Прагляд крыніцы для Бразылія

{{Краіна
|Назва              = Бразылія
|НазваЎРоднымСклоне = Бразыліі
|НазваНаДзяржаўнайМове = República Federativa do Brasil
|Сьцяг              = Flag of Brazil.svg
|Герб               = Coat of arms of Brazil.svg
|НацыянальныДэвіз   =  ''Ordem e Progresso'' (У перакладзе: «Парадак і прагрэс»)
|Месцазнаходжаньне  = LocationBrazil.png
|АфіцыйнаяМова      = [[партугальская мова|партугальская]]
|Сталіца            = [[Бразылія (горад)|Бразылія]]
|НайбуйнейшыГорад   = [[Сан-Паўлу]]
|ТыпУраду           = [[Фэдэратыўная рэспубліка]]
|ПасадыКіраўнікоў   = [[Прэзыдэнт Бразыліі|Прэзыдэнт]]
|ІмёныКіраўнікоў    = [[Луіс Інасію Лула да Сылва]]
|Плошча             = 8 515 767
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 5-е
|АдсотакВады        = 0,65
|ГодАцэнкіНасельніцтва = 2024
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 7-е
|Насельніцтва       = {{лік|220051512}}<ref name="cia"/>
|ШчыльнасьцьНасельніцтва = 24,2
|ГодАцэнкіСУП       = 2012
|МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 8-е
|СУП                = $3,250 трлн<!--PPP, 2017 dollars--><ref name="cia"/>
|СУПНаДушуНасельніцтва = $15100<ref name="cia"/>
|Валюта             = [[Бразыльскі рэал]] (R$)
|КодВалюты          = BRL
|ЧасавыПас          = BRT
|ЧасРозьніцаUTC     = -2
|ЧасавыПасУлетку    = BRST
|ЧасРозьніцаUTCУлетку = -2
|НезалежнасьцьПадзеі = — аб’яўленая<br>— прызнаная
|НезалежнасьцьДаты  = ад [[Партугалія|Партугаліі]]<br>7 верасьня 1822<br>29 жніўня 1825
|ДзяржаўныГімн      = Hino Nacional Brasileiro
|АўтамабільныЗнак   = BR
|ДамэнВерхнягаЎзроўню = br
|ТэлефонныКод       = 55
|Дадаткі            = [[Файл:Brazil map en 2004.png|280пкс|цэнтар|Мапа Бразыліі]]
|Катэгорыя          = Бразылія
}}
'''Бразы́лія''' ({{мова-pt|Brasil}}) — пятая паводле плошчы й колькасьці насельніцтва краіна сьвету; пры насельніцтве ў 220 мільёнаў чалавек Бразылія займае першае месца па яго колькасьці сярод краінаў [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвай Амэрыкі]]. Бразыльскі карнавал ёсьць бадай самай вядомай зьявай жыцьця, якая адразу асацыюецца з Бразыліяй.

== Гісторыя ==
{{Асноўны артыкул|Гісторыя Бразыліі}}
=== Дакаляніяльны час ===
Землі сучаснай Бразыліі былі заселеныя першымі людзьмі ня менш як за 10 тысячаў гадоў да адкрыцьця краіны [[Эўрапейцы|эўрапейцамі]].

=== Партугальская калянізацыя ===
У 1500 годзе партугалец [[Пэдру Алварыш Кабрал]], зьбіўшыся з курсу на шляху ў [[Індыя|Індыю]], прыстаў каля сучаснага Порта Шэгура. Было вырашана назваць тыя землі «Зямля сьвятога крыжа» ({{мова-pt|Terra da Santa Cruz|скарочана}}), але назва ня ўтрымалася. Упершыню афіцыйна назва Бразылія была ўжытая ў 1505 годзе. У 1533 годзе калёнія была падзеленая на 15 [[капітанства]]ў ({{мова-pt|capitanias|скарочана}}) на чале якіх стаяў [[губэрнатар]] ({{мова-pt|capitães|скарочана}}). Тым ня менш, такая страктура спрыяла тэндэцыям да дэцэнтралізацыі і неарганізаванасьці, таму ў 1549 годзе партугальскі кароль [[Жуан III]] зьмяніў адміністрацыйна-тэрытарыяльны кантроль, усталяваўшы адзінае генэрал-губэрнатарства Бразылія, то бок адзінай і цэнтралізаванай партугальскай калёніяй у [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвай Амэрыцы]]. На працягу першых двух стагодзьдзяў калянізацыі карэнныя народы і эўрапейскія калянізатары жылі ў пэрманэнтным стане вайны, ствараючы зьвязы, каб атрымаць нейкія перавагі ў дачыненьні адзін аднаго<ref>Meuwese, Mark. ''«Brothers in Arms, Partners in Trade: Dutch-Indigenous Alliances in the Atlantic World, 1595–1674»''. Koninklijke Brill NV. 2012. {{ISBN|9789004210837}}</ref><ref>{{Кніга|аўтар=Metcalf, Alida C.|спасылка=https://books.google.com/books?id=lWuNIISvBqIC&pg=PA202 |загаловак=Go-betweens And the Colonization of Brazil: 1500–1600|выдавецтва=University of Texas Press|год=2005|pages=70}}</ref>. У 1549 годзе было забаронена эксплюатаваць [[індзейцы|індзейцаў]], якія прынялі [[хрысьціянства]] ў якасьці [[Рабства|нявольнікаў]], у тым самым годзе былі прывезеныя першыя нявольнікі з [[Афрыка|Афрыкі]]. Да сярэдзіны XVI стагодзьдзя трысьняговы [[цукар]] стаў найбольш важным экспартным таварам Бразыліі, што павялічыла попыт на рабоў, якія масава набываліся з рынкаў нявольнікаў у Афрыцы на поўдзень ад Сахары<ref>{{Кніга|аўтар=Richard Middleton, Anne Lombard|спасылка=https://books.google.com/books?id=2hexv5SmqLgC&pg=PT54|загаловак=Colonial America: A History to 1763|выдавецтва=Wiley-Blackwell Publishing|выданьне=1st edition|год=1992|isbn=978-1-4443-9628-7}}</ref>, а таксама з партугальскіх калёніяў у Афрыцы, якія сёньня складаюць тэрыторыю [[Ангола|Анголы]] і [[Мазамбік]]у.

=== Незалежная імпэрыя ===
[[Файл:Pedro Américo - D. Pedro II na abertura da Assembléia Geral.jpg|міні|зьлева|[[Пэдру II (імпэратар Бразыліі)|Пэдру II]] зьяўляўся імпэратарам Бразыліі з 1831 па 1889 гады.]]
Напачатку XIX стагодзьдзя напружанасьць паміж партугальцамі і [[Бразыльцы|бразыльцамі]] павялічылася. 7 верасьня 1822 году прынц [[Пэдру I (імпэратар Бразыліі)|Пэдру I]] абвесьціў незалежнасьць краіны ад Партугаліі. Празь месяц ён быў абвешчаны першым імпэратарам Бразыліі пад імём Пэдру I, у выніку чаго паўстала [[Бразыльская імпэрыя]]<ref>{{Кніга|аўтар=Vianna, Hélio.|загаловак=História do Brasil: período colonial, monarquia e república|выданьне=15th ed|месца=São Paulo|выдавецтва=Melhoramentos|год=1994|pages=418}}</ref>.

Хутка паслья гэтага пачалася Бразыльская вайна за незалежнасьць, якая распаўсюдзілася на паўночныя, паўночна-ўсходнія рэгіёны і правінцыю Сысплатына<ref>{{Кніга|аўтар=Diégues, Fernando.|загаловак=A revolução brasílica|месца=Rio de Janeiro|выдавецтва=Objetiva|год=2004|pages=168, 164, 178}}</ref>. Апошнія партугальскія жаўнеры капітулявалі 8 сакавіка 1824 году, а 29 жніўня 1825 году Партугалія афіцыйна прызнала незалежнасьць новай краіны.

7 красавіка 1831 году праз пэрыяд адміністрацыйнага хаосу і палітычнага іншадумства як то зь лібэральных і кансэрватыўных бакоў палітычнай эліты, а таксама спробы рэспубліканскага пераўладкаваньня, Пэдру зьбег у [[Партугалія|Партугалію]], адракаючыся ад бразыльскага стальцу на карысьць свайго пяцігадовага сына і насьледніка [[Пэдру II (імпэратар Бразыліі)|Пэдру II]].

Паколькі новы імпэратар праз свой узрост ня быў здольны кіраваць дзяржавай, улада адыйшла да Нацыянальнага сходу. Без харызматычнай постаці на працягу гэтага пэрыяду меў месца шэраг бунтаў і паўстаньняў, як то бунты ў правінцыі [[Пара (штат)|Гран-Пара]], [[Мараньян (штат)|Мараньян]], [[Баія]] і горадзе [[Салвадор]], а таксама вайна Фарапус у Рыё-Грандзі-ду-Сул, якую падтрымаў [[Джузэпэ Гарыбальдзі]]. Паўстанцы прадстаўлялі незадаволенасьць правінцыяў цэнтральнай уладай, у спалучэньні з сацыяльнай напружанасьцю, рабаўладаньнем і імкненьнем да стварэньня нацыянальнай дзяржавы. Гэты пэрыяд унутранай палітычнай і сацыяльнай нестабільнасьці, які ўключаў паўстаньне Праейра ў правінцыі [[Пэрнамбуку]], быў пераадолены толькі ў канцы 1840-х гадоў пасьля заканчэньня рэгентства і каранацыі Пэдру II.

Далейшая ўнутрыпалітычная дыскусія была сканцэнтраваная на праблеме [[рабства]]. Трансатлянтычны гандаль рабамі быў забаронены ў 1850 годзе<ref>{{Кніга|аўтар=Bethell, Leslie|спасылка=https://books.google.com/books?id=2LsNTUPI_6sC|загаловак=The Abolition of the Brazilian Slave Trade: Britain, Brazil and the Slave Trade|выдавецтва=Cambridge University Press|год=1970|сэрыя=Cambridge Latin American Studies}}</ref>, паводле Абэрдынскага акту брытанцы атрымалі правы затрымліваць і правяраць любы бразыльскі карабель пры падазрэньні ў перавозцы рабоў, то бок інстытут гандлю рабамі ў краіне быў афіцыйна забаронены<ref>{{Кніга|аўтар=Scott, Rebecca and others|загаловак=The Abolition of Slavery and the Aftermath of Emancipation in Brazil|выдавецтва=Duke University Press|год=1988|isbn=0822308886}}</ref>. Замежныя справы імпэрыі былі ў асноўным сканцэнтраваны на стасунках з краінамі-суседзямі. Пасьля далёкай Аргентына-бразыльскай вайны, у выніку якой [[Уругвай]] здабыў незалежнасьць<ref>Levine, Robert M. [https://books.google.com/books?id=8RpIxe2utj8C&pg=PA62 ''«The history of Brazil»'']. Greenwood Publishing Group, Inc. 1999. — С. 62.</ref>, Бразылія атрымала перамогу ў трох міжнародных канфліктах падчас 58-гадовага кіраваньня Пэдру II, то бок у Плятынскай, Уругвайскай і спусташальнай Парагвайскай вайне.

Не зважваючы на тое, што ў большасьці бразыльцаў не было жаданьня зьмяняць форму кіраваньня краіны, 15 лістапада 1889 году, дзякуючы намаганьням вайсковых афіцэраў, пры падтрымцы землеўладальнікаў і фінансавых элітаў, манархія была зрынута ў выніку вайсковага перавароту<ref>Smallman, Shawn C. (2002). ''«The Overthrow of the Empire»''. Fear in Memory in the Brazilian Army and Society. University of North Carolina Press. — С. 16–18. — {{ISBN|978-0-8078-5359-7}}.</ref>. Сёньня 15 лістапада адзначаецца ў Бразыліі як Дзень Рэспублікі, то бок нацыянальнае сьвята<ref>[https://brazilian.report/opinion/2017/11/15/brazils-press-republic-day/ «Brazil's Proclamation of the Republic through the press»]. The Brazilian Report.</ref>.

=== Раньняя рэспубліка ===
Раньні рэспубліканскі ўрад па сутнасьці быў вайсковай дыктатурай, то бок вайскоўцы дамінавалі ў дзяржаўных справах як у [[Рыю-дэ-Жанэйру (штат)|Рыю-дэ-Жанэйру]], гэтак і ў іншых штатах. Свабода прэсы зьнікла, а выбары знаходзіліся пад кантролем тых, хто трымаў уладу ў сваіх руках. Толькі ў 1894 годзе пасьля сэрыі сур’ёзных крызісаў у эканоміцы і ваеннай справе цывільныя асобы прыйшлі да ўлады і заставалася там да кастрычніка 1930 году<ref>{{Кніга|аўтар=Triner, Gail D.|загаловак=Banking and Economic Development: Brazil, 1889–1930|выдавецтва=Palgrave|год=2000|pages=69—74|isbn=0-312-23399-X}}</ref><ref>{{Кніга|аўтар=Needell, Jeffrey D.|загаловак=A Tropical Belle Epoque: Elite Culture and Society in Turn-of-the-Century Rio de Janeiro|выдавецтва=Cambridge University Press|год=2010|pages=10—12}}</ref>.

=== Сучаснасьць ===
[[Файл:0741 NOV B 05 Esplanada dos Ministerios Brasilia DF 03 09 1959.jpg|міні|зьлева|Будаўніцтва новае сталіцы краіны гораду [[Бразылія (горад)|Бразылія]] ў 1959 годзе]]
Пасьля самагубства аўтарытарнага прэзыдэнта краіны [[Жэтулію Варгас]]а, новым кіраўніком дзяржавы ў 1956 годзе быў абраны Жусэліну Кубічак, які ўзяў на ўзбраеньне прымірэнчую пазыцыю ў адносінах да палітычнай апазыцыі, што дазволіла яму кіраваць без сур’ёзных крызісаў. Эканоміка і прамысловы сэктар Бразыліі на гэтым тле палітычнай стабільнасьці вырасьлі, але галоўным ягоным дасягненьнем было будаўніцтва новай сталіцы [[Бразылія (горад)|Бразылія]], якое было скончана ў 1960 годзе.

Пераемнік Кубічака, Жанію Кўадрус, сышоў у адстаўку ў 1961 годзе менш чым праз год пасьля ўступленьня на пасаду. Ягоны віцэ-прэзыдэнт Жуан Гуларт заняў прэзыдэнцкую пасаду, аднак быў скінуты ў красавіку 1964 году ў выніку вайсковага перавароту, які прывёў да ўлады вайсковае кіраўніцтва.

Новы рэжым павінен быў стаць часовым да абраньня цывільнай улады, але паступова захапіў усю ўладу ў краіне. Прыгнёт і палітычны перасьлед адбываўся ня толькі да партызанаў, што выступілі супраць [[Хунта|хунты]], але і закрануў інстытуцыйных праціўнікаў, мастакоў, журналістаў і іншых прадстаўнікоў грамадзянскай супольнасьці<ref>{{Кніга|аўтар=Richard Young, Odile Cisneros|спасылка=https://books.google.com/books?id=i0ZyleoLY5UC&pg=PA224|загаловак=Historical Dictionary of Latin American Literature and Theater|выдавецтва=Scare Crow Press|год=2011|pages=224}}</ref>, унутры і па-за межамі краіны, праз сумнавядомую апэрацыю «Кондар»<ref>{{Кніга|аўтар=Laurence Burgorgue-Larsen & Amaya Úbeda de Torres|спасылка=https://books.google.com/books?id=fQpnBsRWNlYC&pg=PA299|загаловак=The Inter-American Court of Human Rights: Case Law and Commentary|выдавецтва=Oxford University Press|год=2011|isbn=9780199588787}}</ref>. Нягледзячы на сваю жорсткасьць, якая ўласьцівая і іншым аўтарытарным рэжымам, праз эканамічны бум, вядомы як «эканамічны цуд», рэжым дасягнуў піка папулярнасьці ў пачатку 1970-х гадох.

Не зважаючы на паразу левых партызанаў у барацьбе супраць дыктатарскай улады, якая працягвала рэпрэсіі, але празь няздольнасьць супрацьстаяць пэрыяду эканамічных крызаў і народнага ціску, аслабленьне аўтарытарызму сталася перазьбежным, што вымусіла генэрала Эрнэсту Гейзэла пачаць рух на палітычную [[Лібэралізацыя|лібэралізацыю]]. У 1979 годзе генэрал і прэзыдэнт Бразыліі Жуан Фігейрэду спрыяў прасоўваньню закону аб амністыі і Бразылія пачала павольнае вяртаньне да дэмакратыі, якое было завершана на працягу 1980-х гадоў.

Ад 2016 да 2019 году прэзыдэнтам быў [[Мішэл Тэмэр]], які замяніў [[Дылма Русэф|Дылму Русэф]] пасьля ейнага [[імпічмэнт]]у<ref>{{Спасылка|url=http://www.cnn.com/2016/08/31/americas/brazil-rousseff-impeachment-vote/index.html|загаловак=Brazil's Senate ousts Rousseff in impeachment vote|выдавец=CNN|дата публікацыі=1 верасьня 2016}}</ref>. Тэмэр заняў гэтую пасаду як віцэ-прэзыдэнт, а ўжо з 1 студзеня 2019 году да 1 студзеня 2023 году пасаду займаў [[Жаір Балсанару]], які быў абраны кіраўніком краіны на чарговых прэзыдэнцкіх выбарах.

== Палітыка ==

=== Палітычная сыстэма ===
[[Файл:Palácio do Planalto GGFD8938.jpg|міні|Палац ду Планалту зьяўляецца афіцыйнай працоўнай рэзыдэнцыяй прэзыдэнта]]
Бразылія зьяўляецца дэмакратычнай [[Фэдэрацыя|фэдэратыўнай]] рэспублікай з [[прэзыдэнцкая рэспубліка|прэзыдэнцкай сыстэмай]] кіраваньня<ref name="planalto">{{Спасылка|url=http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/Constituicao/Constitui%C3%A7ao.htm|загаловак=Brazilian Federal Constitution|выдавец=Presidency of the Republic|дата публікацыі=1988|копія=http://web.archive.org/web/20021017214326/http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/Constituicao/Constitui%C3%A7ao.htm|дата копіі=17 красавіка 2002|мова=pt}}</ref>. Прэзыдэнт зьяўляецца кіраўніком дзяржавы і абіраецца тэрмінам на чатыры гады<ref name="planalto"/>, з магчымасьцю перавыбраньня на другі тэрмін запар. Прэзыдэнт прызначае міністраў дзяржавы, якія аказваюць дапамогу ў кіраваньні дзяржавай<ref name="planalto"/>. [[Нацыянальны кангрэс Бразыліі|Парлямэнт Бразыліі]] зьяўляецца дзьвюхпалатным і падзяляецца на фэдэральны сэнат (81 месца) і [[Палата дэпутатаў Бразыліі|палату дэпутатаў]] (513 месцаў). Паводле [[Індэкс дэмакратыі|індэксу дэмакратыі]] на 2010 год Бразылія належыць да дэмакратычных краінаў сьвету<ref>[http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf «Democracy Index 2010»]. eiu.com.</ref>.

Усе чальцы выканаўчай і заканадаўчай галінаў улады абіраюцца непасрэдна<ref name="brasembottawa">{{Спасылка|url=http://www.brasembottawa.org/en/brazil_in_brief/political_institution.html|копія=https://web.archive.org/web/20110725100724/http://www.brasembottawa.org/en/brazil_in_brief/political_institution.html|загаловак=Political Institutions – The Executive|выдавец=Embassy of Brazil|дата публікацыі=2011|мова=en|дата копіі=25 ліпеня 2011}}</ref>. Судзьдзі і іншыя судовыя чыноўнікі прызначаюцца толькі пасьля праходжаньня ўступных экзамэнаў<ref name="brasembottawa"/>. Большую частку сваёй гісторыі ў Бразыліі ўсталяваная шматпартыйная сыстэма і прапарцыйнае прадстаўніцтва. Галасаваньне зьяўляецца абавязковым для пісьменных людзей паміж 18 і 69 гадамі, і неабавязковым для непісьменных і тых, чый узрост вар’іруецца ад 16 да 18 гадоў або большы за 70 год<ref name="planalto"/>.

Самымі папулярнымі палітычнымі партыямі зьяўляюцца [[Партыя працоўных (Бразылія)|партыя працоўных]], Бразыльская сацыял-дэмакратычная партыя, [[Партыя бразыльскага дэмакратычнага руху|Бразыльскі дэмакратычны рух]] і [[Дэмакраты (партыя Бразыліі)|партыя дэмакратаў]]. Амаль усе ўрадавыя і адміністрацыйныя функцыі ажыцьцяўляюцца ворганамі і ўстановамі, якія ўваходзяць у склад выканаўчай улады.

=== Замежная палітыка ===
Традыцыйна Бразылія была лідэрам у лацінаамэрыканскай супольнасьці й мела вельмі паважную ролю ў сыстэме калектыўнай бясьпекі, а таксама эканамічнай каапэрацыі [[Паўднёвае паўшар’е|паўднёвага паўшар’я]]. Цяпер Бразылія зьяўляецца сябрам Міжамэрыканскай дамовы ўзаемнай дапамогі, а таксама сябрам [[Арганізацыя амэрыканскіх дзяржаў|Арганізацыі амэрыканскіх дзяржаў]]. Ня так даўно Бразылія пачала надаваць высокі прыярытэт дачыненьням са сваімі паўднёва-амэрыканскімі суседзямі й увайшла ў Амазонскі пакт, Асацыяцыю лацінаамэрыканскай інтэграцыі і [[Мэркасур]]. Разам з [[Аргентына]]й, [[Чылі]] і [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], Бразылія адзін з гарантаў пэруанска-эквадорскага мірнага працэсу, а таксама Бразылія пасылала сваіх жаўнераў у складзе войскаў [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў|ААН]], каб забясьпечыць спакой у [[Бэльгійскае Конга|Бэльгійскім Конга]], на [[Кіпр]]ы, [[Мазамбік]]у, [[Ангола|Анголе]], [[Усходні Тымор|Усходнім Тыморы]]. У 2004—2005 гадох уваходзіла ў склад [[Рада Бясьпекі ААН|Рады Бясьпекі ААН]]. Зараз прэтэндуе на ўваход на пастаяннай аснове разам зь [[Індыя]]й, [[Нямеччына]]й, [[Японія]]й, [[Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка|ПАР]].

Адкрытым пытаньнем бразыльскай замежнай палітыкі ёсьць некалькі неўрэгуляваных памежных справаў з [[Уругвай|Уругваем]].

==== Дачыненьні зь Беларусьсю ====
{{Асноўны артыкул|Беларуска-бразыльскія дачыненьні}}
10 лютага 1992 году ўрады Беларусі і Бразыліі ўсталявалі [[дыпляматычныя дачыненьні]]. 23 лютага 2011 году 1-ы амбасадар Беларусі ў Бразыліі [[Леанід Крупец]] прыбыў у сталіцу Бразылія, дзе 12 жніўня ўручыў даверчыя граматы прэзыдэнтцы Дылме Русэф. У чэрвені 2011 году адчынілася [[Амбасада Бразыліі ў Беларусі]]. 5 жніўня 2019 году набыло моц беларуска-бразыльскае Пагадненьне «Аб супрацы ў галіне адукацыі». На 2021 год Бразылія была найбольшым гандлёвым партнэрам Беларусі сярод краінаў [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвай Амэрыкі]] і ўваходзіла ў 20-ку краінаў з найбольшым абсягам таваразвароту зь Беларусьсю. У Бразылію пераважна пастаўлялі: [[Каль|калійныя]] ўгнаеньні і сталёвы [[дрот]],  [[Бавоўна|баваўняную]] і [[Лён|льняную]] тканіну, [[шыны]]. У Беларусь прадавалі: пасажырскія [[самалёт]]ы, палімэры [[прапілен]]у і [[этылен]]у, [[Кава|каву]] і распыляльнікі парашкоў. [[Беларуская дыяспара]] сустракалася ў сталіцы Бразылія і 9 штатах Бразыліі: [[Амазонас]] і [[Рыю-дэ-Жанэйру]], [[Сан-Паўлу (штат)|Сан-Паўлу]] і [[Рыю-Грандзі-ду-Норці]], [[Мінас-Жэрайс]] і [[Гаяс]], [[Рыю-Грандзі-ду-Сул]], [[Сэара]] і [[Санта-Катарына]].

=== Узброеныя сілы ===
Бразылія мае найбольшыя ў [[Лацінская Амэрыка|Лацінскай Амэрыцы]] ўзброеныя сілы, якія з 1999 году падзяляюцца на тры роды войскаў. Поўная колькасьць войскаў складае 360 тыс. чалавек<ref name=cia/>. У войска прызываюцца мужчыны ва ўзросьце 19 гадоў. Фінансаваньне дастаткова нізкае — 1,1% СУП у 2023 годзе<ref name=cia/>. У 2007 годзе прэзыдэнт Бразыліі абяцаў адрадзіць ВПК і значна павялічыць асігнаваньні на войска. Адраджэньне ВПК, па ягоных словах, надасьць іншы ўзровень успрыманьня Бразыліі ў сьвеце. Напрыканцы 1990-х гадоў ВПК Бразыліі прыносіў дастаткова вялізны кавалак прыбытку краіны, але за пераходны час, пасьля паразы вайсковай дыктатуры, стаўся неканкурэнтназдольным. Былі спыненыя шматлікія вайсковыя праграмы. Зараз паціху іх пачынаюць адраджаць. У тым ліку з 2007 году адрадзілі праграму будаўніцтва атамнага падводнага чоўна<ref>{{Спасылка|url=https://www.ng.ru/world/2007-07-12/6_podlodka.html|загаловак=Безопасность: атомная подлодка для Лулы|выданьне=Независимая газета|дата публікацыі=12 ліпеня 2007|мова=ru}}</ref>.

Бразылія ў сваім складзе мае наземныя ўзброеныя сілы, марскі флёт (''Marinha do Brasil''), у складзе якога паветраныя сілы й марская пехота (''Corpo de Fuzileiros Navais''), а таксама паветраныя сілы (''Forca Aerea Brasileira''). Бразылія праводзіла праграму стварэньня [[ядзерная зброя|ядзернае зброі]], але па прыходзе да ўлады грамадзянскае ўлады праграма была зачынена.

== Геаграфія ==
Бразылія займае вялікую тэрыторыю ўздоўж усходняга ўзьбярэжжа [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвай Амэрыкі]], амываецца [[Атлянтычны акіян|Атлянтычным акіянам]], а таксама мае агульную мяжу з [[Уругвай|Уругваем]] на поўдні, [[Аргентына]]й і [[Парагвай|Парагваям]] на паўднёвы захадзе, [[Балівія]]й і [[Пэру]] на захадзе, [[Калюмбія]]й на паўночным захадзе, [[Вэнэсуэла]]й, [[Сурынам]]ам, [[Гаяна]]й і францускім заморскім дэпартамэнтам [[Француская Гвіяна|Францускай Гвіянай]] на поўначы. Такім чынам, Бразылія мяжуе з кожнай краінай Паўднёвай Амэрыкай за выключэньнем [[Эквадор]]у й [[Чылі]]. Агульная даўжыня мяжы складае {{лік|16145}} км. Зь іх узьбярэжжа займае 7491 км.
{| class="wikitable"
|+Даўжыня межаў з суседнімі краінамі<ref name=cia/>
|-
|[[Аргентына]]||1263 км
|-
|[[Балівія]]||3403 км
|-
|[[Вэнэсуэла]]||2137 км
|-
||[[Гаяна]]||1308 км
|-
|[[Калюмбія]]||1790 км
|-
|[[Парагвай]]||1371 км
|-
|[[Пэру]]||2659 км
|-
|[[Сурынам]]||515 км
|-
|[[Уругвай]]||1050 км
|-
|[[Француская Гвіяна]]||649 км
|}
Найвышэйшай кропкай Бразыліі зьяўляецца Пік да Нэбліна — 2994 м н.у.м.<ref name=cia>{{Спасылка|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/brazil/|загаловак=Brazil|праект=The World Factbook 2021|выдавец=[[ЦРУ]]|дата публікацыі=2021|мова=en}}</ref>

Найдаўжэйшай [[рака|ракой]] Бразыліі зьяўляецца [[Амазонка]], таксама вялікімі рэкамі зьяўляюцца:
 
* [[Парана (рака)|Парана]]
* [[Рыў-Нэгру]]
* [[Сан-Франсіску (рака)|Сан-Франсіску]]
* Ксінгу
* [[Мадэйра (рака)|Мадэйра]]
* [[Тапажос]]
* [[Такантынс (рака)|Такантынс]]
* Ігасу
Бразылія падзяляецца на 26 штатаў ({{мова-es|estados}}).

== Насельніцтва ==

=== Асноўныя зьвесткі ===
Колькасьць насельніцтва — 220 млн (ацэнка на 2024)

Гадавы прырост — 0,61% (ацэнка 2024<ref name=cia/>)

Сярэдняя [[працягласьць жыцьця]] — 72,6 гадоў у мужчын, 80,1 — у жанчын.

Этна-расавы склад — белыя 43,5%, мулаты (Pardo) 45,3%, чорныя 10,2%, іншыя (па ацэнках 2022 году)<ref name=cia/>

Мовы — партугальская (афіцыяльная й найбольш распаўсюджаная), а таксама выкарыстоўваюць гішпанскую, нямецкую, італьянскую, японскую й іншыя мовы.

Пісьменнасьць — 94,7% (ацэнка 2022 году)

Гарадзкое насельніцтва — 87,8% (ацэнка 2023 году)

=== Рэлігія ===
* 52,8% насельніцтва вызнае [[каталіцтва]]
* 26,7% вызнае [[пратэстанцтва]]
* 0,6% называюць сабе [[атэізм|атэістамі]]
* 1,8% вызнаюць традыцыйныя афрыканскія рэлігіі<ref name=cia/>.

== Глядзіце таксама ==
{{Партал|Паўднёвая Амэрыка}}
* [[Азаску]] — горад у штаце [[Сан-Паўлу (штат)|Сан-Паўлу]]
* [[Акры]] — штат Бразыліі
* [[Арара]] — горад у штаце [[Параіба]]
* [[Іту]] — горад у штаце Сан-Паўлу
* [[Каскавэл]] — муніцыпалітэт у штаце [[Парана (штат)|Парана]]
* [[Курыціба]] — горад, цэнтар штату Парана
* [[Манаўс]] — горад, цэнтар штату Амазонас
* [[Мату-Гросу]] — штат Бразыліі
* [[Парана (горад)|Парана]] — горад у штаце Энтрэ-Рыас
* [[Паўлінія]] — горад у штаце Сан-Паўлу
* [[Порту-Алегры]] — горад, цэнтар штату [[Рыю-Грандзі-ду-Сул]]
* [[Порту-Вэлью]] — горад, цэнтар штату [[Рандонія]]
* [[Сальвадор (горад)]] — горад, цэнтар штату [[Баія]]
* [[Сан-Жазэ-дус-Кампус]] — горад у штаце Сан-Паўлу
* [[Фарталеза]] — горад, цэнтар штату [[Сэара]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Краіны Паўднёвай Амэрыкі}}

[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]