Прагляд крыніцы для Вуглярод

{{Хімічны элемэнт
|Назва = Вуглярод
|Ангельская назва = Carbon
|Сымбаль = C
|Атамны нумар = 6
|Зьлева = [[Бор (элемэнт)|Бор]]
|Справа = [[Азот]]
|Зьнізу = [[Крэмн|Si]]
|Структура крышталічнай краты = <!--hexagonal close-packed|body-centered cubic|face-centered cubic|diamond cubic-->
|Апісаньне выгляду = 
|Апісаньне выявы =[[Антрацыт]] (зьмяшчае 95% вугляроду)
|Выява2 =Diamond-and-graphite-with-scale.jpg
|Памер выявы2 =  
|Апісаньне выявы2 =алмаз ды графіт
|Колер катэгорыі = 
|Катэгорыя = Немэталы
|Колер фазы = 
|Фаза = Цьвёрдае цела
|Група = [[Падгрупа вуглярода|14]]
|Пэрыяд = [[Пэрыяд пэрыядычнай сыстэмы|2]]
|Блёк = p
|Атамная маса=12,01115
|Канфігурацыя электронаў = [He] 2s<sup>2</sup> 2p<sup>2</sup>
|Электронаў у абалонцы = 2, 4
|Колер =
|Шчыльнасьць Па = <!--г/см³-->
|Шчыльнасьць пры пакаёвай тэмпэратуры = (алмаз) 3,52
|Шчыльнасьць пры пакаёвай тэмпэратуры 2 =(графіт) 2,25
|Шчыльнасьць пры пакаёвай тэмпэратуры 3 =(аморфны) 1,9
|Шчыльнасьць пры тэмпэратуры плаўленьня = <!--г/см³-->
|Тэмпэратура плаўленьня пад ціскам = 
|Тэмпэратура плаўленьня К =
|Тэмпэратура плаўленьня Ц =3550
|Тэмпэратура плаўленьня Ф =6420
|Тэмпэратура сублімацыі пад ціскам = 
|Тэмпэратура сублімацыі К =
|Тэмпэратура сублімацыі Ц =
|Тэмпэратура сублімацыі Ф =
|Тэмпэратура кіпеньня пад ціскам = 
|Тэмпэратура кіпеньня К =
|Тэмпэратура кіпеньня Ц =4827
|Тэмпэратура кіпеньня Ф =8721
|Патройны пункт К =
|Патройны пункт кПа = 
|Крытычны пункт К = 
|Крытычны пункт МПа = 
|Удзельная цеплыня плаўленьня = 20,5
|Удзельная цеплыня плаўленьня пад ціскам = 
|Удзельная цеплыня плаўленьня 2 = <!--кДж/моль-->
|Удзельная цеплыня выпарваньня = <!--кДж/моль-->
|Удзельная цеплыня выпарваньня пад ціскам =
|Цеплаёмістасьць = <!--Дж/моль/K-->
|Цеплаёмістасьць пад ціскам = <!--Вт/м/K-->
|Цеплаёмістасьць 2 = <!--Вт/м/K-->
|Насычаная пара 1 =
|Насычаная пара 10 = 
|Насычаная пара 100 = 
|Насычаная пара 1 k = 
|Насычаная пара 10 k = 
|Насычаная пара 100 k = 
|Насычаная пара 1 2 =
|Насычаная пара 10 2 = 
|Насычаная пара 100 2 = 
|Насычаная пара 1 k 2 = 
|Насычаная пара 10 k 2 = 
|Насычаная пара 100 k 2 = 
| Лік энергіяў іянізацыі = 
|1-я энэргія іянізацыі=1086,45<!--11,260 эВ-->
| 2-я энэргія іянізацыі = 2352,62
| 3-я энэргія іянізацыі = 4620,47
| Band gap =  <!--эВ-->
| isotopes comment =  
| Атамны радыюс (разл.) = 
| Атамны радыюс = 160 <!--пм-->
| Ізатопы = 
{{!}}-----
{{!}} <sup>11</sup>C
{{!}} 
{{!}} 20,4 хв
{{!}} [[Бэта-выпраменьваньне|β<sup>+</sup>]]
{{!}}0,961
{{!}}<sup>11</sup>B
{{!}}-----
{{!}} <sup>12</sup>C
{{!}} '''98,9%''' 
{{!}} colspan="4" {{!}} [[Стабільны ізатоп|стабільны]]
{{!}}-----
{{!}} <sup>13</sup>C
{{!}} '''1,1%''' 
{{!}} colspan="4" {{!}} [[Стабільны ізатоп|стабільны]]
{{!}}-----
{{!}} <sup>14</sup>C
{{!}} 
{{!}} 5730 год
{{!}} [[Бэта-выпраменьваньне|β<sup>-</sup>]]
{{!}}0,060
{{!}}<sup>14</sup>N
| Кавалентны радыюс камэнтар = 
| Кавалентны радыюс = 75
| Каэфіцыент Пуасона = 
| Каэфіцыент цеплавога расшырэньня пры 25 =  <!--мкм/(м·K)-->
| Каэфіцыент цеплавога расшырэньня = 2,10 <!--мкм/(м·K)-->
| Кропка Кюры =  
| Магнэтызм = 
| Мінэральная цьвёрдасьць Моаса = 
| Модуль зруху =  <!--ГПа-->
| Модуль пругкасьці =  <!--ГПа-->
| Модуль Юнга =  <!--ГПа-->
| Назва ў родным склоне = 
| Насычаная пара камэнтар 2 =  
| Насычаная пара камэнтар = 
| Нумар CAS = 7440-44-0
| Радыюс Ван дэр Ваальса = 177
| Ступені атляняньня заўвага =
| Ступені атляняньня = 2, 3, 4
| Трываласьць на разрыў =  <!--МПа-->
| Тэмпэратураправоднасьць = <!--мм²/с-->
| Хуткасьць гуку пры 20 (лінейная) =    <!--м/с-->
| Хуткасьць гуку пры п.т. (лінейная) =  <!--м/с-->
| Хуткасьць гуку =  <!--м/с-->
|Цеплаправоднасьць=80-220<!--Вт/м/K-->
| Цьвёрдасьць Брынэля =  <!--МПа-->
| Цьвёрдасьць Вікерса =  <!--МПа-->
| Цьвёрдасьць Моаса = 
| Электраадмоўнасьць = 2,55
| Электрычны супор пры 0 = 13,75*10<sup>-6</sup><!--Ом·м-->
|Электрычны супор=<!--Ом·м-->
}}
'''Вуглярод''' ('''вуглец, вуглятвор, вугаль<ref>{{кніга|старонкі=30|загаловак=Расейска-беларускі хімічны слоўнік|адказны=Укладальнікі: А. Глушко, А. Стасевіч, А. Бокун|месца=Менск|выдавецтва=Нацыянальная выдавецкая кампанія "Беларусь-Тэхналёгія"|год=1993|наклад=1000}}</ref>''' {{мова-la|Carboneum}}) '''C''' — [[хімічны элемэнт]] IV групы галоўнай падгрупы 2-га пэрыяду [[пэрыядычная сыстэма хімічных элемэнтаў|пэрыядычнай сыстэмы]]; атамны нумар 6, [[немэтал]], атамная маса 12,01115. Тры [[ізатоп]]ы сустракаюцца ў прыродзе, <sup>12</sup>С і <sup>13</sup>С зьяўляюцца стабільнымі, тады як <sup>14</sup>С ёсьць [[радыёнуклід]]ам з пэрыядам паўраспаду каля 5730 гадоў<ref name=webelements>{{Спасылка|url=http://www.webelements.com/webelements/elements/text/C/isot.html|загаловак=Carbon – Naturally occurring isotopes|праект=WebElements Periodic Table|дата=9 ліпеня 2024|мова=en}}</ref>. Ізатоп <sup>12</sup>C зьяўляецца эталонам для азначэньня [[Адносная атамная маса|атамнай адзінкі масы]]<ref>Майсяйчук К. Л. Вуглярод // {{Літаратура/БелЭн|4к}} С. 286.</ref>. Вуглярод вядомы са старажытных часоў<ref>{{Спасылка|загаловак=Carbon|выдавец=Encyclopædia Britannica, inc.|дата публікацыі=May 13, 2020|url=https://www.britannica.com/science/carbon-chemical-element|дата=9 ліпеня 2024|мова=en}}</ref><ref name=webelements/> у выглядзе [[алмаз]]а ды [[графіт]]а<ref>{{Спасылка|url=https://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/himiya/UGLEROD.html|загаловак=Углерод |праект=Энциклопедия Кругосвет|мова=ru|дата=9 ліпеня 2024}}</ref>.

Вуглярод 15-ы элемэнт паводле распаўсюджанасьці ў зямной кары, і чацьвёрты — у [[Сусьвет|Сусьвеце]] паводле масы пасьля вадароду, [[гель|гелю]] і [[тлен]]а. Вуглярод забясьпечвае ўнікальную разнастайнасьць [[арганічныя рэчывы|арганічных злучэньняў]], а таксама мае здольнасьць утвараць [[палімэры]] пры тэмпэратурах, якія часта фіксуюцца на Зямлі. Гэты элемэнт ёсьць агульным элемэнтам усіх вядомых формаў [[Жыцьцё|жыцьця]] (злучэньні вугляроду — асноўная састаўная частка тканак расьлінаў і жывёлаў). Вуглярод зьяўляецца другім самым распаўсюджаным элемэнтам у арганізьме чалавека паводле масы пасьля [[тлен]]у, ён складае ад 18,5%<ref>{{Кніга|аўтар=Reece, Jane B.|год=2013|загаловак=Campbell Biology|выданьне=10 ed|выдавецтва=Pearson|isbn=9780321775658}}</ref> да 23%<ref name=webelements/> масы чалавека. [[Валентнасьць]] вуглярода ў большасьці [[Складаныя рэчывы|злучэньняў]] роўная 4.

== Прыродныя крыніцы ==
Вуглярод — адзін з найбольш распаўсюджаных элемэнтаў у зямной кары, залягае ў выглядзе мінэралаў ([[графіт]], [[алмаз]]) і гаручых выкапняў ([[вугаль]]). Каля траціны сусьветных запасаў [[глеба]]вага вугляроду знаходзіцца ў тарфяніках<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Леанід Лахманенка]].|загаловак=Як Бартэніха выйшла на міжнародную арбіту|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=82769|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=14 ліпеня 2011|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2011-07-14 131 (26995)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/82781/14lip-3.indd.pdf 3]|issn=1990-763x}}</ref>. У [[атмасфэра Зямлі|атмасфэры Зямлі]] знаходзіцца ў выглядзе [[Дыяксыд вугляроду|дыяксыду вугляроду]].

== Прымяненьне ==
Вуглярод выкарыстоўваюць у вытворчасьці алмазных інструмэнтаў, электра-тэхнічных вырабаў, у гумавай, паліграфічнай, лякафарбавай прамысловасьці, мэталюргіі.

== Алятропныя мадыфікацыі вугляроду ==
* аморфны вуглярод ({{мова-en|amorphous carbon|скарочана}});
* [[графіт]];
* [[алмаз]];
* [[фулерэн]] ({{мова-en|fullerene|скарочана}});
** {{мова-en|buckyball ці buckminsterfullerine|скарочана}}
* [[вугляродная нанатрубка]];
* [[графэн]];
* вугляродная нанапочка ({{мова-en|carbon nanobude|скарочана}});
* вугляроднае нанавалакно ({{мова-en|carbon nanofibers|скарочана}});
* лансдэйліт ({{мова-en|lonsdaleite|скарочана}});
* шкляны вуглярод ({{мова-en|glassy carbon|скарочана}});
* вугляроднае нанашумавіньне ({{мова-en|carbon nanofoam|скарочана}});
* карбін ({{мова-en|carbyne|скарочана}}).

== Ізатопы ==
Штучна атрыманыя ізатопы вуглярода с атамнымі масамі ад 8 да 22.
{| cellspacing="0" cellpadding="2" border="1" style="background-color:#f9f9f9;border:1px #aaa solid;border-collapse:collapse;"
! [[Ізатоп]]
! [[Натуральная частотнасьць]]
! [[Пэрыяд паўраспаду|t<sub>1/2</sub>]]
! [[Радыеактыўнасьць]]
! [[Энэргія распаду]] [[Электронвольт|МэВ]]
! [[Прадукт распаду]]
|-----
| <sup>11</sup>C ||  || 20,4 хв
| [[Бэта-выпраменьваньне|β<sup>+</sup>]]
| 0,961 ||<sup>11</sup>B
|-----
| <sup>12</sup>C || '''98,9%'''
| colspan="4" | [[Стабільны ізатоп|стабільны]]
|-----
| <sup>13</sup>C || '''1,1%'''
| colspan="4" | [[Стабільны ізатоп|стабільны]]
|-----
| <sup>14</sup>C ||  || 5730 год
| [[Бэта-выпраменьваньне|β<sup>-</sup>]]
| 0,060 ||<sup>14</sup>N
|}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Кніга|загаловак =Ізатопы: уласьцівасьці, атрыманьне, прымяненьне |арыгінал =Изотопы: свойства, получение, применение |адказны =Под ред. В. Ю. Баранова |месца ={{М.}} |выдавецтва =ФИЗМАТЛИТ |год =2005 |том =2 |старонкі =625 |isbn =5-9221-0534-X}}

{{Пэрыядычная сыстэма хімічных элемэнтаў}}

[[Катэгорыя:Вуглярод| ]]
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]
[[Катэгорыя:Карбанаты (мінэралы)]]