===
[[Файл:Mustafa Kemal, 1905.jpg|міні|зьлева|Ататурк падчас выпуску з вайсковае акадэміі ў 1905 годзе.]]
Неўзабаве пасьля заканчэньня адукацыі быў арыштаваны паліцыяй праз антыманархісцкую дзейнасьць. Пасьля ўтрыманьня за кратамі на працягу некалькіх месяцаў быў вызвалены толькі пры падтрымцы [[Рыза Паша|Рызы Пашы]], свайго былога дырэктара школы<ref name="Atay2004">Atay, Falih Rıfkı (2004). «Çankaya». İstanbul: Pozitif Yayınları. — ISBN 975-6461-05-5.</ref>. Пасьля вызваленьня Ататурк быў прызначаны ў Пятую армію ў чыне капітана штабу, які базавўся ў [[Дамаск]]у<ref name="başkanlığı"/>. Вайсковец уступіў у невялікае патаемнае рэвалюцыйнае таварыства афіцэраў-рэфарматараў, якое ўзначальваў купец [[Мустафа Джантэкін]] пад назвай «Радзіма і свабода» ({{мова-tr|Vatan ve Hürriyet|скарочана}}). 20 чэрвеня 1907 году Ататурк стаў старшым капітанам, а 13 кастрычніка 1907 году ён быў прызначаны ў штаб Трэцяй арміі ў Манастыры. Акрамя таго, Ататурк увайшоў у [[камітэт зьвязу і прагрэсу]], стаўшы чальцом пад нумарам 322, але ў наступныя гады ён стаў шырока вядомым праз сваё апазыцыйнае стаўленьне да палітыкі ўладаў. 22 чэрвеня 1908 году ён быў прызначаны інспэктарам асманскай чыгункі ва [[Усходняя Румэлія|Ўсходняй Румэліі]]. У ліпені 1908 году Ататурк згуляў пэўную ролю ў маладатурэцкай рэвалюцыі, якая часткова зьменшыла ўладу султана [[Абдул-Хамід II|Абдул-Хаміда II]] і аднавіла канстытуцыйную манархію.

Ататурк прапаноўваў і рабіў дэпалітызацыю ў войску, што рэзка не спадабалася лідэрам камітэту зьвязу і прагрэсу. У выніку яго адправілі ў вілает [[Асманская Трыпалітанія|Трыпалітанія]], сёньняшняя частка [[Лібія|Лібіі]], а на той момант на тэрыторыі гэтай асманскай правінцыі адбывалася племянное паўстаньне, якое Ататурк пасьпяхова здушыў у канцы 1908 году<ref name="Atay2004"/>. Пасьля выкананьня місіі ён вярнуўся ў Канстантынопаль у студзені 1909 году. А ўжо ў красавіку у сталіцы група жаўнераў распачала контрарэвалюцыю, у здушэньні якой Ататурк таксама згуляў досыць важную ролю<ref>Kinross, Patrick (1972). «Rebirth of a Nation». İstanbul. Sander yayınları. — С. 68.</ref>. У 1910 годзе ён быў прызначаны ў асманскае войска ў Альбаніі<ref>[https://web.archive.org/web/20110806013843/http://www.zeriyt.com/mustafa-ataturku-krijuesi-i-turqise-moderne-t37510.0.html «Mustafa Atatürk had assisted in the military operation in Albania in 1910»]. Zeriyt.</ref>, дзе на той час [[Іса Балетыні]] кіраваў альбанскім паўстаньнем у [[Косава]] і Альбаніі<ref>[https://web.archive.org/web/20121022231544/http://www.albanianhistory.net/texts20_1/AH1912_3.html «Aubrey Herbert: A Meeting with Isa Boletini»]. Albanianhistory.</ref>. У 1910 годзе Ататурк сустрэўся з [[Экрэм Влёра|Экрэмам Влёрам]], альбанскім шляхцічам, палітыкам, пісьменьнікам і адным з дэлегатаў, якія падпісалі Дэклярацыю незалежнасьці Альбаніі<ref>[http://www.albislam.com/index.php?option=com_content&view=article&id=1137:prezantim-per-librin-kujtime-&catid=580:libri&Itemid=774 «I remember well the meeting very interesting, I had casually with Mustafa Qemali in 1910, at the time, still a mere lieutenant»]. Albislam.</ref>. Пазьней, увосень 1910 году Ататурк быў камандаваны ў складзе асманічных вайсковых назіральнікаў, якія прысутнічалі на пікардыйскіх вайсковых манэўрах ў [[Францыя|Францыі]], а ў 1911 годзе вайсковы дзяяч нядоўга служыў у вайсковым міністэрстве ў Канстантынопалі.

==== Ваенныя кампаніі ====
[[Файл:Ataturk13.JPG|міні|Ататурк разам зь іншымі асманскімі афіцэрамі за часам [[Галіпальская кампанія|Галіпальскай кампаніі]] ў 1915 годзе.]]
[[Файл:Mustafa Kemal Atatürk (1918).jpg|міні|Ататурк у 1918 годзе ў чыне камандуючага Ілдырымскай групы арміяў.]]
У 1911 годзе Кемаль узяў удзел у [[італьянска-турэцкая вайна|італьянска-турэцкай вайне]]{{Зноска|Landau|1984|Landau|17}}, якая праходзілся на тэрыторыі Асманскай Трыпалітаніі{{Зноска|Landau|1984|Landau|48}}. Служыў у асноўным у раёнах каля [[Дэрна|Дэрны]] і [[Табрук]]а{{Зноска|Landau|1984|Landau|17}}. Італьянская армія мела ў сваім складзе 150 тысяч чалавек, у той час як супрацьстаялі ім толькі 20 тысяч [[бедуіны|бедуінаў]] і 8 тысяч туркаў на асманскім баку<ref>William Henry Beehler (1913). «The History of the Italian-Turkish War». Advertiser-Republican. — С. 14.</ref>. Сытуацыя пагаршалася тым, што частка асманскіх войскаў была накіраваная ў правінцыю [[Емэн (вілает)|Емэн]] дзеля здушэньня мясцовага паўстаньня, а [[Вялікабрытанія]], якая кантралявала [[Эгіпецкі хэдыват|асманскія правінцыі Эгіпет і Судан]], не дазволіла дадатковым асманскім войскам дабрацца да Лібіі сухаземным шляхам праз Эгіпет. Асманскія жаўнеры, у тым ліку Ататурк, выправіліся ў Лібію альбо пераапранутымі ў [[арабы|арабаў]], рызыкуючы быць арыштаванымі брытанскімі ўладамі Эгіпту, альбо на вельмі нешматлікіх паромах. Аднак, не зважаючы на ўсе цяжкасьці, сілам Ататурка ў Лібіі ўдалося некалькі разоў даць адпор італьянцам, напрыклад, у [[бітва пры Табруку (2011)|бітве пры Табруку]] 22 сьнежня 1911 году. Падчас бітвы пры Дэрне Ататурк быў паранены скінутай з самалёту бомбай, а 6 сакавіка 1912 году Кемаль стаў камандуючым асманскімі войскамі ў Дэрне. Ён здолеў абараніць і ўтрымаць горад і навакольны ягоны рэгіён да канца італьянска-турэцкай вайны, якая скончылася паразай Турэччыны 18 кастрычніка 1912 году.

1 сьнежня 1912 году Ататурк прыбыў у свой новы штаб на [[Галіпальскі паўвостраў|Галіпальскім паўвостраве]] і падчас [[Першая балканская вайна|Першай балканскай вайны]] прыняў удзел у высадцы дэсанту ў [[Булаір]]ы на ўзьбярэжжы [[Тракія|Тракіі]] пад кіраўніцтвам [[Фэтхі-бэй|Фэтхі-бэя]], але падчас бітвы гэты турэцкі наступ быў адбіты 7-й пяхотнай дывізіяй [[Георгі Тодараў (вайсковец)|Георгія Тодарава]]<ref>Richard C. Hall (2002). [https://books.google.com/books?id=2-zAeObDX_gC&pg=PA81&dq=Georgi+Todorov+Bulair&hl=tr&ei=JZvHTJ6-HJTovQPGsYjVDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCkQ6AEwAA#v=onepage&q=Georgi%20Todorov%20Bulair&f=false «The Balkan Wars 1912—1913: Prelude to the First World War»]. Routledge. — С. 81. — ISBN 9780415229470.</ref> пад камандаваньнем баўгарскай чацьвёртай арміі [[Стыліян Ковачаў|Стыліяна Ковачава]]<ref>Edward J. Erickson (2003). «Defeat in Detail: The Ottoman Army in the Balkans, 1912—1913». Praeger. — С. 255. — ISBN 0-275-97888-5.</ref>. У чэрвені 1913 году падчас той жа вайны Ататурк брыў удзел у апэрацыі асманскіх войскаў<ref>[https://www.britannica.com/biography/Kemal-Ataturk «Kemal Atatürk»]. Encyclopedia Britannica.</ref>, ачоленымі [[Ісмаіл Энвэр|Ісмаілам Энвэрам-бэям]], якія аднавілі кантроль над гарадамі [[Дыдымотыха]] і [[Эдырнэ]] разам з большай часткай усходняй Тракіі, адбіўшы тэрыторыю ў баўгараў.

У 1914 годзе Асманская імпэрыя ўвайшла ў на эўрапейскі і блізкаўсходні тэатры [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў хаўрусе з [[Цэнтральныя дзяржавы|Цэнтральнымі дзяржавамі]]. Ататурку было даручана арганізаваць і камандаваць 19-й дывізіяй, далучанай да пятай арміі падчас бітвы пры Галіпалі. Ён стаў камандуючым фронтам, правільна прадбачыўшы, куды нападуць краіны [[Антанта|Антанты]], і ўтрымліваў сваю пазыцыю, пакуль ворагі не адступілі. Пасьля [[Галіпальская кампанія|бітвы пры Галіпалі]] Ататурк служыў у Эдырнэ. 14 студзеня 1916 году ён быў прызначаны камандуючым XVI корпуса другой арміі і адпраўлены на [[Каўкаская кампанія|Каўкаскую кампанію]] пасьля таго, як масавы наступ [[Расейская імпэрыя|Расеі]] дасягнуў ключавых гарадоў Анатоліі. 7 жніўня ён аб’яднаў свае войскі і распачаў контранаступ<ref>Lengyel, Emil (1962). «They Called Him Atatürk». New York: The John Day Co. — С. 68. — OCLC 1337444.</ref>. Дзьве ягоныя дывізіі захапілі [[Бітліс]] і [[Муш]], што парушыла разьлікі расейскага камандаваньня{{Зноска|Kinross|2003|Kinross|100}}.

У ліпені 1917 году ён быў прызначаны камандуючым сёмай арміі, замяніўшы 7 жніўня 1917 году [[Мустафа Фэўзі Чакмак|Фэўзі-пашу]], які падпарадкоўваўся камандаваньню групы арміяў Ілдырым нямецкага генэрала [[Эрых фон Фалькенгайн|Эрыха фон Фалькенгайна]]<ref name="AnaBritannica">Ana Britannica (1987) Vol. 2 (Ami — Avr): Atatürk, Mustafa Kemal. — С. 490.</ref>. Ататюрк дрэнна ладзіў зь нямецкім генэралам і разам з [[Ісмэт Інэню|Ісмэтам Інэню]] пісаў справаздачы вялікаму візіру [[Талаат-паша|Талаат-пашы]] пра змрочную сытуацыю і адсутнасьць належных рэсурсаў на палестынскім фронце. Аднак Талаат-паша ігнараваў іхныя назіраньні і адмовіўся ад іхняй прапановы сфарміраваць больш моцную абарончую лінію на поўначы ў [[Асманская Сырыя|Асманскай Сырыі]], на чале якой стануць туркі замест немцаў<ref name="AnaBritannica"/>. Пасьля гэтага Ататурк звольніўся зь сёмай арміі і вярнуўся ў Канстантынопаль<ref name="AnaBritannica"/>. Там яму было даручана суправаджаць насьледнага прынца [[Мэхмэд VI|Мэхмэда]] падчас ягонай паездкі на цягніку ў [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугоршчыну]] і [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччыну]]<ref name="AnaBritannica"/>. Знаходзячыся ў Нямеччыне, Ататурк наведаў нямецкія абарончыя лініі на Заходнім фронце і прыйшоў да высновы, што Цэнтральныя дзяржавы хутка атрымаюць паразу ў вайне<ref name="AnaBritannica"/>. Ён не саромеўся адкрыта выказаць гэта меркаваньне кайзэру [[Вільгельм II|Вільгэльму II]] і ягоным генэралам асабіста<ref name="AnaBritannica"/>. Падчас зваротнай паездкі ён ненадоўга знаходзіўся на лячэньні ў [[Карльсбад]]зе і [[Вена|Вене]]<ref name="AnaBritannica"/>.

==== Вайна Турэччыны за незалежнасьць ====
{{Асноўны артыкул|Вайна за незалежнасьць Турэччыны}}
[[Файл:Bekir Sami Mustafa Kemal.jpg|міні|зьлева|Ататурк у атачэньні удзельнікаў [[Сываскі кангрэс|Сываскага кангрэсу]].]]
30 красавіка 1919 году Ататурк быў прызначаны інспэктарам у інспэкцыю 9 арміі дзеля рэарганізацыі таго, што засталося ад асманскіх вайсковых частак дзеля паляпшэньня ўнутранай бясьпекі краіны<ref>Andrew Mango (1999). «Atatürk». John Murray. — С. 214. — ISBN 978-0-7195-6592-2.</ref>. 19 траўня 1919 году Ататурк часова пераехаў у [[Самсун]]. Першай ягонай мэтай было стварэньне арганізаванага нацыянальнага руху супраць акупацыйных сілаў. У чэрвені 1919 году ён выдаў цыркуляр [[Амасья]], абвесьціўшы, што незалежнасьць краіны знаходзіцца ў небясьпецы. 8 ліпеня ён звольніўся з войска, і ўрад Асманскай імпэрыі выдаў ордэр на ягоны арышт. Але [[Кязым Карабэкір]] ды іншыя вайсковыя камандзіры, якія дзейнічалі ва Ўсходняй Анатолі, падтрымалі Ататурка і прызналі яго сваім кіраўніком<ref>Findley, Carter V. (21 September 2010). «Turkey, Islam, Nationalism, and Modernity: A History, 1789—2007». Yale University Press. — С. 222. — ISBN 978-0-300-15260-9.</ref>. 4 верасьня 1919 году Ататурк сабраў зьезд у [[Сывас]]е. Тыя, хто выступаў супраць акупацыі дзяржавы краінамі Антанты, выступілі за [[Нацыянальны турэцкі пакт]]. Ататурк быў прызначаны кіраўніком выканаўчага камітэту [[Сываскі кангрэс|Сываскага кангрэсу]]. Гэта дало яму легітымнасьць і неабходную падтрымку будучай палітыкі.

У апошніх выбарах у [[парлямэнт Асманскай імпэрыі|асманскі парлямэнт]], якія адбыліся ў сьнежні 1919 году, пераканаўчую перамогу атрымала Асацыяцыя абароны правоў Анатоліі і Румэліі, ачоленую Ататуркам, які сам застаўся на той час у [[Анкара|Анкары]]. Паседжаньні парлямэнту адкрыліся ў Канстантынопалі 12 студзеня 1920 году, аднак у хуткім часе ён быў распушчаны брытанскімі сіламі неўзабаве пасьля прыняцьця Нацыянальнага турэцкага пакту. Ататурк заклікаў правесьці нацыянальныя выбары дзеля стварэньня новага турэцкага парлямэнту ў Анкары, які атрымаў назву [[Вялікі нацыянальны сход Турэччыны]]<ref>Ahmad, Feroz (1993). «The Making of Modern Turkey». London, New York: Routledge. — С. 50. — ISBN 978-0-415-07835-1.</ref>. 23 красавіка 1920 году сэсія сходу адкрылася выступам Ататурка, што фактычна стварыла сытуацыю двоеўладзьдзя ў краіне<ref>Heper, Metin; Sayari, Sabri (7 May 2013). «The Routledge Handbook of Modern Turkey». Routledge. — С. 41. — ISBN 978-1-136-30964-9.</ref>. У траўні 1920 году барацьба за ўладу паміж двума ўрадамі прывяла да завочнага сьмяротнага прысуду Мустафе Кемалю вайскова-палявым судом Турэччыны<ref>Dadrian, Vahakn N.; Akçam, Taner (2011). «Judgment at Istanbul: The Armenian Genocide Trials». Berghahn Books. — С. 196—199. — ISBN 978-0-85745-251-1.</ref>.

[[Файл:Atatürk askerî birlikleri denetlerken, İzmit, 18 Haziran 1922.png|міні|Ататурк інспэктуе турэцкія войскі 18 чэрвеня 1922 году.]]
10 жніўня 1920 году вялікі візыр Асманскай імпэрыі [[Дамат Фэрыд-паша]] падпісаў [[Сэўрская дамова|Сэўрскую дамову]], паводле якой меліся пляны падзелу Асманскай імпэрыі, уключаючы рэгіёны, якія этнічныя туркі лічылі гістарычна сваімі. Ататурк настойваў на поўнай незалежнасьці краіны і абароне інтарэсаў турэцкай большасьці на турэцкай зямлі. Ён пераканаў Вялікі нацыянальны сход зарганізаваць нацыянальнае войска. Новае войска сутыкнулася ў супрацьстаяньні з войскам халіфату, якое падтрымлівалі акупацыйныя сілы краінаў Антанты, а непасрэднай задачай была барацьба супраць армянскіх сілаў на Ўсходнім фронце і грэцкімі войскамі, якія прасоўваліся на ўсход ад [[Ізьмір|Сьмірны]], якую яны занялі ў траўні 1919 году, на Заходнім фронце. Ваенныя посьпехі сілаў Вялікага нацыянальнага сходу супраць войскаў [[Армэнія (1918—1920)|Армэніі]] ўвосень 1920 году, а потым і супраць грэкаў, сталі магчымымі дзякуючы сталым наладжанным пастаўкам золата і ўзбраеньня ад расейскага ўрада бальшавікоў з восені 1920 году. Пасьля шэрагу бітваў падчас [[Грэцка-турэцкая вайна (1919—1922)|грэцка-турэцкай вайны]] грэцкае войска дайшло ажно да ракі [[Сакар’я (рака)|Сакар’і]] на пазыцыі ўсяго ў 80 км на захад ад Анкары. 5 жніўня 1921 году Ататурк быў прызначаны галоўнакамандуючым войскамі Вялікага нацыянальнага сходу<ref>[https://web.archive.org/web/20080109132901/http://www.aa.com.tr/tarihce_en/ «A short history of AA»]. Anadolu Ajansı Genel Müdürlüğü.</ref>. Наступная [[бітва пры Сакар’і]], якая мела месца з 23 жніўня па 13 верасьня 1921 году, скончылася паразай грэкаў. Ататурк атрымаў з нагоды перамогі годнасьць маршала, і ў наступным туркі мелі перавагу, выгнаўшы грэкаў з Анатоліі і аднавіўшы кантроль над Ізьмірам 9 верасьня 1922 году.

21 лістапада 1922 году ў [[Лязана|Лязане]] пачалася канфэрэнцыя паводле ўрэгуляваньня турэцкага пытаньня, Турэччыну прадстаўляў [[Ісмэт Інэню]] зь Вялікага нацыянальнага сходу. Турэцкі бок на канфэрэнцыі адмовіўся ад выкананьня любой прапановы, якая б парушала сувэрэнітэт краіны. Гэтак, напрыклад, не былі зацьверджаны пытаньні па кантролі над турэцкімі фінансамі, пралівамі ды іншых пытаньняў. Не зважаючы на тое, што канфэрэнцыя была прыпыненая 4 лютага, яна аднак працягвалася і пасьля 23 красавіка, у асноўным засяроджваючыся на эканамічных пытаньнях. 24 ліпеня 1923 году паводле вынікаў сустрэчаў была падпісаная [[Лязанская мірная дамова]], што ў выніку прызнала Вялікі нацыянальны сход дзейным урадам Турэччыны. 29 кастрычніка 1923 году была абвешчаная Турэцкая рэспубліка<ref>[https://www.britannica.com/place/Turkey/Declaration-of-the-Turkish-republic «Turkey — Declaration of the Turkish republic»]. Encyclopedia Britannica.</ref>. З тых часоў Дзень Рэспублікі ў гэтую дату адзначаецца як нацыянальнае сьвята<ref>[https://www.timeanddate.com/holidays/turkey/republic-day «Republic Day in Turkey»]. Time And Date.</ref>.

=== Палітычнае жыцьцё ===
У 1923 пасьля вываду войскаў Антанты ён заснаваў Турэцкую Рэспубліку і быў абраны яе першым прэзыдэнтам (пераабіраўся ў 1927, 1931 і 1935). Памёр 10 лістапада 1938 году ад [[цыроз печані|цырозу печані]], спрычыненага застарэлым [[алькагалізм]]ам. У Турэччыне склаўся [[культ асобы]] Ататурка, які збольшага нагадвае культ асобы [[Уладзімер Ленін|Леніна]] ў [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]].

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Кніга
|аўтар         = Landau, Jacob M.
|частка        = 
|загаловак     = Atatürk and the Modernization of Turkey
|арыгінал      = 
|спасылка      = 
|выданьне      = 
|месца         = Boulder
|выдавецтва    = Westview Press
|год           = 1984
|том           = 
|старонкі      = 
|старонак      = 
|isbn          = 0865319863
|ref           = Landau
}}
* {{Кніга
|аўтар         = Kinross, Patrick
|частка        = 
|загаловак     = Atatürk: The Rebirth of a Nation
|арыгінал      = 
|спасылка      = 
|выданьне      = 
|месца         = London
|выдавецтва    = Phoenix Press
|год           = 2003
|том           = 
|старонкі      = 
|старонак      = 
|isbn          = 978-1-84212-599-1
|ref           = Kinross
}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons}}
* [http://www.ataturktoday.com/ Усё пра Ататурка].
* [https://openlibrary.org/subjects/person:kemal_atat%C3%BCrk_(1881-1938) Працы пра Ататурка]. Open Library.{{ref-en}}

{{Прэм’ер-міністры Турэччыны}}
{{Прэзыдэнты Турэччыны}}

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Ататурк, Мустафа Кемаль}}
[[Катэгорыя:Нацыяналісты]]
[[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Тэсалёніках]]
[[Катэгорыя:Памерлі ў Стамбуле]]
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]
[[Катэгорыя:Турэцкія вайскаводы]]