Прагляд крыніцы для Беларусы

{{Этнас
|Назва           = Беларусы
|Лацінка         = Biełarusy
|Выява           = [[Файл:Беларусы. Biełarusy. Belarusians.png|270пкс]]
|Подпіс да выявы = [[Усяслаў Чарадзей]]{{*}}[[Эўфрасіньня Полацкая]]{{*}}[[Кірыла Тураўскі]]{{*}}[[Мікола Гусоўскі]]{{*}}[[Барбара Радзівіл]]{{*}}[[Францішак Скарына]]{{*}}[[Леў Сапега]]{{*}}[[Ян Караль Хадкевіч]]{{*}}[[Казімер Семяновіч]]{{*}}[[Тадэвуш Касьцюшка]]{{*}}[[Ігнат Дамейка]]{{*}}[[Соф’я Кавалеўская]]{{*}}[[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]]{{*}}[[Янка Купала]]{{*}}[[Якуб Колас]]{{*}}[[Васіль Быкаў]]
|Колькасьць      = каля 9,4 мільёнаў
|Рэгіёны         = [[Беларусь]], [[Расея]], [[Украіна]], [[Казахстан]], [[Латвія]], [[Канада]], [[Бразылія]], [[Польшча]], [[Летува]], [[Эстонія]] ды інш.
|Мовы            = [[беларуская мова]]<ref>{{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995|к}} С. 107.</ref><ref>[[Павал Церашковіч|Церашковіч П.]], [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Беларусы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 464.</ref>
|Рэлігія         = [[Хрысьціянства|хрысьціяне]] ([[праваслаўе]] і [[каталіцтва]], [[пратэстанцтва]] ), значная частка [[атэізм|атэістаў]].
|Блізкія этнасы = [[славяне]] ([[украінцы]], [[палякі]], [[расейцы]]{{Заўвага|Апроч прынятага сучаснай лінгвістычнай навукай падабенства моваў ([[Усходнеславянскія мовы|усходнеславянскія мовы]]), у расейцы запісалі вялікую частку жыхароў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай этнічнай тэрыторыі]] (найперш [[Смаленскі павет|Смаленшчыны]] і [[Старадубскі павет|Старадубшчыны]]), а таксама этнічна блізкае да беларусаў насельніцтва былых [[Крывічы|крывіцкіх земляў]]. Таксама вялікую колькасьць этнічных беларусаў гвалтоўна вывезьлі ў час [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў]]<ref name="Arlou-2012-250">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 250.</ref> (паводле сучасных ацэнак, палонныя зь Вялікага Княства Літоўскага склалі да 20% жыхароў Масквы<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 258.</ref>), значную колькасьць беларусаў улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] выслалі ў [[Сыбір]] па здушэньні вызвольных паўстаньняў XIX ст. або гвалтоўна эвакуавалі ў цэнтральную Расею ў [[Першая сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]], значную колькасьць беларусаў улады [[СССР]] вывезьлі на поўнач Расеі ў выніку [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|савецкіх рэпрэсіяў]]. Многія зь пералічаных гвалтоўна вывезеных этнічных беларусаў засталіся ў Расеі і [[Асыміляцыя (культура)|асыміляваліся]]. Таксама ня варта адкідаць міграцыю насельніцтва ў межах Расейскай імпэрыі і СССР (дзеля атрыманьня вышэйшай адукацыі па ліквідацыі расейскімі ўладамі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] або надзелаў вольнай зямлі ў час [[Сталыпінская аграрная рэформа|Сталыпінскай рэформы]], праз службу ў расейскім або савецкім войску, працоўныя дачыненьні ды іншае).}}) і [[балты]] ([[летувісы]]{{Заўвага|Пра даўнія этнакультурныя повязі сьведчыць падабенства пэўных элемэнтаў матэрыяльнай культуры, пласт беларусізмаў у [[летувіская мова|летувіскай мове]], а таксама пласт летувізмаў у [[беларуская мова|беларускай]]}}<ref>{{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995|к}} С. 432.</ref>)
}}
'''Белару́сы''' — [[Эўропа|эўрапейская]] [[нацыя]], асноўнае насельніцтва [[Беларусь|Беларусі]] (7&nbsp;957&nbsp;252 чалавек або каля 84% насельніцтва краіны на 2009 год). У значнай колькасьці жывуць таксама ў [[ЗША]], [[Расея|Расеі]], [[Украіна|Украіне]], [[Казахстан]]е, [[Латвія|Латвіі]], [[Польшча|Польшчы]], [[Летува|Летуве]], [[Чэхія|Чэхіі]], [[Канада|Канадзе]] ды інш. Агульная колькасьць у сьвеце складае каля 10 млн чалавек<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://zbsb.org/index.php?option=com_content&view=article&id=12&Itemid=12|загаловак = Гісторыя|фармат = |назва праекту = |выдавец = Афіцыйны сайт [[ЗБС Бацькаўшчына]]|дата = 16 кастрычніка 2010 |мова = |камэнтар =}}</ref>. Нацыянальная мова — [[Беларуская мова|беларуская]], адным з наступстваў [[Русіфікацыя Беларусі|шматгадовай палітыкі гвалтоўнай русіфікацыі]] (расейскага [[этнацыд]]у) ёсьць беларуска-[[Расейская мова|расейскі]] [[білінгвізм]]. Нацыянальныя сымбалі — герб [[Пагоня]] і ўтвораны на яго аснове зь беларускіх нацыянальных колераў [[бел-чырвона-белы сьцяг]]. Большая частка вернікаў спавядае [[Праваслаўная царква на Беларусі|праваслаўе]] (гістарычна [[Літоўская мітраполія]] [[Канстантынопальская праваслаўная царква|Канстантынопальскага патрыярхату]], якая ў 1569 годзе [[Берасьцейская унія|аднавіла еднасьць]] зь [[Сьвяты Пасад|Сьвятым Пасадам]], аднак у 1839 годзе ўлады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] далучылі большасьць вернікаў да [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]), меншая — [[Каталіцкі касьцёл у Беларусі|рыма-каталіцтва]].

== Нацыянальныя сымбалі ==
=== Нацыянальныя колеры ===
[[Файл:Naraŭlanski Stroj stamp.jpg|значак|Марка [[Белпошта|Беларускай пошты]] з народным строем і арнамэнтам]]

Нацыянальныя колеры беларусаў — [[Белы колер|белы]] і [[чырвоны колер|чырвоны]] — гістарычны здабытак беларускай матэрыяльнай і духоўнай культуры<ref name="tut.by_11.11.2020">[https://web.archive.org/web/20210116203513/https://news.tut.by/society/707492.html Ученые из НАН Беларуси объяснили, почему «Жыве Беларусь» и БЧБ — не «циничные и оскорбительные»], [[TUT.BY]], 11.11.2020 г.</ref>. Гэтыя колеры могуць выступаць у розных формах і выразах на розных носьбітах і прадметах — на нацыянальным і звычайных адзеньні, у мастацтве, у [[Геральдыка|геральдыцы]] і [[вэксілялёгія|вэксілялёгіі]]. Чырвоныя элемэнты на белай аснове лічацца найбольш пашыраным спалучэньнем колераў у беларускім арнамэнце<ref>Фадзеева В. Арнамент // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 36.</ref>, а адметнасьцю [[Беларуская готыка|беларускага гатычнага дойлідзтва]] ёсьць спалучэньне чырвонай цаглянай муроўкі зь белымі атынкаванымі нішамі<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] «Кроў лягла чырвонай паласой» // З гісторыяй на «Вы»: Публіцыстычныя артыкулы. — Менск: Беларусь, 1991. С. 355—369.</ref>. Тым часам на вэксілялягічных матэрыялах, якія паходзяць зь Беларусі, спалучэньні белага і чырвонага колераў фіксуюцца з часоў [[Сярэднявечча]]. Напрыклад, сьцягам [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] было чырвонае палотнішча з срэбным вершнікам. Адзін з найстарэйшых яго малюнкаў датуецца 1443 годам<ref name="salanda-2019-6">[[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]] Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 6. </ref>. Прытым гербы ваяводзтваў Вялікага Княства Літоўскага, што займалі тэрыторыю сучаснай Беларусі, паводле свайго каляровага разьвязку найбольш адпавядалі чырвона-белай гаме<ref>{{Літаратура/Флагі Беларусі ўчора і сёньня|к}} С. 17.</ref>.

[[Файл:«Мір». Замкавы комплекс.jpg|значак|Вежы [[Мірскі замак|Мірскага замка]]]]

На думку дасьледнікаў гісторыі духоўнай культуры, спалучэньне белага і чырвонага колераў сягае часоў [[Індаэўрапейцы|індаэўрапейскага адзінства]]. Паводле індаэўрапеіста і славіста [[Вячаслаў Іваноў|Вячаслава Іванова]]: ''«Індаэўрапейская герархічная сымболіка колераў вызначаецца суаднесенасьцю найвышэйшага (сьвятарскага) рангу зь белым колерам, наступнага значэньнем сацыяльнага рангу — ваярскага — з чырвоным колерам…»''<ref>Иванов В. В. Цветовая символика в географических названиях в свете данных типологии (К названию Белоруссии) // Балто-славянские исследования. 1980. — М., 1981. С. 166.</ref>. У працэсе [[Этнагенэз беларусаў|этнагенэзу беларусаў]], паводле гісторыка [[Міхась Ткачоў|Міхася Ткачова]], белы колер стаў «''знакам дабра, знакам чысьціні, крынічнай вады, шляхетнага серабра''», сваім парадкам чырвоны колер — «''знакам жыватворнага агню, сымбалем адвагі і ваяўнічасьці, храбрасьці, доблесьці і праведнай крыві, пралітай за Айчыну''»<ref name="ehb-392">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 392.</ref>.

У [[Хрысьціянства|хрысьціянскай традыцыі]] чырвоны колер на белым фоне — знак [[Хрыстос|Хрыстовай пакуты]], пралітай за чалавецтва крыві. Ад часоў [[Сярэднявечча|Сярэднявечча]] многія мастакі выяўлялі Збаўцу, які трымае белы сьцяг з чырвоным крыжам або чырвонай паласой<ref>Пазьняк З. Беларускі сьцяг // Беларускія ведамасьці. № 3 (33), 2001. С. 5.</ref> (напрыклад, «Уваскрасеньне Хрыста» пэндзьля [[Альбрэхт Альтдорфэр|Альбрэхта Альтдорфэра]]<ref name="viacorka"/>). Тым часам бела-чырвона-белая стужка з XII ст. уваходзіць у камплект адзеньня [[Праваслаўная царква на Беларусі|беларускіх царкоўных герархаў]]<ref name="ehb-393">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 393.</ref> і сымбалізуе сьвятло [[Стары Запавет|Старога]] і [[Новы Запавет|Новага Запаветаў]], якое мусіць прапаведаваць [[архірэй]]<ref>[[Дзяніс Лісейчыкаў|Лісейчыкаў Д.]] Чаму ў патрыярха і епіскапаў бел-чырвона-белыя стужкі на мантыях і гербах? // [[Наша гісторыя]]. № 9 (26), 2020. С. 32.</ref>.

У [[Эстэтыка|эстэтычным]] пляне злучэньне белага і чырвонага лічыцца клясычным і адпавядае правілам геральдыкі. Чырвоны колер у нацыянальным бела-чырвона-белым спалучэньні паходзіць з традыцыйнага беларускага гербу [[Пагоня|Пагоні]], а перавагу белага колеру абумовіла саманазва нацыі — беларусаў<ref name="tut.by_11.11.2020"/>.

=== Герб Пагоня ===
{{Асноўны артыкул|Пагоня}}
[[Файл:Coat of Arms of Belarus (1991).svg|міні|Герб [[Пагоня]]]]

Традыцыйны нацыянальны герб беларусаў — [[Пагоня]] — дзяржаўны герб [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref>[[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]] Пагоня // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 382.</ref>, [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] і [[Беларусь|Рэспублікі Беларусі]], які ўвасабляе ідэю абароны Бацькаўшчыны<ref name="ehb-391">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.</ref>. Гэта выява ўзброенага вершніка на белым кані на чырвонай [[Тарча (геральдыка)|тарчы]]. Вершнік трымае ў паднятай правай руцэ меч, у левай — белую, чырвоную альбо сінюю [[Тарча (дасьпехі)|тарчу]] з залатым [[Крыж#Патрыяршы|шасьціканцовым крыжам]]. Зь левага боку ў вершніка ножны мяча, з-пад сядла зьвісае трохканцовая вупраж. З асноўных колераў Пагоні — нацыянальных колераў беларусаў — утвараецца [[Бел-чырвона-белы сьцяг|беларускі нацыянальны бел-чырвона-белы сьцяг]].

[[Файл:Pahonia. Пагоня (1614).jpg|міні|Пагоня зь [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|Літоўскага Статуту]] выданьня 1614 г.<ref>{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 106.</ref>]]

Паводле [[Міхась Ткачоў|Міхася Ткачова]], паходжаньне гербу Пагоні сягае ўглыб стагодзьдзяў і мае сэмантычную повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскіх плямёнаў]], калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху [[Русь|Русі]], і ў часы Вялікага Княства Літоўскага<ref name="ehb-391"/>. Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў: «''…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „погоня“ (pogonia)''»<ref>Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.</ref>. Як адзначае [[Аляксей Шаланда]], беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у беларускай этнічнай прыналежнасьці грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага<ref name="salanda-2019-5">Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 5.</ref>.

Першая вядомая выява Пагоні зьмяшчаецца на пячаці вялікага князя [[Гедзімін]]а і датуецца 1323 годам<ref>Юргенсон У. [https://web.archive.org/web/20100114132636/http://belcoins.com/numinfo.phtml?art=61 Эвалюцыя дзяржаўнага герба Вялікага княства Літоўскага па дадзеных сфрагістыкі і нумізматыкі] // [[Беларускі гістарычны часопіс]]. № 8, 2003.</ref><ref>[[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]] Генезіс «Пагоні» — дзяржаўнага герба Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага // [[Białoruskie Zeszyty Historyczne|Беларускі Гістарычны Зборнік — Białoruskie Zeszyty Historyczne]]. № 16.</ref>. Дзяржаўны статус герб атрымаў за часамі княжаваньня [[Вітаўт|Вітаўта Вялікага]]<ref name="nasievic">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] [https://web.archive.org/web/20210503152042/https://vln.by/node/48 Сімвал Вялікага княства] // [[Чырвоная Змена]]. № 33 (13891), 28 сакавіка 1995 г.</ref>. У XV—XVIII стагодзьдзях Пагоню зьмяшчалі на брамах беларускіх местаў і замкаў<ref name="ehb-392"/>. Гэта знайшло адлюстраваньне ў мескай геральдыцы — сярод іншага, на [[Герб Магілёва|гербе Магілёва]]. Розныя вэрсіі Пагоні сталіся гербамі ваяводзтваў Вялікага Княства Літоўскага — [[Віленскае ваяводзтва|Віленскага]], [[Менскае ваяводзтва|Менскага]], [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскага]], [[Новагародзкае ваяводзтва|Новагародзкага]], [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскага]], [[Полацкае ваяводзтва|Полацкага]] ды іншых (апроч [[Жамойць|Жамойці]]). Прытым выявы Пагоні прыпадаюць толькі на [[этнічная тэрыторыя|этнічную тэрыторыю беларусаў]], усе суседнія землі маюць іншыя гербы<ref>{{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня|к}} С. 25—26.</ref>. Зь мінімальнымі стылістычнымі зьменамі Пагоня была дзяржаўным гербам Вялікага Княства Літоўскага і часткай гербу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] да 1795 году, калі ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай тэрыторыя Беларусі апынулася ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскае імпэрыі]]. Такім чынам, на працягу больш за 500 гадоў усе этнічна беларускія землі жылі «пад знакам Пагоні», а продкі сучасных беларусаў проста ня ведалі іншай дзяржаўнай эмблемы<ref name="Lalkou">[[Ігар Лялькоў|Лялькоў І.]] [http://pahonia-plakat.narod.ru/bielaruskaja_simvolika.htm Пытаньне дзяржаўнай сымболікі ў Беларусі: гісторыя і сучасны стан] // [[ARCHE Пачатак]]. № 1 (21), 2002. С. 98—112.</ref>.

[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah, Pahonia. Бел-чырвона-белы сьцяг, Пагоня (1920).jpg|значак|Беларускі нацыянальны штандар: [[Бел-чырвона-белы сьцяг]] і герб Пагоня. Паштоўка часоў [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]]]]

За часамі расейскага панаваньня Пагоня ўваходзіла ў склад гербаў «беларускіх» ([[Полацкае намесьніцтва]], [[Магілёўскае намесьніцтва]], [[Віцебская губэрня]]) і «літоўскіх» ([[Гарадзенская губэрня]] і [[Віленская губэрня]]) адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак Расейскай імпэрыі. Гэты герб зьмяшчаўся на штандарах вайсковых частак, якія фармаваліся з ураджэнцаў беларускіх зямель (Палявы гусарскі беларускі полк, Полацкі Мушкетэрскі полк, Гарадзенскі гусарскі полк ды інш.). Апроч таго, колішні агульнадзяржаўны сымбаль увайшоў у склад афіцыйных гербаў усходніх беларускіх местаў ([[Віцебск]], [[Вяліж]], [[Гарадок]], [[Дзьвінск]], [[Дрыса]], [[Лепель]], [[Магілёў]], [[Невель]], [[Полацак]], [[Себеж]], [[Сураж]], [[Чэрыкаў]]). У канцы 1850-х гадоў Пагоню зьмясьцілі на дзяржаўным гербе Расейскай імпэрыі як сымбаль колішніх зямель Вялікага Княства Літоўскага. Увогуле, адлюстраваньне старажытнай Пагоні на беларускіх губэрнскіх, павятовых, мескіх і вайсковых гербах Расейскай імпэрыі канстатавала асэнсаваньне суседнімі народамі тоеснасьці паняцьцяў: геаграфічна-этнічнага — Беларусь, і геральдычнага — Пагоня<ref>{{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня|к}} С. 38.</ref>. Зь іншага боку Пагоня актыўна выкарыстоўвалася ўдзельнікамі [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў]] і [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]] у якасьці сымбалю змаганьня за аднаўленьне страчанай дзяржаўнасьці. Такім чынам, герб Пагоня ў XIX стагодзьдзі з аднаго боку быў афіцыйным сымбалем, а зь іншага — неафіцыйным, рэвалюцыйна-дэмакратычным. Але ўва ўсіх выпадках ён атаясамліваўся з канкрэтнай тэрыторыяй — тэрыторыяй сучаснай Беларусі<ref>{{Літаратура/Наш сымбаль — Пагоня|к}} С. 36.</ref>.

У пачатку XX стагодзьдзя Пагоня разам з утвораным на яе аснове нацыянальным [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белым сьцягам]] актыўна выкарыстоўвалася [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускім нацыянальным рухам]], а ў 1918 годзе яны атрымалі статус дзяржаўных гербу і сьцяга [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. У 1920 годзе герб Пагоня разам зь бел-чырвона-белым сьцягам як беларускія і дзяржаўныя выкарыстоўваліся ўдзельнікамі  [[Слуцкі збройны чын|Слуцкага збронага чыну]], вайсковага змаганьня за незалежнасьць Беларускай дзяржавы. Па захопе тэрыторыі БНР Савецкай Расеяй гэтыя сымбалі трапілі пад негалосную забарону ў [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]], аднак працягвалі актыўна выкарыстоўвацца беларусам па-за яго межамі. Па [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|аднаўленьні незалежнасьці]] ў 1991 годзе Пагоня зь бел-чырвона-белым сьцягам зноў сталі афіцыйнымі дзяржаўнымі сымбалямі [[Беларусь|Беларусі]]. Аднак у 1995 годзе іх пазбавілі афіцыйнага статусу ў выніку ініцыяванага [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандрам Лукашэнкам]] [[рэфэрэндум у Беларусі 1995 году|рэфэрэндуму]], які адзначаўся неадпаведнасьцю Канстытуцыі і заканадаўству краіны, парушэньнем законаў і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня<ref name="Navumcyk">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/27734568.html Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2019 г.</ref>. У 2007 годзе [[Савет міністраў Рэспублікі Беларусь|афіцыйны ўрад Беларусі]] надаў гербу Пагоні [[Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь|статус нематэрыяльнай гістарычна-культурнай каштоўнасьці]].

=== Бел-чырвона-белы сьцяг ===
{{Асноўны артыкул|Бел-чырвона-белы сьцяг}}
[[Файл:Flag_of_Belarus_ (1918,_1991-1995).svg|міні|220пкс|Бел-чырвона-белы сьцяг]]

Гістарычны нацыянальны сьцяг беларусаў — [[бел-чырвона-белы сьцяг]]<ref name="ehb-391"/> — дзяржаўны сьцяг Беларусі з 1918 году. Гэта палотнішча памерамі 1:2, з трох роўных гарызантальных палосаў — дзьвюх белых і адной чырвонай між імі. Утвараецца паводле правілаў [[Геральдыка|геральдыкі]] і [[вэксілялёгія|вэксілялёгіі]] зь беларускіх нацыянальных колераў<ref>Пастанова Вучонага савета [[Інстытут гісторыі|Інстытута гісторыі]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|АН Беларусі]] ад 12 верасня 1991 года // Народная газета. 7 лютага 1995. С. 1.</ref> на аснове традыцыйнага нацыянальнага гербу [[Пагоня|Пагоні]]<ref name="ehb-391"/>. Гістарычна-культурная каштоўнасьць беларускага народа<ref name="tut.by_11.11.2020"/>, зьвязаная зь дзьвюма найважнейшымі падзеямі беларускай гісторыі — [[Трэцяя Ўстаўная грамата|абвяшчэньнем незалежнасьці]] [[Беларуская Народная Рэспубліка|нацыянальнай дзяржавы]] 25 сакавіка 1918 году і [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|яе аднаўленьнем]] 25 жніўня 1991 году<ref name="Navumcyk-10.11.2020">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30940395.html Ці патаптаўся б амапавец па фатаздымку сваёй маці], [[Радыё Свабода]], 10 лістапада 2020 г.</ref><ref>[[Пётар Кузьняцоў|Кузьняцоў П.]] [https://nn.by/?c=ar&i=267531 «Невялікая праблема» з забаронай БЧБ], [[Наша Ніва]], 31 студзеня 2021 г.</ref>.

[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1524).jpg|значак|Бел-чырвона-белыя сьцягі на карціне «[[Бітва пад Воршай (карціна)|Бітва пад Воршай]]», 1524 г.]]

Усталяваньне бел-чырвона-белага сьцяга ў якасьці сымбалю [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускага нацыянальна-вызвольнага руху]], мэтай якога было дзяржаўнае самавызначэньне беларусаў, звычайна прымяркоўваюць да пачатку XX стагодзьдзя<ref name="salanda-2019-7">[[Аляксей Шаланда|Шаланда А.]] Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 7.</ref>, хоць вэксілялягічныя матэрыялы з традыцыйным для беларусаў бела-чырвона-белым спалучэньнем колераў шырока ўжываліся яшчэ ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], а першым дакумэнтальным сьведчаньнем выкарыстаньня бел-чырвона-белага сьцяга лічыцца [[:Файл:Battle of Orsha (1514-09-08).jpg|карціна XVI стагодзьдзя]], прысьвечаная [[Бітва пад Воршай|бітве пад Воршай]]<ref name="ehb-393"/>. Тым часам першыя згадкі пра выкарыстаньне беларусамі нацыянальнага сьцяга ў культурна-асьветніцкай дзейнасьці паходзяць з канца XIX стагодзьдзя<ref name="ehb-393"/>. Аднак няма зьвестак пра дакладную дату распрацоўкі і зацьверджаньня эскізу бел-чырвона-белага сьцяга<ref>[[Сяргей Харэўскі|Харэўскі С.]] [https://web.archive.org/web/20090602180458/http://www.nn.by/1998/06/14.htm Клаўдзі Дуж-Душэўскі. Сьцяг] // [[Наша Ніва]]. № 6, 1998. С. 15.</ref>. Называюць розныя даты яго зьяўленьня — 1905, 1909, 1912, 1917 год<ref name="salanda-2019-7"/>.  Паводле шматлікіх сьведчаньняў, аўтарам праекту сучаснай выявы бел-чырвона-белага сьцяга стаў беларускі грамадзка-палітычны і культурны дзяяч [[Клаўдзі Дуж-Душэўскі]]<ref name="50 faktau">{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.svaboda.org/content/article/25155772.html| загаловак = 50 фактаў за бел-чырвона-белы сьцяг| фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://www.svaboda.org/ Радыё свабода]| дата = 16 студзеня 2021 | мова = | камэнтар = }}</ref>, які стварыў яго на просьбу беларускiх арганiзацыяў [[Пецярбург]]у. У сваіх успамінах Клаўдзі Дуж-Душэўскі засьведчыў повязь беларускага нацыянальнага сьцяга з гербам Пагоняй: ''«Беларусы ''[даўней]'' лічылі сваім дзяржаўным сьцягам белую Пагоню на чырвоным полі»''<ref>Слуцкі збройны чын 1920 г. у дакумэнтах і ўспамінах / Укл. А. Гесь, У. Ляхоўскі, У. Міхнюк. — Менск: Энцыклапедыкс, 2001. С. 272.</ref>.

=== Нацыянальны гімн ===
[[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Паштоўка [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]] з Пагоняй і [[Жыве Беларусь!|нацыянальным дэвізам]], 1918 г.]]

На статус беларускага нацыянальнага гімну прэтэндуюць некалькі твораў, сярод якіх вылучаецца дзяржаўны гімн Беларускай Народнай Рэспублікі — [[Мы выйдзем шчыльнымі радамі]]. Гэта песьня нацыянальна-вызвольнага змаганьня аўтарства [[Макар Краўцоў|Макара Касьцевіча (Краўцова)]] на музыку [[Уладзімер Тэраўскі|Ўладзімера Тэраўскага]], марш [[Першы Слуцкі полк|1-е Слуцкае стралковае брыгады войскаў БНР]] у час [[Слуцкі збройны чын|Слуцкага збройнага чыну]]. У 1991 годзе з публічным зваротам наконт вяртаньня гэтаму гімну дзяржаўнага статусу выступілі вядомыя літаратары [[Васіль Быкаў]], [[Алесь Адамовіч]] і [[Рыгор Барадулін]]<ref>{{Літаратура/Дзевяноста першы (2016)|к}} С. 421.</ref>.

Іншыя найбольш вядомыя беларускія гімны:
* [[Магутны Божа]] — духоўны гімн беларусаў; 
* [[Пагоня (гімн)|Пагоня]] — беларуская песьня на аднайменны верш [[Максім Багдановіч|Максіма Багдановіча]], якую называюць «[[Беларуская Марсэльеза|Беларускай Марсэльезай]]».

=== Жыве Беларусь! ===
{{Асноўны артыкул|Жыве Беларусь!}}

У якасьці нацыянальнага дэвізу разглядаецца патрыятычны заклік [[Жыве Беларусь!]]<ref name="Svaboda-11.12.2020">[https://www.svaboda.org/a/slova-2020-hodu-zyvie/30995977.html Беларускае слова 2020 году — «Жыве!»], [[Радыё Свабода]], 11 сьнежня 2020 г.</ref><ref name="Plachimovic">[https://nn.by/?c=ar&i=266594 Дацэнт канстытуцыйнага права: Варта дадаць у Канстытуцыю яшчэ адзін дзяржаўны сімвал — дэвіз «Жыве Беларусь!»], [[Наша Ніва]], 13 студзеня 2021 г.</ref> (у разгорнутым выглядзе — ''Няхай жыве вольная, незалежная Беларусь!''), скіраваны на абуджэньне нацыянальна-грамадзянскіх пачуцьцяў, кансалідацыю народу Беларусі ў абарону свабоды, незалежнасьці сваёй краіны, [[беларуская мова|роднай мовы]], усёй нацыянальнай культуры<ref name="ehb">[[Аляксей Каўка|Каўка А.]] Жыве Беларусь! // {{Літаратура/ЭГБ|3к}} С. 377.</ref>. Шырокае ўжываньне гэтага выразу-[[фразэалягізм]]у ў розныя часы стала магчымым дзякуючы яго зьместу — зычаньню росквіту сваёй зямлі, сваёй дзяржаве<ref name="tut.by_11.11.2020"/>. У гэтым дэвізе ў максымальна ляпідарнай форме фармулюецца беларуская нацыянальная ідэя<ref>[https://www.svaboda.org/a/30803999.html Уладзімер Арлоў: Адбылося дафармаваньне беларускай нацыі і народны рэфэрэндум аб вяртаньні нацыянальнай сымболікі], [[Радыё Свабода]], 26 жніўня 2020 г.</ref><ref name="Kalinkina">[[Сьвятлана Калінкіна|Калінкіна С.]] Жыве Беларусь! // [[Народная Воля]]. № 40, 27.05.2014. С. 1.</ref>.

== Этнонім ==
{{Асноўны артыкул|Белая Русь|Ліцьвіны|Русіны}}
[[Файл:Грамата_Жыгімонта_(Сігізмунда)_ад_27_верасня_1432_месцічам_Віленскім.jpg|міні|Грамата [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта I]] (1432 г.) «''Віленскім месьцічам веры рымскае і рускім, што суць рускае веры''» — сьведчаньне разуменьня пад «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускімі]]» [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] [[Кіеўская мітраполія|рускай веры]]<ref>[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — {{Менск (Мн.)}}, 1995. С. 57.</ref>]]

[[Этнонім]] ''беларусы'' ўтварыўся ад [[харонім]]у [[Белая Русь]], які пачаткова меў рэгіянальнае значэньне і тычыўся паўночнай і ўсходняй часткі сучаснай [[Беларусь|Беларусі]]<ref>''[[Алесь Белы|Белы А.]]'' Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2000. — С. 158—159.</ref>.

[[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] ліцьвін (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў беларусаў, 1730—1740-я гг.<ref>[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.</ref>]]

Першы пісьмова зафіксаваны выпадак ужываньня слова беларус ([[Грэцкая мова|грэц.]]-[[Лацінская мова|лац.]] ''Leucorussus'') як [[Эндаэтнонім|саманазвы]] [[Салямон Рысінскі|выхадца з сучаснай тэрыторыі Беларусі]] датуецца 1586 годам<ref>''[[Алег Латышонак|Латышонак А.]]'' [http://www.belreform.org/latyszonak_rysin.php Навуковыя крыніцы самаакрэслення Саламона Рысінскага як беларуса] // Рэфармацыя і грамадства : XVI стагоддзе : Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Беларускі кнігазбор, 2005. — С. 126—131.</ref>, але гэтае вызначэньне не атрымала пашырэньня ў той час у якасьці этноніму. Да канца XVIII ст. у якасьці саманазваў ужываліся вызначэньні ''[[ліцьвіны]]''<ref>[[Міхась Чарняўскі|Чарняўскі М.]] Якія старажытныя плямёны былі нашымі продкамі? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 2.</ref><ref>Cordasco F. Dictionary of American immigration history. — Metuchen, 1990. [https://archive.org/details/dictionaryofamer00cord/page/96/mode/2up?q=licviny P. 96—97].</ref> і ''[[русіны]]''<ref name="ReferenceA">''Этнаграфія беларусаў : гістарыяграфія, этнагенэз, этнічная гісторыя'' / В. Бандарчык, І. Чаквін, І. Углік [і інш.]. — {{Менск (Мн.)}}: Навука і тэхніка, 1985. — С. 150.</ref>{{Заўвага|«Рускімі» звычайна называлі праваслаўных ліцьвінаў<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 104.</ref>}}. У першай палове XIX ст. вызначэньне беларусы выкарыстоўвалася пераважна ў [[Віцебская губэрня|Віцебскай]] і [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губернях]], а таксама ва ўсходняй частцы [[Менская губэрня|Менскай губэрні]], і мела ня столькі этнічны, колькі [[Тапонім|тапанімічны]] характар<ref name="ReferenceA"/>.

[[Файл:Lithuanian (1850).jpg|значак|Моўная мапа з этнаграфічнага атлясу ([[Лёндан]], 1850 г.): [[Ліцьвіны#Літоўская_мова|літоўская мова]] (''Lithuanian'') займае ўсю [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічную тэрыторыю беларусаў]] (ад [[Горадня|Горадні]] да [[Смаленск]]у), [[Летувіская мова|жамойцкая мова]] (''Samogitian'') — этнічную тэрыторыю [[Летувісы|летувісаў]]]]

Саманазва беларусы ў якасьці этноніму пачала замацоўвацца за беларускім этнасам (амаль на ўсёй [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|яго этнічнай тэрыторыі]]) толькі зь сярэдзіны 1860-х гадоў (па [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольным паўстаньні 1863—1864 гадоў]], у працах расейскага этнографа [[Радэрык фон Эркерт|Родэрыха Эркерта]]<ref>''Эркерт, Р. Ф.'' Этнографический атлас западнорусских губерний и соседних областей. ― Берлин, 1863.</ref><ref>''Эркерт, Р. Ф.'' Взгляд на историю и этнографию западных губерний России : (с атласом) / [соч.] Полк. Р. Ф. Эркерта. — Санкт-Петербург : тип. Дома призрения малолет. бедных, 1864. — 72 с.</ref>). Аднак яшчэ ў 1903 годзе этнограф [[Яўхім Карскі]] адзначаў, што найбольш кансэрватыўны сялянскі пласт насельніцтва ня ведае гэтай новаўтворанай кніжнай назвы<ref>Карский Е. Ф. Белоруссы. Т. I. С. 116.</ref>.

[[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа («Географический атлас Российской империи», 1851 г.)<ref>Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.</ref>, дзе этнічная тэрыторыя беларусаў мае подпісы [[Ліцьвіны|«літоўцы»]] (на поўдзень ад [[Горадня|Горадні]] і [[Менск]]у) і «беларусы»]]

Тым часам назва «ліцьвіны» працягвала шырока ўжывацца дзеля вызначэньня беларусаў — як з боку суседніх народаў{{Заўвага|На называньне беларусаў ліцьвінамі ўвагу зьвярталі расейска-нямецкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн||be|Пётр Іванавіч Кёпен}} у 1851 годзе<ref>
Mélanges russes tirés du Bulletin historico-philologique de l’Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. T. II, 1855. [https://books.google.by/books?id=bacKAAAAYAAJ&pg=PA227&dq=zamaitisch&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj90qyKweP1AhUM9aQKHW5-B-kQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=litauer%20weissrussen%20kleinrussen&f=false P. 2].</ref>, украінскі фальклярыст {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анатоль Сьвідніцкі||uk|Свидницький Анатолій Патрикійович}} ў 1861 годзе<ref>Свидницкий А. Великдень у подолян // Основа. № 10. — СПб., 1861. [https://books.google.by/books?id=kBNJAAAAcAAJ&pg=RA4-PA44&dq=%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwipt8vW4LX6AhWBOuwKHefdBowQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. 44].</ref>, вайсковы гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Дамантовіч||uk|Домонтович Михайло Олексійович}} у 1865 годзе<ref>Домонтовыч М. Материалы географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Черниговская губерния. — СПб., 1865. [https://books.google.by/books?id=ULhiAAAAcAAJ&pg=PA533&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D0%A7%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%B9&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiRpcXCk7X6AhXJvKQKHWvOCp8Q6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A&f=false С. 532].</ref>, украінскі лексыкограф і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхайла Леўчанка||uk|Левченко Михайло Михайлович}} ў 1873 годзе<ref>Левченко М. Опыт русско-украинского словаря. — Киев, 1874. [https://books.google.by/books?id=9ddEAAAAYAAJ&pg=PA187&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwinjbaJyqv6AhUIjaQKHfPdA8k4FBDoAXoECAIQAg#v=onepage&q=%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%D0%BA%20%D0%9B%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%20&f=false С. 187].</ref>, расейскі навукоўца і пісьменьнік [[Уладзімер Даль]] у 1881 годзе<ref>Даль В. И. Толковый словарь живого великорусского языка. Т. 2. — СПб.; М., 1881. [https://books.google.by/books?id=a-8GAAAAQAAJ&pg=PA381&dq=%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjJ5ri867X6AhWowAIHHUnVCOA4FBDoAXoECAoQAg#v=onepage&q=%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. 381].</ref>, францускі географ і гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Элізэ Рэклю||en|Élisée Reclus}} ў 1881 годзе<ref>Reclus E. The universal geography: earth and its inhabitants. Vol. 5. — London, 1881. [https://books.google.by/books?id=KaAzAQAAMAAJ&pg=PA256&dq=%22Even+still+the+custom+prevails%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwixpcLZrrz6AhVfh_0HHRNVC94Q6AF6BAgFEAI#v=onepage&q=%22Even%20still%20the%20custom%20prevails%22&f=false P. 256].</ref>, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Энцыкляпэдыя Брытаніка||en|Encyclopædia Britannica}} ў 1882 годзе<ref>The Encyclopædia Britannica. Vol. XIV. — Philadelphia, 1882. [https://books.google.by/books?id=xT5IPDMtSJYC&pg=PA708&dq=%22the+name+of+Jmud+being%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjA-qDRi9_0AhVog_0HHQX-Cp8Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%22the%20name%20of%20Jmud%20being%22&f=false P. 708].</ref>, беларускі этнограф і фальклярыст [[Мікалай Янчук]] у 1889 годзе<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 26.]</ref>, славяназнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Восіп Пэрвольф||uk|Первольф Осип Осипович}} у 1893 годзе<ref>Славяне, их взаимные отношения и связи. Т. 3, ч. 2. — Варшава, 1893. [https://books.google.by/books?id=qYhBAAAAYAAJ&pg=PA167&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi-1a2l0MDzAhV6RvEDHfgAA2g4MhDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 167].</ref>, заснавальнік сучаснай францускай школы геаграфіі і геапалітыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Поль Відаль дэ ля Бляш||en|Paul Vidal de La Blache}} у 1894 годзе<ref>Paul Vidal de La Blache. Cours de géographie à l’usage de l’enseignement secondaire. — Paris, 1894. [https://books.google.by/books?id=09GzvLRnegEC&pg=PA469&dq=jmoudes&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj15czI7cn5AhUthP0HHeWVATIQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=jmoudes&f=false P. 469].</ref>, гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Міхневіч|Ўладзімер Міхневіч|ru|Михневич, Владимир Осипович}} ў 1899 годзе<ref>Михневич В. О. Кто и когда выдумал Россию? // Исторический Вестник. Том. 75, 1899. С. 507.</ref>, віленскі доктар Людвік Чаркоўскі ў 1907 годзе<ref name="Czarkowski-1907">Czarkowski L. Powiat Bielski w gub. Grodzieńskiej // Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie. T. 1, 1907. [https://books.google.by/books?id=SaXQPv5oxykC&pg=PA98&dq=nazywa+lud+siebie+Litwinami&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwirvJL7jfT5AhUOy6QKHfpjD04Q6AF6BAgCEAI#v=onepage&q&f=false S. 97]—98.</ref>, украінскі мовазнаўца і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстантын Міхальчук||uk|Михальчук Костянтин Петрович}} у 1909 годзе<ref>Михальчук К. П. Открытое письмо к А. Н. Пыпину, по поводу его статей в «Вестн. Евр.» о споре между южанами и северянам. — Киев, 1909. [https://books.google.by/books?id=1GsUAAAAIAAJ&pg=PA43&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj88Onaxav6AhUhgf0HHV5wCccQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 43].</ref> ды іншыя<ref>Святной Ф. Что значит в Несторовой летописи выражение «поидоша из немец», или Несколько слов о Варяжской Руси. — Reval, 1842. [https://books.google.by/books?id=h8QKAAAAIAAJ&pg=PA12&dq=%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwipt8vW4LX6AhWBOuwKHefdBowQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%B1%D1%A3%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. 12].</ref><ref>Журнал Министерства народного просвещения. Том 218 (1881). [https://books.google.by/books?id=-BkFAAAAYAAJ&pg=RA3-PA299&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj0r-DJicLzAhWdQvEDHUzGBMI4ChDoAXoECAMQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 299].</ref><ref>Этнографическое обозрение. Кн. 1. — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=TJQFAAAAYAAJ&pg=RA1-PA182&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8B+%D0%B3%D0%BE%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiUx5jtnLX6AhXzh_0HHdEsA6QQ6AF6BAgCEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A&f=false С. 224]</ref>}}, так і сярод саміх беларусаў{{Заўвага|{{мова-en|«Before 1863, the most common self-appellation of the largest group in Russia’s Northwest Territory — Belarusian-speaking peasants — was apparently “Lithuanian”»|скарочана}}<ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 49.</ref>}}. Паводле беларускай народнай песьні, добра вядомай з парыскай лекцыі пра [[Белая Русь|Беларусь]] [[Аляксандар Рыпінскі|Аляксандра Рыпінскага]]<ref>Rypiński A. Białoruś. Kilka słów o poezji prostego ludu tej naszej polskiej prowincji i o jego śpiewie, tańcach, etc. — Paryż, 1840. [https://books.google.by/books?id=xy9PAAAAcAAJ&pg=PA42&dq=%22dwa+litwiny%22&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiNkMLn1fH5AhWpxQIHHYIJAp8Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q&f=false S. 42].</ref> (1840 год), апісаньня [[Барысаўскі павет|Барысаўскага павету]] [[Яўстах Тышкевіч|Яўстаха Тышкевіча]]<ref>Tyszkiewicz E. Opisanie powiatu borysowskiego pod względem statystycznym, geognostycznym, historycznym, gospodarczym, przemysłowo-handlowym i lekarskim, z dodaniem wiadomości: o obyczajach, spiewach, przysłowiach i ubiorach ludu, gusłach, zabobonach itd. — Wilno, 1847. S. 384.</ref> (1847 год), [[Слоўнік Насовіча|слоўніка Насовіча]] і зборніка беларускіх песень [[Пётар Бяссонаў|Пятра Бяссонава]] — «''Кузьма і Дзям’ян два ліцьвіны, прынесьлі гаршочак [[Бацьвіньне|бацьвіньня]]''»{{Заўвага|Як зазначаюць сучасныя дасьледнікі, сьвятых Кузьму і Дзям’яна беларусы здаўна лічылі сваімі апекунамі і дарадцамі: у беларускім фальклёры адлюстроўваецца вера ў тое, што Кузьма і Дзям’ян дапамагалі сялянам у іх галоўных клопатах — сенакосе, падрыхтоўцы да жніва, малацьбе. Сярод іншага, менавіта Кузьма і Дзям’ян дапамагаюць ліцьвіну паводле сюжэту ўкраінскай інтэрмэдыі XVIII стагодзьдьзя<ref name="Kabrzyckaja-2007">Кабржыцкая Т., Рагойша У. Феномен часу: драматургія Кіева-Магілянцаў як выява ўкраінска-беларускай культурнай супольнасці // Беларусь і беларусы ў прасторы і часе: зборнік да 75-годдзя прафесара Адама Мальдзіса / Грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў», Польскі інстытут у Мінску. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 140―151</ref>}}, а паводле варыяцыі гэтай жа песьні на [[Пінскі павет|Піншчыне]] — «''два літвіны із [[Дзівін|Дывін]] прынесьлі гаршчык батвін''»<ref>Zienkiewicz R. Piosenki gminne ludu pińskiego. — Kowno, 1851. [https://books.google.by/books?id=4NZbAAAAcAAJ&pg=PA8&dq=%22dwa+Litwiny%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjrr-iq2vH5AhVuhv0HHXouAHUQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=litwiny&f=false S. 8].</ref>. У аповесьці 1840 году беларускамоўны селянін называе сябе ліцьвінам («''ja Lićwin''»), адзначаючы, што ён прыехаў зь [[Нясьвіж]]у «''ад нашага князя [[Радзівілы|Радзівіла]]''» і што ліцьвінаў пазнаюць паводле іх «''сьпеўнай мовы''»<ref name="Tygodnik Literacki-51-1840">Tygodnik Literacki. Nr. 51, 1840. [https://polona.pl/item/tygodnik-literacki-literaturze-sztukom-pieknym-i-krytyce-poswiecony-t-3-no-51-21,NzkxMDQ0Mjk/2/#info:search:Li%C4%87win S. 403].</ref><ref name="Tygodnik Literacki-52-1840">Tygodnik Literacki. Nr. 52, 1840. [https://polona.pl/item/tygodnik-literacki-literaturze-sztukom-pieknym-i-krytyce-poswiecony-t-3-no-52-28,NzkxMDQ0MzE/7/#info:search:Li%C4%87win S. 416].</ref>. У 1846 годзе [[Сураж (Расея)|сураскі]] шляхціч Рыгор Есімонтаўскі адзначаў, што «''усё насельніцтва Сураскага павету… носіць народную назву [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў]]''»<ref>Есимонтовский Г. Н. Описание Суражского уезда, Черниговской губернии, составленное Есимонтовским. — СПб., 1846. С. 55.</ref>. Паводле сьведчаньня супрацоўніка Этнаграфічнага аддзелу Расейскага імпэратарскага музэю Данілы Сьвяцкага (1909 год), жыхары [[Трубчэўск]]ага павету называлі сябе «літвой»<ref>Святский Д. О. [http://diderix.petergen.com/lub-kost.htm Крестьянские костюмы в области соприкосновения Орловской, Курской и Черниговской губерний (Севский уезд Орловской губернии)] // Живая Старина. Кн. 73—74. — СПб., 1910. [https://books.google.by/books?id=qXQA7w3AuPwC&pg=PA14&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj08JGworf6AhUNsaQKHcaoAco4KBDoAXoECAYQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%8E&f=false С. 14].</ref>. Мовазнаўца [[Антон Палявы]] засьведчыў, што жыхары [[Навазыбкаў]]скага павету пры роспыце адказвалі: «''мы літва, ліцьвіны''»<ref>[[Янка Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі. — New Jersey, 1978. С. 36.</ref>. Народжаны ў [[Смаленск]]у географ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Сяргей Меч||ru|Меч, Сергей Павлович}} адзначаў (у тым ліку на падставе ўласнай вандроўкі ў 1894 годзе), што ў басэйне [[Нёман]]у беларусы называюць сябе ліцьвінамі, тым часам [[Летувісы|летувісаў]] «''больш за ўсё ў Ковенскай і Віленскай губэрнях, дзе яны вядомыя пад імём [[Жамойты|жмудзінаў]]''»<ref>Меч С. Россия. Географический сборник для чтения в семье и школе. Изд. 11. — Москва, 1910. [https://books.google.by/books?id=k4I6AQAAMAAJ&pg=PA97&dq=%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D1%83%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjfg6jN3bf6AhXI4KQKHZadBoA4ChDoAXoECAoQAg#v=onepage&q=%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D1%83%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. 97].</ref>. Паводле апублікаванай у 1902 годзе працы этнографа [[Павал Шэйн|Паўла Шэйна]], беларускамоўныя сяляне [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] «''…не называюць сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя лічаць сябе ліцьвінамі''»<ref name="Sejn-1902-21">Шейн П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. Т. 2. — СПб., 1902. [https://books.google.by/books?id=fLFNAQAAMAAJ&pg=PA97&dq=%D0%9D%D1%A3%D0%BA%D0%BE%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%8B%D0%B5+%D1%81%D1%87%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D1%81%D0%B5%D0%B1%D1%8F+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwipwY6Pnu_5AhXbnP0HHZdbCC0Q6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%D0%9D%D1%A3%D0%BA%D0%BE%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%8B%D0%B5%20%D1%81%D1%87%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D1%81%D0%B5%D0%B1%D1%8F%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8&f=false С. 21].</ref>. Шырокае бытаваньне саманазвы «ліцьвіны» ў [[Лідзкі павет (Віленская губэрня)|Лідзкім павеце]] [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] і [[Слонімскі павет (Гарадзенская губэрня)|Слонімскім павеце]] Гарадзенскай губэрні засьведчыў фальклярыст і этнограф [[Міхал Федароўскі]], які зьбіраў этнаграфічную беларушчыну ў 1877—1904 гадох: «''у Слонімскім павеце называе люд [беларускі]: сябе — ліцьвінамі, [[Летувісы|жмудзінаў]] — гіргатунамі''»<ref>Federowski M. Lud białoruski na Rusi Litewskiej. T. 4. — Warszawa, 1935. S. 453.</ref>. А этнограф і фальклярыст [[Аляксандар Сержпутоўскі]] засьведчыў бытаваньне саманазвы «ліцьвіны» ў [[Слуцкі павет (Менская губэрня)|Слуцкім]] і [[Мазырскі павет (Менская губэрня)|Мазырскім]] паветах [[Менская губэрня|Менскай губэрні]]<ref name="Sierzputouski-1910">Сержпутовский А. Земледельческие орудия белорусского Полесья // Материалы по этнографии России. Т. 1. — СПб., 1910. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_003998050?page=68&rotate=0&theme=white С. 45].</ref>. Апроч таго, ліцьвінамі вызначала сябе беларускамоўнае насельніцтва на поўдні [[Рэчыцкі павет|гістарычнай Рэчыччыны]] ([[Харобічы]] і ваколіцы)<ref>Курило, О. Фонетичні та деяки морфологічні особливости говірки села Хоробричів, давніше Городнянського повіту, тепер Сновськоі округи на Чернігівщині. — К., 1924. С. 4.</ref><ref>[[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — {{Менск (Мн.)}}, 1995. С. 78.</ref>. Увогуле, шырокае бытаваньне сярод беларусаў саманазвы «ліцьвіны» ў пачатку XX ст. прызнавалі асобныя дзеячы [[Летувіскае нацыянальнае абуджэньне|летувіскага нацыянальнага руху]]. Ксёндз {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Жылінскі||lt|Jonas Žilius-Jonila}} ў летувіскай газэце {{Артыкул у іншым разьдзеле|Viltis||be|Viltis}} (1909 год)<ref>Litwa. Nr. 8 (14), 1909. S. 117.</ref> сьведчыў: «''Ёсьць шмат беларусаў, якія проста называюць сябе ліцьвінамі і хочуць імі быць, гэтак жа, як ліцьвіны, што гавораць па-польску. Добра было б, калі б і яны мелі сваё выданьне ў беларускай мове''»<ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. № I (XXII), 2008. С. 2.</ref>. Таксама летувіскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Мечыслаў Давойна-Сільвястровіч||pl|Mieczysław Dowojna-Sylwestrowicz}} у польскамоўным выданьні «Litwa» (1911 год) зазначаў: «''беларусы, назва якіх належыць на больш новых, маюць права на назву ліцьвінаў [літоўцаў]… іх суседзі і яны самі сябе называюць ліцьвінамі, пісаны ў іх мове статут называецца літоўскім, храністы і старыя дакумэнты называюць іх мову літоўскай''»<ref>N. Downar [Dowojna-Sylwestrowicz M.]. Białorusini — litwini — polacy // Litwa. Nr. 11/12, 1911. S. 174.</ref>. Апроч таго, ужываньне беларускай саманазвы «ліцьвіны» ў пачатку XX ст. засьведчылі клясык беларускай літаратуры [[Якуб Колас|Якуб Колас (Канстантын Міцкевіч)]] у сваёй аўтабіяграфічнай трылёгіі «[[На ростанях]]»<ref name="Kolas-1955">Якуб Колас. [https://be.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0:Na_rostaniah_1.pdf/41 На ростанях]. Т. 1. Кн. 1—2. — {{Менск (Мінск)}}, 1955. С. 40—41.</ref>, беларускі грамадзкі дзяяч, пэдагог і актывіст [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспары]] ў [[ЗША]] [[Яўхім Кіпель]]{{Заўвага|«''У Бабруйшчыне, і там, дзе я рос, тады яшчэ быў папулярны назоў „Літва“, а мы былі „ліцьвіны“. Было й німала тых, хто памятаў, што й край называўся „Літвой“. Было яшчэ таксама шмат сьветкаў паўстаньня 1863—1864 гадоў. Мой дзед па бацьку быў у паўстаньні, ды ў Машнічах, Слаўкавічах, Байлюкох ды іншых суседніх вёсках і сёлах яшчэ былі жывымі сьветкі ды ўдзельнікі паўстаньня. „Мы — Літва“, — казаў мне заўсёды мой дзед. Ды й іншыя дзяды нам, дзецям, заўсёды казалі, што тут заўсёды была Літва. <…> Памяць пра Літву перахоўвалі ня толькі нашыя дзяды ды паны, як Быкоўскі, але й маладзейшыя людзі, і гэтыя ўспаміны перадавалі нам''»}}<ref name="Kipiel-1995">Дыдзік У. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10208/%D0%A3%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%96%D0%BD%D1%8B_%D0%AF%D1%83%D1%85%D1%96%D0%BC%D0%B0_%D0%9A%D1%96%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8F.html Успаміны Яўхіма Кіпеля] // Спадчына. № 3, 1995. С. 72—99.</ref>, беларускі паэт, удзельнік [[Слуцкі збройны чын|Слуцкага збройнага чыну]] і кіраўнік эмігранцкай арганізацыі «Беларускі вызвольны рух» [[Алесь Змагар|Аляксандар Яцэвіч (Алесь Змагар)]]<ref name="Jacevic-1999">[[Алесь Змагар]]. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/051d/%D0%9C%D0%BE%D0%B9_%D0%B6%D1%8B%D1%86%D1%8C%D1%86%D1%8F%D0%BF%D1%96%D1%81.html Мой жыцьцяпіс] // Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. — Нью-Ёрк, 1999. С. 201—213.</ref>, беларускі рэлігійны дзяяч [[Францішак Чарняўскі]]<ref>Трацяк І. Беларускае каталіцкае духавенства ля вытокаў сацыякультурнай ідэнтыфікацыі : манагр. — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2013. С. 202.</ref> ды іншыя. У 1918 годзе палкоўнік [[Кастусь Езавітаў]] так апісваў самасьвядомасць генэрала [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]] [[Станіслаў Булак-Балаховіч|Станіслава Булак-Балаховіча]]: «''Хацеў бы быць бліжэй да Бацькаўшчыны (Вільня). Лічыў адзін раз сябе літвіном, але цяпер даведаўся аб беларусах і сам ня ведае хто ён''»<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Балахоўцы: Сведчанні, дакументы, даследаванні|арыгінал = |спасылка = |адказны = пераклад, прадмова, каментары А. Вашкевіча, А. Чарнякевіча, Ю. Юркевіча|выданьне = 2|месца = Смаленск|выдавецтва = Інбелкульт|год = |том = |старонкі = |старонак = 470|сэрыя = |isbn = 978-5-9904531-9-7|наклад = 750}}</ref>.

У 1870—1918 гадох этнонім беларусы выцясьняе іншыя «канкурэнтавыя» і лякальна-рэгіянальныя назвы для азначэньня беларускага [[этнас]]у, што зьвязваюць з папулярызацыяй гэтай назвы праз расейскую этнаграфічную і гістарычную навуку і з разьвіцьцём пачатковай адукацыі ў вёсцы, дзякуючы чаму стала мажлівым пашырэньне гістарычных ведаў і назвы беларусы сярод шырокіх колаў насельніцтва<ref>''Этнаграфія беларусаў : гістарыяграфія, этнагенэз, этнічная гісторыя'' / В. Бандарчык, І. Чаквін, І. Углік [і інш.]. — {{Менск (Мн.)}}: Навука і тэхніка, 1985. — С. 164—166.</ref><ref>''Терешкович, П. В.'' [http://pawet.net/files/ceraskowich.pdf Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.] — Минск: БГУ, 2004. С. 145.</ref>.

Тым часам назва ''ліцьвіны'' стала гістарычным этнонімам беларусаў<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5.</ref>. Як адзначае беларускі гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]] у кнізе [[Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае]], «''Мы — беларусы, але мы і ліцьвіны, спадкаемцы гісторыі і культуры магутнай эўрапейскай дзяржавы — [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]''»<ref name="Arlou-2012-161">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 161.</ref>.

== Этнічная тэрыторыя ==
{{Асноўны артыкул|Этнічная тэрыторыя беларусаў}}
[[Файл:Historical borders of Belarusians.png|міні|280пкс|
Межы беларускай [[этнічная тэрыторыя|этнічнай тэрыторыі]]<br />
{{Легенда|#F0C500|Паводле [[Яўхім Карскі|Я. Карскага]] (1903)}}
{{Легенда|#F00000|Паводле [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|М. Доўнар-Запольскага]] (1919)}}
{{Легенда|#000000|Сучасныя дзяржаўныя граніцы}}
]]
[[Файл:Polish-Lithuanian Commonwealth (1619) compared with today's borders (noname).png|міні|280пкс|[[Рэч Паспалітая]] ў XVII стагодзьдзі 
{{Легенда|#ffaec9|Каралеўства Польскае}}
{{Легенда|#dab9f4|Вялікае Княства Літоўскае}}

Залежныя тэрыторыі:
{{Легенда|#ffc90e|Прусія}}
{{Легенда|#efe4b0|Курляндыя}}
{{Легенда|#bccacb|Інфлянты}}]]

На пачатак ХХ стагодзьдзя, паводле навуковых дасьледаваньняў, якія ў асноўным пацьвярджаліся зьвесткамі афіцыйных перапісаў насельніцтва, беларусы складалі большасьць жыхароў гістарычных [[Смаленскі павет|Смаленшчыны]] і [[Старадубскі павет|Старадубшчыны]] (цяпер частка [[Смаленская вобласьць|Смаленскай]] і [[Бранская вобласьць|Бранскай]] вобласьцяў [[Расея|Расеі]]), а таксама [[Віленскі павет|Віленшчыны]] і паўднёва-ўсходняй [[Троцкі павет|Троччыны]] (частка [[Віленскі павет|Віленскага павету]] [[Летува|Летувы]]), усходняга [[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляшша]] (частка [[Падляскае ваяводзтва|Падляскага ваяводзтва]] [[Польшча|Польшчы]]) і паўднёва-ўсходніх [[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянтаў]] (частка [[Дагдзкі край|Дагдзкага]], [[Дзьвінскі край|Дзьвінскага]] [[Зілупскі край|Зілупскага]], [[Краслаўскі край|Краслаўскага]] і [[Люцынскі край|Люцынскага]] краёў [[Латвія|Латвіі]]). Згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] на падставе колькаснай перавагі беларусаў гэтыя тэрыторыі ў 1918 годзе абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], у 1919 годзе большая іх частка ўвайшла ў склад утворанай у [[Смаленск]]у [[Беларуская ССР|Беларускай ССР]]. Аднак неўзабаве [[бальшавікі|маскоўскія бальшавікі]] адабралі ў склад [[РСФСР]] ня толькі Смаленшчыну і Старадубшчыну, але таксама гістарычныя [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўшчыну]] разам з [[Амсьціслаў|Амсьціславам]], [[Аршанскі павет|Аршаншчыну]] з [[Ворша]]й, [[Віцебскі павет|Віцебшчыну]] зь [[Віцебск]]ам, [[Рэчыцкі павет|Панізоўе]] з [[Рэчыца]]й і [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыну]] з [[Полацак|Полацкам]] (пазьней у 1924 і 1926 гадох частку гэтых тэрыторыяў вярнулі ў склад БССР, але Расея пакінула сабе месты і мястэчкі [[Вяліж]], [[Жукава]], [[Любавічы]], [[Манастыршчына|Манастыршчыну]], [[Мікулін]], [[Невель]], [[Пятровічы (Расея)|Пятровічы]], [[Пячэрск]], [[Рудня (горад)|Рудню]], [[Себеж]], [[Шумячы]], [[Усьвяты]] і [[Хаславічы]]), тым часам заходнюю палову Беларусі перадалі ў склад міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]], усе Інфлянты і частку Полаччыны з прадмесьцем [[Друя|Друі]] [[Прыдруйск]]ам — у склад [[Латвія|Латвіі]]. У верасьні 1939 году, па далучэньні да [[СССР]] [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]], [[Ёсіф Сталін|Сталін]] перадаў [[Летува|Летуве]] большую частку Віленшчыны зь [[Вільня]]й, а таксама паўднёва-ўсходнюю Троччыну з [[Трокі|Трокамі]] і частку [[Браслаўскі павет|Браслаўшчыны]], у кастрычніку 1940 году да іх дадаліся раней афіцыйна далучаныя да БССР часткі [[Гарадзенскі павет|Гарадзеншчыны]] з [[Друскенікі|Друскенікамі]] і [[Ашмянскі павет|Ашмяншчыны]] з [[Гадуцішкі|Гадуцішкамі]], [[Дзевянішкі|Дзевянішкамі]], [[Салечнікі|Салечнікамі]] і [[Сьвянцяны|Сьвянцянамі]]<ref>[[Дзяніс Марціновіч|Мартинович Д.]] [https://web.archive.org/web/20210503191603/https://news.tut.by/culture/656335.html Как белорусы потеряли Вильнюс и едва не вернули его 29 лет назад. Объясняем], [[TUT.BY]], 10.10.2019 г.</ref>, таксама ў 1939 годзе да [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Ўкраінскай ССР]] далучылі частку [[Пінскі павет|Піншчыны]] з [[Высоцак|Высоцкам]], [[Дольск]]ам, [[Дубровіца]]й, [[Любяшоў|Любяшовам]], [[Нобель|Нобелем]] і [[Пагост Зарэчны|Пагостам Зарэчным]], а ў склад [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] перадалі заходнюю [[Берасьцейскі павет|Берасьцейшчыну]] і паўночна-заходнюю частку Гарадзеншчыны. Па заканчэньні [[Другая Сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]] ў 1945 годзе Масква перадала [[Польская Народная Рэспубліка|Польшчы]] ўсё Падляшша, заходнюю Гарадзеншчыну ([[Васількаў]], [[Гарадок (Беластоцкі павет)|Гарадок]], [[Дуброва Гарадзенская|Дуброву Гарадзенскую]], [[Заблудаў]], [[Карыцін]], [[Крынкі]], [[Кузьніца|Кузьніцу]], [[Ліпск (Польшча)|Ліпск]], [[Саколка (горад)|Саколку]], [[Сідра|Сідру]], [[Супрасьля|Супрасьлю]], [[Сухаволя|Сухаволю]], [[Штабін]], [[Янаў (Падляскае ваяводзтва)|Янаў]]) і частку [[Ваўкавыскі павет|Ваўкавышчыны]] зь [[Ялоўка]]й.

Далучэньне этнічна беларускіх зямель да іншых дзяржаваў, а таксама брак магчымасьці атрыманьня адукацыі на роднай мове (у 1930-я гады ўсякая беларуская дзейнасьць на Смаленшчыне трапіла пад забарону<ref name="Trusau">[[Алег Трусаў|Трусаў А.]]. [http://pawet.net/library/history/bel_history/trusau/05/Невядомыя_беларускія_дзяржавы.html Вялікае Княства Смаленскае] // Наша Слова. № 34 (822), 5 верасьня 2007.</ref>, у гэты ж час латвійскія ўлады канчаткова ліквідавалі беларускія адукацыйныя ўстановы на беларускай частцы Інфлянтаў<ref name="Citou">{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 155.</ref>, у 1945 годзе летувіскі ўрад у асобе міністра асьветы Жугжды не дазволіў адчыніць у Вільні ніводнай беларускай школы, адначасна ліквідаваўшы [[Віленская беларуская гімназія|Віленскую беларускую гімназію]] і [[Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча]]<ref name="Zajkouski">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Як Вільня сталася жамойцкім горадам? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 70.</ref>) прывялі практычна да поўнай [[культурная асыміляцыя|асыміляцыі]] тамтэйшага беларускага насельніцтва.

== Антрапалёгія ==
{{Асноўны артыкул|Антрапалёгія беларусаў|Валдайска-верхнедняпроўскі антрапалягічны комплекс}}

Беларусы паўночных, цэнтральных і заходніх рэгіёнаў Беларусі належаць пераважна да ўсходнеэўрапейскага тыпу сярэднеэўрапейскай расы (у межах вялікай [[эўрапэоідная раса|эўрапэоіднай расы]]). 

Беларускі антраполяг [[Аляксей Мікуліч]] прыйшоў да высновы, што сучасная карціна [[генафонд]]у беларусаў сфармавалася як шляхам доўгатэрміновага прыстасаваньня ў выніку натуральнага адбору, так і ў выніку этнічнай кансалідацыі<ref>[[Аляксей Мікуліч|Мікуліч А.]] Беларусы ў генетычнай прасторы: Антрапалогія этнасу. — {{Менск (Мінск)}}, 2005. С. 112.</ref>. Паводле вынікаў яго дасьледаваньняў, агульная характарыстыка генафонду сучасных беларусаў найбліжэйшая да сучасных украінцаў і мае трывалую генэтычную непарыўнасьць пакаленьняў у часе, бо геаграфічная структура сучаснага беларускага генафонду шмат у чым супадае з арэаламі старажытных археалягічных культураў Беларусі яшчэ даславянскай эпохі<ref>[[Аляксей Мікуліч|Мікуліч А.]] Беларусы ў генетычнай прасторы: Антрапалогія этнасу. — {{Менск (Мінск)}}, 2005. С. 111.</ref>.

== Этнагенэз ==
{{Асноўны артыкул|Этнагенэз беларусаў}}

Працэс фармаваньня беларускай нацыі заняў дастаткова працяглы пэрыяд і адбываўся пад уплывам геаграфічна-кліматычных, сацыяльна-эканамічных, палітычных, царкоўна-рэлігійных фактараў, а таксама агульнаэўрапейскіх этнічных тэндэнцыяў. Паводле падлікаў, зробленых на аснове вялікай колькасьці антрапагенэтычных і генадэмаграфічных матэрыялаў, беларусы (папуляцыі карэнных жыхароў) вядуць свой радавод цягам ня меней за 130—140 каленаў, што адпавядае пэрыяду амаль 1500 год да н. э.<ref name=Mikulic>{{кніга|аўтар=[[Аляксей Мікуліч]]|загаловак=Беларусы ў генетычнай прасторы: Антрапалёгія этнасу|месца=Мн.|выдавецтва=Тэхналогія|год=2005|старонак=138|isbn=985-458-122-5}}</ref>

У асноўным этнагенэз беларусаў праходзіў на тэрыторыі Верхняга [[Дняпро|Падняпроўя]], Сярэдняга [[Дзьвіна|Падзьвіньня]], [[Нёман|Панямоньня]], [[Буг|Пабужжа]] і [[Прыпяць|Прыпяцкага]] [[Палесьсе|Палесься]]. Прытым трэба ўлічваць, што працэс складаньня беларускай народнасьці ахопліваў землі, што пераўзыходзілі межы сучаснай Беларусі. Гэтак, дадаткова ён праходзіў на тэрыторыях сучаснай Летувы ([[Вільня]] і ваколіцы), Латвіі ([[Дзьвінск]]), Польшчы ([[Беласток]] і [[Белая (горад)|Белая]]) і Расеі ([[Смаленск]], [[Невель]], [[Бранск]])<ref name="hb137">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 137.</ref>.

У навуцы няма адназначнасьці што да храналягічных рамак фармаваньня беларускага народу. Адныя дасьледнікі сьцьвярджаюць, што беларусы як [[этнас]] ужо існавалі ў ХІІІ ст., а працэс фармаваньня беларускай [[народнасьць|народнасьці]] пачаўся яшчэ ў ХVII—ХVIII стагодзьдзях ([[Георгі Штыхаў]], [[Мікола Ермаловіч]], [[Міхась Ткачоў]] ды інш.). Паводле [[Валянцін Сядоў|Валянціна Сядова]], беларуская этнічная супольнасьць склалася ў ХІІІ—ХІV стагодзьдзях. [[Майсей Грынблат]] лічыў, што фармаваньне беларусаў адбывалася ў ХІV—ХVІ стагодзьдзях.

Няма адзінага погляду і датычна продкаў беларусаў. Сярод асноўных канцэпцыяў вылучаюцца «фінская», «балтыйская», «крывіцка-дрыгавіцка-радзіміцкая» і «старажытнаруская»<ref name="hb136">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 136.</ref>.

{| class="wikitable"
|-
!Назва канцэпцыі, яе прыхільнікі і існасьць !! Аргумэнтацыя !! Крытыка
|-
|'''1. «Фінская»''' (аўтар [[Іван Ласкоў]]): продкамі беларусаў былі славяне і фіны || Асноўным довадам выступаюць некаторыя беларускія [[гідронім]]ы, якія маюць фінскае паходжаньне. || Фінамоўнае насельніцтва на тэрыторыі Беларусі жыло ў глыбокай старажытнасьці (канец [[каменны век|каменнага веку]]) і яшчэ ў [[бронзавы век|бронзавым веку]] яго асымілявалі, як мяркуеццца, старажытныя [[балты]], якія ўспрынялі фінскія назвы рэк і азёраў. Такім парадкам, фіны на тэрыторыі Беларусі маглі быць субстратам не беларусаў, а старажытных балтаў.
|-
|'''2. «Балтыйская»''' ([[Валянцін Сядоў]], [[Георгі Штыхаў]] ды іншыя): продкамі беларускага народу былі балтыйскія і славянскія плямёны, дзе балты адыгралі ролю [[субстрат]]у (падасновы). || Вялізная колькасьць беларускіх [[гідронім]]аў маюць гіпатэтычнае балтыйскае паходжаньне, на карысьць гэтай тэорыі таксама сьведчаць некаторыя меркавана балтыйскія элемэнты беларускай культуры і мовы (культ вужа, жаночы галаўны ўбор — [[намітка]], у словах цьвёрды гук «р» ды іншае). || Памянёныя элемэнты маюць [[Індаэўрапейцы|індаэўрапейскае паходжаньне]], таму ўласьцівыя як балтам, так і славянам. Балты маглі быць субстратам не беспасярэдне беларусаў, а плямёнаў [[крывічы|крывічоў]], [[радзімічы|радзімічаў]] і [[дрыгавічы|дрыгавічоў]].
|-
|'''3. «Крывіцка-дрыгавіцка-радзіміцкая»''' ([[Яўхім Карскі]], [[Мітрафан Доўнар-Запольскі]], [[Уладзімер Пічэта]] ды іншыя): асноўнымі продкамі беларускага этнасу выступаюць крывічы, дрыгавічы і радзімічы. || Пераемнасьць матэрыяльнай культуры і моўныя запазычаньні беларусаў ў славянскіх супольнасьцяў (саха зь перакладной паліцай у земляробстве і «аканьне» ў беларускай мове ад пачатку былі ўласьцівасьцю крывічоў, палеская саха ў земляробстве і дыфтонгі -ўо, -іе ў мове ад пачатку належалі дрыгавічам ды іншае) || Нельга казаць пра чыста славянскія карані беларусаў, бо этнакультурныя працэсы, якія адбываліся на беларускай этнічнай тэрыторыі датычыліся ня толькі славянаў, але і балтаў (плямёны [[літва (племя)|літва]], [[яцьвягі]])<ref name="hb137"/>.
|-
|'''4. «Старажытнаруская»''' ([[Барыс Рыбакоў]], [[Сяргей Токараў]], [[Лаўрэнці Абэцэдарскі]] ды іншыя): узьнікла ў [[СССР|савецкай]] гістарыяграфіі за часамі кіраваньня [[Ёсіф Сталін|Сталіна]] і мусіла апраўдваць [[русіфікацыя|маскалізацыю]] беларусаў і ўкраінцаў<ref>[http://www.svaboda.org/content/transcript/1380072.html Жыцьцё і сьмерць мітаў: Старажытная Русь], [[Радыё Свабода]], 5 лютага 2009 г.</ref><ref>Дзермант А., Санько С. [https://web.archive.org/web/20151017183103/http://arche.bymedia.net/2005-5/dziermant505.htm Этнагенез беларусаў: навука і ідэалогія] // [[ARCHE]]. № 5 (39), 2005 г.</ref>. Яе прыхільнікі сьцьвярджалі, што продкам беларусаў была адна з частак г. зв. «старажытнарускай народнасьці». || У якасьці бяздоваднага пастуляту прыймаецца існаваньне адзінай старажытнарускай дзяржавы — [[Кіеўская Русь|Кіеўскай Русі]] з адзінай старажытнарускай мовай і культурай. || У пісьмовых крыніцах і нават у гістарычных мітах (апроч савецкіх) не існуе якіх-кольвек зьвестак пра старажытнарускую народнасьць. Апроч таго, прыхільнікі гэтай канцэпцыі часьцяком блытаюць старажытную літаратурную мову (блізкую да [[царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай]]) з гутарковай, дыялектнай, якая мела свае адрозьненьні на тэрыторыі Кіеўскай Русі<ref>[[Віктар Цітоў|Цітоў В.]] [https://web.archive.org/web/20030122205421/http://www.lingvo.minsk.by/~bha/07/200-213.htm Па старонках адной «гісторыі»*] // [[Беларускі гістарычны агляд]]. Т. 7. Сш. 1 (12), чэрвень 2000 г.</ref>.
|-
|}

Стымулам да паскарэньня кансалідацыі беларускага этнасу было ўтварэньне [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Падпарадкаваньне ў ХІІІ—ХІV стагодзьдзяў больш як двух дзясяткаў ўсходнеславянскіх княстваў адзінай цэнтральнай уладзе спрыяла стварэньню агульнай этнічнай тэрыторыі беларусаў, актывізавала культурныя повязі паміж рознымі яе часткамі. Лёгкасьць аб’яднаньня гэтых шматлікіх дзяржаўных утварэньняў у складзе ВКЛ, апроч вонкавай пагрозы і эканамічных фактараў, шмат у чым тлумачылася якраз наяўнасьцю адзінай этнагенэтычнай спадчыны, а таксама агульнасьцямі гістарычнага лёсу, культуры, мовы і рэлігіі. Вельмі спрыяльным было і этнакультурнае становішча беларускага насельніцтва ў ВКЛ, дзе яны складалі асноўны этнічны масіў і пераважалі ў большасьці буйных населеных пунктаў ([[Вільня]], [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Менск]], [[Берасьце]], [[Горадня]], [[Коўна]], [[Трокі]])<ref name="hb137"/>.

== Мова ==
{{Асноўны артыкул|Беларуская мова}}
[[Файл:BelarusianAsHomeLanguage2009-be-x-old.png|міні|Беларуская мова як асноўная размоўная, перапіс 2009 г.]]

Нацыянальная мова беларусаў — [[беларуская мова|беларуская]] (усходняя падгрупа [[славянскія мовы|славянскай групы]] [[індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскай моўнай сям’і]]). Паводле вынікаў перапісу насельніцтва Беларусі 1999 году, 85,6% беларусаў краіны назвалі яе [[родная мова|роднай]], 41,3% — мовай, на якой яны пераважна размаўляюць дома. Адным з наступстваў [[Русіфікацыя Беларусі|шматгадовай палітыкі гвалтоўнай русіфікацыі]] ёсьць пашырэньне сярод беларусаў [[білінгвізм]]у (з выкарыстаньнем [[Расейская мова|расейскай мовы]]). Паводле перапісу насельніцтва Беларусі 2009 году, толькі 26% беларусаў краіны выкарыстоўвалі беларускую мову ў якасьці размоўнай<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Беларускую мову лічаць роднай 5 млн. 58 тыс. жыхароў Беларусі|спасылка=http://news.belta.by/by/print?id=674826|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=20 лютага 2012|дата доступу=10 лістапада 2013}}</ref>.

Мае два альфабэты: побач з больш пашыранай і афіцыйна прынятай [[кірыліца]]й гістарычна таксама ўжываецца традыцыйны [[лацінка|беларускі лацінскі альфабэт]]<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/slucak-ci-slutsk/30640129.html SŁUCAK. Ці Slutsk? Беларуская лацінка, трансьліт і рэпутацыя слаўнага гораду], [[Радыё Свабода]], 28 траўня 2020 г.</ref>. У 1990—2000-х гадох фактычна аформілася існаваньне двух беларускіх [[правапіс]]аў (шырэй — [[Моўная норма|моўных нормаў]]): [[Беларускі клясычны правапіс|клясычнага (тарашкевіцы)]] і [[Беларускі афіцыйны правапіс|афіцыйнага (наркамаўкі)]].

== Рэлігія ==
{{Асноўны артыкул|Праваслаўная царква на Беларусі|Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі}}
[[Файл:Сафійскі сабор.jpg|значак|[[Сафійскі сабор (Полацак)|Полацкі Сафійскі сабор]], XI ст. (па адбудове ў стылі [[Віленскае барока|віленскага барока]])]]

Большая частка вернікаў-беларусаў спавядае [[Праваслаўная царква на Беларусі|праваслаўе]], меншая — [[Каталіцкі касьцёл у Беларусі|рыма-каталіцтва]]. Праз савецкае змаганьне з рэлігіяй у краіне пашырыўся [[атэізм]].

У старажытнасьці насельніцтва [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] было [[Паганства|паганскім]]. У Х—ХІ стагодзьдзях тут пачало пашырацца хрысьціянства. Адным зь першых місіянэраў быў ісляндзкі вандроўнік [[Торвальд]]<ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] Калі прыйшло на Беларусь хрысціянства // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 4.</ref>. Першая [[Хрысьціянства|хрысьціянская]] [[Полацкая япархія]] зьявілася ў 992 годзе. Гэта была адміністрацыйная адзінка [[Кіеўская мітраполія|Кіеўскай мітраполіі]] [[Канстантынопальская праваслаўная царква|Канстантынопальскага патрыярхату]]. Увогуле, існуюць падставы меркаваць, што пашырэньне хрысьціянства ўсходняга, або [[Бізантыйская імпэрыя|бізантыйскага]], і заходняга, або [[Рымская імпэрыя|рымскага]] абрадаў (падзел на [[праваслаўе]] і [[каталіцтва]] адбыўся толькі ў 1054 годзе, а аформіўся ў 1204 годзе) сярод беларусаў праходзіла адначасна і паралельна<ref name="Zlutka">[[Алесь Жлутка|Жлутка А.]] Адкуль і калі прыйшла каталіцкая вера на Беларусь? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 34.</ref>. У XIII—XIV стагодзьдзях у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] асноўны арэал фармаваньня беларускага этнасу вызначаўся перавагай славянамоўнага насельніцтва, якое ў асноўнай масе было хрысьціянскім. Адначасна адбываліся кантакты з суседнім [[Балтыйскія мовы|балтыйскім]] паганскім насельніцтвам, якое паступова славянізавалася. Наяўнасьць хрысьціянаў у [[Вільня|Вільні]] і [[Кернаў|Кернаве]], якая адзначаецца зь сярэдзіны XIII стагодзьдзя<ref>Вайткявичус В. [https://web.archive.org/web/20160305110625/http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/1793/1/%D0%92%D0%B0%D0%B9%D1%82%D0%BA%D1%8F%D0%B2%D0%B8%D1%87%D1%8E%D1%81%20%D0%92.pdf Нестереотипный взгляд на культуру восточнолитовских курганов] // Працы гістарычнага факультэта БДУ. Навук. зборнік. Вып. 3. — {{Менск (Мінск)}}, 2008. С. 186.</ref>, сьведчыць пра працяглае суіснаваньне ў Вялікім Княстве Літоўскім хрысьціянскага і паганскага насельніцтва<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у 6 тамох)|2к}} С. 193, 197.</ref>.

[[Файл:Iškaldź, Trajecki. Ішкальдзь, Траецкі (E. Paŭłovič, 1848).jpg|значак|[[Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы (Ішкальдзь)|Касьцёл]] у [[Ішкальдзь|Ішкальдзі]], XV ст.]]

У сярэдзіне XIII стагодзьдзя за часамі [[Міндоўг]]а ўтварылася першае [[Каталіцтва|каталіцкае]] біскупства (хоць пад 1105 годзе ў Кіеўска-Пячорскім патэрыку ўпамінаецца [[Тураў]]скае біскупства, а ў першай палове XIII ст. на полацкіх землях дзеяла Русінскае біскупства, улучанае ў 1255 годзе ў новаствораную Рыскую мітраполію<ref name="Zlutka"/>), якое ахоплівала землі Вялікага Княства Літоўскага<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у 6 тамох)|2к}} С. 224.</ref>. Пазьней тут зноў не было тэрытарыяльнай арганізацыі [[Рымска-каталіцкі касьцёл у Беларусі|рымска-каталіцкага касьцёла]], хоць у 1320-я гады ў Вільні і [[Наваградак|Наваградку]] існавала па адным кляштары нямецкіх [[дамінікане|дамініканаў]] і [[францішкане|францішканаў]], якія не спынялі спробаў місіянэрскай дзейнасьці<ref name="Hancaruk">Ганчарук І. Рымска-каталіцкая царква на Беларусі // {{Літаратура/Рэлігія і царква на Беларусі|к}} С. 280.</ref>. У 1387 годзе на загад вялікага князя [[Ягайла|Ягайлы]] балтыйскае паганскае насельніцтва пачалі масава пераводзіць у каталіцтва, што лічыцца другой хваляй хрысьціянізацыі балтаў у Вялікім Княстве Літоўскім. Ягайла заснаваў [[Віленскае біскупства]], якая падзялялася на сем парафіяў (у тым ліку ў [[Абольцы|Абольцах]], [[Гайна (вёска)|Гайне]] і [[Крэва|Крэве]])<ref name="Hancaruk"/>. Пазьней вялікія князі (напрыклад, [[Вітаўт|Вітаўт Вялікі]]) праводзілі палітыку рэлігійнай талерантнасьці<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у 6 тамох)|2к}} С. 229.</ref>, а [[Фэўдал|фэўдальны стан]] ([[шляхта]]) складалася як з каталікоў, так і з праваслаўных<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у 6 тамох)|2к}} С. 370—372.</ref>. У 2-й палове XVI ст. хвалі рэлігійнай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]], а потым [[Контррэфармацыя|Контррэфармацыі]] закранулі, галоўным чынам, шляхту. Найбольш папулярнай канфэсіяй сярод шляхты-пратэстантаў стаў [[кальвінізм]]<ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у 6 тамох)|2к}} С. 509.</ref>. Аднак у 1590—1600-я гады пратэстанцкая і праваслаўная шляхта ў сваёй большасці перайшла ў рыма-каталіцтва, і толькі меншая частка прытрымлівалася праваслаўя або пратэстанцтва. У 1596 годзе ў выніку [[Берасьцейская унія|Берасьцейскай уніі]] праваслаўныя япіскапы перападпарадкавалі [[Літоўская мітраполія|Літоўскую (Кіеўскую) мітраполію]] [[Сьвяты Пасад|Сьвятому Пасаду]] ў выглядзе [[Уніяцкая царква ў Рэчы Паспалітай|Рускай уніяцкай царквы]]. У 1632 годзе кароль і вялікі князь [[Уладзіслаў Ваза]] дзеля захаваньня рэлігійнага спакою і ўмацаваньня традыцыйнай талерантнасьці ў [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], афіцыйна аднавіў Кіеўскую мітраполію Канстантынопальскага патрыярхату, якую па [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайне Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў]] у 1685 годзе маскоўскі гаспадар [[Аляксей Міхайлавіч]] [[дэ-факта]] падпарадкаваў [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царкве]].

На канец XVIII ст. каля 70% беларусаў належалі да ўніяцкай (грэцка-каталіцкай) царквы, 15% былі рыма-каталікамі, 7% — юдэямі і толькі 6% — праваслаўнымі [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы)]]. У 1839 годзе расейскія ўлады забаранілі ўніяцкую царкву і гвалтоўна далучылі яе вернікаў да Ўрадавага сыноду.

== Культура ==
=== Сьвяты ===
[[Файл:Belarusian Easter Eggs.jpg|значак|[[Велікодная пісанка|Беларускія фарбаваныя велікодныя яйкі]]]]

Гістарычна беларусы адзначаюць наступныя традыцыйныя народныя сьвяты:
{| valign=top
|-
|valign=top width=30%|
* [[Багач]]
* [[Вялікдзень]]
* [[Дзяды]]
* [[Каляды (сьвята)|Каляды]]
* [[Камаедзіца (сьвята)|Камаедзіца]]
* [[Купальле]]
* [[Масьленіца]]
|valign=top width=30%|
* [[Пакроў]]
* [[Радаўніца]]
* [[Саракі]]
* [[Сёмуха]]
* [[Спасы]]
* [[Стрэчаньне]]
* [[Тройца (сьвята)|Тройца]]
|}

[[Файл:Дзень Волі 2018.jpg|міні|[[100-годзьдзе Беларускай Народнай Рэспублікі|100-годзьдзе БНР]] у Менск, 2018 г.]]

Нацыянальныя сьвяты беларусаў<ref>[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Якія гістарычныя даты павінны памятаць і шанаваць беларусы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 78.</ref> (у [[Беларусь|Беларусі]] часоў [[Русіфікацыя Беларусі#Рэжым Лукашэнкі|прарасейскага]] [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] сьвяткуюцца на неафіцыйным узроўні, таксама адзначаюцца [[Беларуская дыяспара|беларускай дыяспарай]]):
* [[Дзень Волі|Дзень Незалежнасьці, або Дзень Волі]], ([[25 сакавіка]]) — сьвята аднаўленьня дзяржаўнай незалежнасьці, якое адзначаецца пад [[нацыянальная сымболіка|нацыянальнымі]] [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белым сьцягам]] і гербам [[Пагоня]]й. Прымяркоўваецца да гадавіны ўтварэньня [[Беларуская Народная Рэспубліка|першай нацыянальнай дзяржавы]], калі ў 1918 годзе [[Рада Беларускай Народнай Рэспублікі|Рада Беларускай Народнай Рэспублікі]] прыняла [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяю Ўстаўную грамату]].
* Сьвята [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальду]] ([[15 ліпеня]]) — дзень перамогі ў 1410 годзе аб'яднанага войска Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага над [[Крыжакі|крыжакамі]].
* Дзень друку ([[6 жніўня]]) — выданьне ў 1517 годзе [[Францішак Скарына|Францішкам Скарынам]] першай беларускай друкаванай кнігі.
* [[Дзень Адраджэньня]] ([[25 жніўня]]) — гадавіна наданьня ў 1991 годзе [[Дэклярацыя аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларусі|Дэклярацыі аб сувэрэнітэце Беларусі]] сілы канстытуцыйнага закону, аднаўленьне незалежнай дзяржаўнасьці.
* [[Дзень беларускай вайсковай славы]] ([[8 верасьня]]) — сьвята [[Бітва пад Воршай|Аршанскай перамогі]], калі ў 1514 годзе войска Вялікага Княства Літоўскага ўшчэнт разьбіла колькасна большае войска [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] і на пэўны час спыніла маскоўскую агрэсію на Беларусь.
* [[Дзень Герояў|Дзень Герояў, або Дзень Слуцкага збройнага чыну]], ([[27 лістапада]]) — гадавіна пачатку ў 1920 годзе баявых дзеяньняў супраць бальшавіцкага войска [[Першы Слуцкі полк|Першым Слуцкім палком]] Беларускай Народнай Рэспублікі.

=== Фальклёр ===
Беларуская традыцыйная культура вылучаецца незвычайнай глыбінёй фальклёрнай памяці. Беларускія зьвесткі лічацца вельмі старажытнымі (нават у параўнаньні зь іншымі архаічнымі матэрыяламі — напрыклад, паўночна-расейскім і сэрбскахарвацкім) і таму маюць асаблівую важнасьць для рэканструкцыі<ref>[[Сяргей Санько|Санько С.]] Прадмова // {{Літаратура/Беларуская міталёгія: Энцыкляпэдычны слоўнік (Менск, 2004)|к}} С. 3.</ref>.

=== Архітэктура ===
{{Асноўны артыкул|Беларуская традыцыйная драўляная архітэктура|Віленскае барока|Магілёўскае барока}}
[[Файл:Stročycy - 12.jpg|міні|Пакроўская царква XVIII ст. зь вёскі [[Логнавічы (Менская вобласьць)|Логнавічаў]]]]

У [[Беларускі дзяржаўны музэй народнай архітэктуры і побыту|Беларускім дзяржаўным музэі народнай архітэктуры і побыту]] (Строчыцы) пад адкрытым небам захоўваюцца помнікі беларускай традыцыйнай драўлянай архітэктуры з розных гістарычна-этнаграфічных рэгіёнаў Беларусі. Экспазыцыю музэю складаюць помнікі дойлідзтва з трох рэгіёнаў — Цэнтральнай Беларусі (асноўная частка [[Менская вобласьць|Менскай]] і заходняя частка [[Магілёўская вобласьць|Магілёўскай]] вобласьцяў), Падняпроўе (Магілёўская вобласьць, [[Аршанскі раён|Аршанскі]] і [[Дубровенскі раён]]ы [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]], а таксама раёны [[Гомельская вобласьць|Гомельскай вобласьці]] ўздоўж рэк [[Дняпро|Дняпра]] і [[Сож|Сажа]]) і Паазер’е (цэнтральная і заходня тэрыторыі Віцебскай вобласьці, а таксама часткова паўночныя раёны Менскай вобласьці).

[[Файл:Hłybokaje, Bieraźviečča, Bazylanski. Глыбокае, Беразьвечча, Базылянскі (J. Dulevič, 1934).jpg|значак|[[Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базылянаў (Беразьвечча)|Беразьвецкая царква]] — шэдэўр [[Віленскае барока|віленскага барока]], [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зьнішчаны савецкімі ўладамі]]]]

Разам з традыцыйнай драўлянай архітэктурай адзначаецца самабытная мураваная [[Гатычная архітэктура ВКЛ|гатычная архітэктура Вялікага Княства Літоўскага (беларуская готыка)]], адметнасьцю якой ёсьць спалучэньне чырвонай цаглянай муроўкі зь белымі атынкаванымі нішамі<ref name="viacorka"/>. Зьяўленьне ў [[Нясьвіж]]ы другога ў [[Эўропа|Эўропе]] твору архітэктуры стылю [[барока]] — [[Фарны касьцёл (Нясьвіж)|Фарнага касьцёла]] — спрыяла выяўленьню ў гэтым стылі найбольшага ўнёску беларусаў у агульнаэўрапейскае мастацтва праз унікальную мураваную архітэктуру [[Віленскае барока|віленскага]]<ref name="bielarus-vkl-293">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 293.</ref> і [[Магілёўскае барока|магілёўскага]] барока<ref>Якімовіч Ю. Магілёўская школа дойлідства // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 248.</ref>.

=== Строі ===
{{Асноўны артыкул|Беларускі нацыянальны строй}}

Традыцыйны народны строй беларусаў мае доўгую гісторыю разьвіцьця. Спэцыфічныя беларускія рысы ён набыў у XIV—XVI стагодзьдзях, у пэрыяд фармаваньня беларускай народнасьці. Строй склаўся ва ўзаемаўплывах зь летувіскай, польскай, расейскай і ўкраінскай традыцыямі. Апроч гэтага, ён узбагачаўся ўплывамі інтэрнацыянальнага мескага строю і такім чынам упісваўся ў агульнаэўрапейскі кантэкст.

Традыцыйнае адзеньне ў большай, чым іншыя формы побыту, ступені адлюстроўвае нацыянальную спэцыфіку беларусаў. Асаблівая роля ў калярыстыцы адзеньня адводзілася срэбрыста-беламу колеру натуральнага лёну або воўны, які ўвасабляў сьвята і радасьць. Апроч белага, важнае месца займаў чырвоны колер, які сымбалізаваў жыцьцё, а, аб’яднаны ў складаную сыстэму знакаў — арнамэнтаў, нанесеных на адзеньне ў часе вышыўкі або тканьня, — служыў засьцерагальным знакам<ref>Раманюк М. Беларускія народныя строі. — {{Менск (Мн.)}}, 2003.</ref>.

<gallery widths="150" heights="150" class="center">
Беларусы Минскай губерни. 1877 год.jpg|«Беларусы Менскай губэрні»
Белоруссы (Могилевской губернии).jpg|«Беларусы Магілёўскай губэрні»
Biełarusy, Miensk. Беларусы, Менск (1882).jpg|«Тыпы беларусаў Менскай губэрні»
Lićviny. Ліцьвіны (1903).jpg|«[[Ліцьвіны]]»
</gallery>

=== Кухня ===
{{Асноўны артыкул|Беларуская кухня}}
[[Файл:Potato pancakes.jpg|значак|[[Дранікі]]]]

Беларуская кухня  фармавалася на аснове страваў і прыёмах гатаваньня агульных для ўсіх славянскіх ды іншых індаэўрапейскіх народаў, у тым ліку балтыйскіх і германскіх. Як і ўсе старажытныя людзі, продкі беларусаў пачаткова здабывалі ежу пры дапамозе зьбіральніцтва, рыбалоўства і паляваньня, пазьней зьявіліся земляробства і жывёлагадоўля. Да нядаўняга часу ў рацыёне большасьці насельніцтва Беларусі абсалютна пераважалі вэгэтарыянскія стравы — з збожжа, бабовых культураў, агародніны, малака і малочных прадуктаў, насеньня лёну і канапель, прадуктаў зьбіральніцтва — грыбоў, ягад, садавіны, мёду.

Традыцыйная беларуская кухня вельмі блізкая да летувіскай. У XIII—XIX стагодзьдзях на яе фармаваньне (асабліва ў прывілеяваных [[Стан (сацыяльная група)|станаў]]) значна ўплывалі польская і нямецкая кухні, а таксама кухні нацыянальных меншасьцяў — габрэйская і татарская, у меншай ступені француская, італьянская, вугорская і ангельская. З XIX ст. найбольшы ўплыў адзначаецца з боку расейскай кухні<ref>{{Кніга|аўтар=[[Алесь Белы|Белы А.]]|частка=[http://prastora.by/knihi/biely-alies-nasa-strava-sapraudnaia-bielaruskaia-kuchnia Прадмова]|загаловак=Наша страва|арыгінал=|спасылка=https://lohvinau.by/product/наша-страва-сапраўдная-беларуская-ку/|адказны=|выданьне=2-е выд|месца=Менск|выдавецтва=[[Логвінаў]]|год=2010|том=|старонкі=|старонак=288|сэрыя=Кнігарня «Наша Ніва»|isbn=978-985-6901-72-3|наклад=}}</ref>.

=== Рамёствы ===
[[Файл:Belarus-Minsk-Maksim Bahdanovich Museum 3.jpg|міні|[[Слуцкія паясы|Слуцкі пояс]] у [[Менск]]ім музэі [[Максім Багдановіч|Максіма Багдановіча]]]]

Беларусы маюць багатую гісторыю традыцыйных мастацтваў і [[Рамяство|рамёстваў]], многія зь якіх існуюць дагэтуль. Сярод асноўных рамёстваў:
* ткацтва ([[слуцкія паясы]])
* апрацоўка дрэва ([[беларуская разьба]])
* [[ганчарства]]
* [[кавальства]]
* пляценьне з саломы

== Расьсяленьне ==
{{Асноўны артыкул|Насельніцтва Беларусі|Беларуская дыяспара}}

Паводле перапісу насельніцтва 2009 году, у Беларусі жыве 7 957 252 беларусы (або 83,7% ад усяго насельніцтва)<ref>[https://web.archive.org/web/20170728214817/http://www.belstat.gov.by/upload-belstat/upload-belstat-pdf/perepis_2009/5.8-0.pdf Перепись населения — 2009. Население по национальности и родному языку]{{Ref-ru}}</ref>.

Зьвесткі пра колькасьць беларусаў у іншых краінах:

* [[ЗША]] — каля 750&nbsp;000
* [[Расея]] — 520 000 (2010)<ref>[http://www.rg.ru/2011/12/16/stat.html Об итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]{{Ref-ru}}</ref>
* [[Украіна]] — 275&nbsp;763 (2001)
* [[Казахстан]] — 111&nbsp;927 (1999)
* [[Латвія]] — 68&nbsp;174 (2011)
* [[Польшча]] — 48&nbsp;737 (2002)
* [[Летува]] — 42&nbsp;866 (2001)
* [[Узбэкістан]] — 20&nbsp;397 (2000)
* [[Эстонія]] — 17&nbsp;241 (1999)
* [[Малдова]] — 5000 — 10&nbsp;000
* [[Канада]] — каля 5000
* [[Кыргыстан]] — 3208 (1999)
* [[Францыя]] — каля 3000

[[Беларуская дыяспара|Беларусы замежжа]] гістарычна падзяляюцца на дзьве групы — тыя, хто спрадвеку жыве на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускай этнічнай тэрыторыі]], якая апынулася на памежжы суседніх зь Беларусьсю дзяржаваў, і тыя, хто мусіў пакінуць радзіму з розных прычынаў, найперш эканамічных і палітычных. Найбольш масавая эміграцыя пачалася ў канцы ХІХ ст., яе абумовіў пошук лепшага заробку і вольнай зямлі. Сотні тысячаў беларусаў выехалі ў [[Сыбір]], у буйныя прамысловыя месты Расеі (толькі у 1896—1912 гадох у Сыбір зь Беларусі перасяліліся 717 тысячаў чалавек)<ref name="Miracycki-1993">[[Леў Мірачыцкі|Мірачыцкі Л.]] Дзе ў свеце жывуць беларусы? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 71.</ref>. У пачатку ХХ ст. некаторая частка беларусаў імігравала ў ЗША, Канаду, [[Аргентына|Аргентыну]] і [[Бразылія|Бразылію]]. 

Гвалтоўная эвакуацыя ў [[Першая сусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]] і [[Кастрычніцкі пераварот]] прычыніліся ад міграцыі беларусаў у Цэнтральную Расею. [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|Бальшавіцкія рэпрэсіі]] змусілі стваральнікаў і актыўных прыхільнікаў [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]] выехаць у Летуву, [[Латвія|Латвію]], Польшчу, [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]] і [[Нямеччына|Нямеччыну]]. У міжваенны пэрыяд дзясяткі тысячаў выхадцаў з Заходняй Беларусі ў пошуках лепшай долі накіраваліся ў Канаду, Аргентыну, [[Уругвай]], [[Парагвай]] і Бразылію. У час [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] больш за 300 тысячаў беларусаў апынулася ў Нямеччыне, [[Аўстрыя|Аўстрыі]] ды іншых заходнеэўрапейскіх краінах. Многія зь іх потым перасяліліся ў ЗША, Канаду і [[Аўстралія|Аўстралію]], дзе ўтварылі новыя цэнтры беларускай эміграцыі<ref name="Miracycki-1993"/>. 

За часамі [[СССР]] адбывалася ўнутраная міграцыя беларусаў у іншыя савецкія рэспублікі, менавіта такім чынам утварыліся значныя беларускія супольнасьці ў [[Эстонія|Эстоніі]], Казахстане, Цэнтральнай Расеі. Па распадзе СССР некалькі тысячаў беларусаў выехала ў краіны [[Эўразьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]], ЗША, Канаду і Расею.

== Вядомыя беларусы ==
* [[Францішак Скарына]] (1470 — ~1551) — першадрукар, філёзаф-гуманіст і пісьменьнік. Перакладнік і выдавец на беларускую рэдакцыю [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай мовы]] кнігаў [[Біблія|Бібліі]].
* [[Мікола Гусоўскі]] (~1470 — >1533) — паэт-гуманіст і асьветнік эпохі [[Адраджэньне|Адраджэньня]], аўтар паэмы [[Песьня пра зубра]], якая лічыцца непераўзыдзенай у эпічным паказе Беларусі і беларускага народу (да зьяўленьня паэмы «[[Пан Тадэвуш]]» [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]]). Адзін з найвыдатнейшых дзеячоў славянскага сьвету паводле [[ЮНЭСКА]].
* [[Казімер Семяновіч]] (~1600 — >1651) — інжынэр і тэарэтык артылерыі, мысьляр-гуманіст. Вынаходнік шматступенчатае ракеты.
* [[Тадэвуш Касьцюшка]] (1746—1817) — палітычны і вайсковы дзяяч [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], кіраўнік [[паўстаньне 1794 году|вызвольнага паўстаньня 1794 году]], удзельнік Вайны за незалежнасьць ЗША. Нацыянальны герой [[Беларусь|Беларусі]], [[Польшча|Польшчы]] і [[ЗША]].
* [[Ігнат Дамейка]] (1802—1889) — навуковец-дасьледнік, геоляг, мінэроляг. Займае важнае месца ў гісторыі навукі і культуры Беларусі, [[Чылі]], Польшчы і [[Летува|Летувы]]. Нацыянальны герой Чылі.
* [[Язэп Гашкевіч]] (1814—1875) — дыплямат, мовазнаўца, дасьледнік [[Японія|Японіі]] і [[Кітай|Кітаю]], натураліст, арыенталіст.
* [[Кастусь Каліноўскі]] (1838—1864) — нацыянальны герой Беларусі, Летувы і Польшчы, адзін з кіраўнікоў [[паўстаньне 1863—1864 гадоў|нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў]]; рэвалюцыянэр-дэмакрат, публіцыст, паэт.
* [[Зыгмунт Мінейка]] (1840—1925) — грамадзкі дзяяч, вайсковец, навуковец, рэвалюцыянэр, удзельнік нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 гадоў. Нацыянальны герой [[Грэцыя|Грэцыі]].
* [[Ян Чэрскі]] (1845—1892) — геоляг, палеантоляг і географ, дасьледнік [[Сыбір]]ы. 
* [[Якуб Наркевіч-Ёдка]] (1847—1905) — фізык, мэдык, біёляг. Адкрывальнік электраграфіі і бяздротавай перадачы электрычных сыгналаў.
* [[Соф’я Кавалеўская]] (1850—1891) — матэматык, пісьменьніца, публіцыстка, сябра-карэспандэнтка [[Пецярбург|Пецярбурскай]] акадэміі навук. Першая ў сьвеце жанчына-прафэсарка.
* [[Мікалай Судзілоўскі]] (1850—1930) — філёзаф, прыродазнаўца, рэвалюцыянэр, удзельнік грамадзка-палітычных рухаў Беларусі, [[Расея|Расеі]], [[Швайцарыя|Швайцарыі]], [[Румынія|Румыніі]], [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], [[Францыя|Францыі]], ЗША, Японіі, Кітаю ды іншых краінаў. Прэзыдэнт Сэнату [[Гавайскія астравы|Гавайскіх астравоў]].
* [[Мечыслаў Карловіч]] (1876—1909) — кампазытар, дырыгент, публіцыст, фатограф і альпініст.
* [[Аляксандар Чыжэўскі]] (1897—1964) — біяфізык, адзін з заснавальнікаў геліябіялёгіі.
* [[Барыс Кіт]] (1910—2018) — навуковец у галіне ракетнай тэхнікі, узнагароджаны [[Залаты мэдаль Германа Обэрта|Залатым мэдалём Германа Обэрта]], былы дарадца ўраду ЗША ў разьвіцьці [[астранаўтыка|астранаўтыкі]].
* [[Васіль Быкаў]] (1924—2003) — пісьменьнік і грамадзкі дзяяч. [[Народны пісьменьнік Беларусі]] (1980).
* [[Пётар Клімук]] (нар. 1942) — генэрал-палкоўнік авіяцыі, навуковец у галіне тэхнічных навук, двойчы [[Герой Савецкага Саюзу]]. Першы беларускі касманаўт.
* [[Сьвятлана Алексіевіч]] (нар. 1948) —  расейскамоўная пісьменьніца Беларусі. Ляўрэатка [[Нобэлеўская прэмія ў галіне літаратуры|Нобэлеўскай прэміі ў галіне літаратуры]] (2015).
* [[Вольга Корбут]] (нар. 1955) — гімнастка. Чатырохразовая алімпійская чэмпіёнка.
* [[Алесь Бяляцкі]] (нар. 1962) — грамадзкі дзяяч і праваабаронца. Ляўрэат [[Нобэлеўская прэмія міру|Нобэлеўскай прэміі міру]] (2022).

== Глядзіце таксама ==
* [[Ліцьвіны]]
* [[Русіны]]
* [[Старалітва]]
* [[Беларусцы]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/Беларуская міталёгія: Энцыкляпэдычны слоўнік (Менск, 2004)}}
* {{Літаратура/БелЭн|3}}
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|1}}
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|2}}
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|3}}
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}}
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|5}}
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|6}}
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|7}}
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|8}}
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|9}}
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|10}}
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|11}}
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|12}}
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|13}}
* {{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
* {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}}
* {{Літаратура/Рэлігія і царква на Беларусі}}
* [[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] Гісторыя нашага імя: Гіст. даслед. — {{Менск (Мн.)}}: Полымя, 1995. — 96 с. — (Б-ка часопіса «[[Маладосць]]»).
* [[Мікалай Шкялёнак|Шкялёнак М.]] Беларусь і суседзі: Гістарычныя нарысы. — Беласток: Беларускае Гістарычнае Таварыства, 2003. {{ISBN|83-915029-4-5}}.
* {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}}
* {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Вікіцытатнік}}
* [https://web.archive.org/web/20100405115510/http://www.belarus.by/by/about-belarus/famous-belarusians Вядомыя беларусы], [[Belarus.by]]
* Беларускія плямёны [https://web.archive.org/web/20090421074635/http://jivebelarus.net/our-heritage/krivichy.html Крывічы], [https://web.archive.org/web/20090423065401/http://jivebelarus.net/our-heritage/drigvichi.html Дрыгвічы], [https://web.archive.org/web/20090423014903/http://jivebelarus.net/our-heritage/radzimichy-and-viacichy.html Радзімічы], [https://web.archive.org/web/20090423160818/http://jivebelarus.net/our-heritage/dzyrvyne.html Дзярвяне], [https://web.archive.org/web/20100429081316/http://jivebelarus.net/our-heritage/severyane.html Севяране]

{{Насельніцтва Беларусі}}
{{Беларусы}}
{{Беларусь у тэмах}}
{{Беларусы замежжа}}

[[Катэгорыя:Беларусы| ]]