Прагляд крыніцы для Яўхім Карскі

{{Навуковец
|Лацінка              = Jaŭchim Karski
|Фота                 = Jaŭchim Karski. Яўхім Карскі (1900).jpg
|Навуковы кіраўнік    = [[Раман Брант]]
|Знакамітыя вучні     = [[Сьцяпан Некрашэвіч]]
|Вядомы як            = аўтар 3-хтомнага нарысу «Беларусы»
|Узнагароды і прэміі  = {{Блёк узнагародаў|{{Ордэн сьвятога Станіслава II ступені}}|{{Ордэн сьвятога Станіслава III ступені}}|{{Ордэн сьвятой Ганны II ступені}}|{{Ордэн сьвятой Ганны III ступені}}|{{Ордэн сьвятога Ўладзімера IV ступені}}}}
}}
'''Яўхі́м Фё́даравіч Ка́рскі''' ({{Дата ў старым стылі|1 студзеня 1861||20 сьнежня 1860}}<ref>Jerzy Chmielewski, [http://kamunikat.org/download.php?item=13931-1.pdf&pubref=13931 ''On pierwszy wytyczył granice języka białoruskiego. Rozmowa z Aleksandrem Karskim, wnukiem Jauchima Karskiego, pioniera białoruskiego językoznawstwa''], Czasopis nr 5/10, ISSN 1230-1876, s. 44 {{ref-pl}}</ref> — 29 красавіка 1931) — [[філёляг]]-[[славістыка|славіст]], заснавальнік беларускага навуковага [[мовазнаўства]] і [[літаратуразнаўства]], [[этнаграфія|этнограф]], [[фальклярыстыка|фальклярыст]], [[палеаграфія|палеограф]]. Акадэмік Пецярбурскай Акадэміі навук, сябра Інстытуту беларускай культуры, Чэскай Акадэміі навук.

Паходзіць зь вёскі [[Лаша]] [[Гарадзенскі павет (Расейская імпэрыя)|Гарадзенскага павету]] Гарадзенскай губэрні. Вучыўся ў [[Менская духоўная вучэльня|Менскай духоўнай вучэльні]], Нежынскім гістарычна-філялягічным інстытуце (сучасная [[Украіна|Ўкраіна]]). З 1893 году працаваў у [[Варшава|Варшаве]]. За працы па [[беларусазнаўства|беларусазнаўстве]] ў 1894 годзе ўзнагароджаны вялікім залатым мэдалём [[Расейскае геаграфічнае таварыства|Расейскага геаграфічнага таварыства]]. У 1896 годзе атрымаў [[навуковая ступень|навуковую ступень]] доктара філялёгіі ў [[Маскоўскі ўнівэрсытэт|Маскоўскім унівэрсытэце]]. У 1901 годзе атрымаў Ламаносаўскую прэмію. У 1905 годзе ўзначаліў часопіс «[[Русский филологический вестник]]», у тым жа годзе стаў першым абраным рэктарам Варшаўскага ўнівэрсытэту. У 1915—1916 гадох працаваў у [[Растоў-на-Доне|Растове-на-Доне]], куды быў эвакуяваны [[Варшаўскі ўнівэрсытэт]]. Потым працаваў у [[Менск]]у (1919—1920 гады), [[Петраград]]зе. Прафэсар філялягічнага факультэту.

У 1964 годзе ў будынку сярэдняй школы ў вёсцы [[Лаша|Лашы]] быў адкрыты [[музэй Карскага]].

== Біяграфія ==
Нарадзіўся ў сям’і настаўніка Фёдара Навіцкага й дачкі праваслаўнага дыякана Магдалены Карскай. Нарадзіўся перад шлюбам бацькоў і прозьвішча меў па маці<ref>Jerzy Chmielewski, [http://kamunikat.org/download.php?item=13931-1.pdf&pubref=13931 ''On pierwszy wytyczył granice języka białoruskiego. Rozmowa z Aleksandrem Karskim, wnukiem Jauchima Karskiego, pioniera białoruskiego językoznawstwa''], Czasopis nr 5/10, ISSN 1230-1876, s. 42 {{ref-pl}}</ref>. Разам з бацькамі правёў дзіцячыя гады на [[Наваградчына|Наваградчыне]] (в. [[Ятра]] і в. [[Бярозавец]]) і на [[Меншчына|Меншчыне]].

На пачатку 1870-х гадоў вучыўся ў народнай вучэльні в. [[Ятра]] [[Наваградзкі павет (Менская губэрня)|Наваградзкага павету]]. З 1874 да пачатку 1880-х гадоў вучыўся ў [[Менская духоўная школа|Менскай духоўнай школе]], а потым у [[Менская сэмінарыя|Менскай сэмінарыі]]. У 1881 годзе зацікавіўся [[этнаграфія]]й, кінуў сэмінарыю і паступіў у [[Нежынскі гістарычна-філялягічны інстытут]].

У 1877 годзе ажаніўся з дачкою сьвятара Соф’яй Мікалаеўнай Сьцепуржынскай, а пазьней, у 1894 годзе, у іх нарадзілася дачка [[Натальля Баркоўская|Натальля]].

* 1883: апублікаваў сваё першае філялягічнае дасьледваньне ([[артыкул]]) у «Русским филологичном веснике».
* 1885: скончыў [[Нежынскі гістарычна-філялягічны інстытут]] з расейскай і славянскай філялёгіі, пад кіраўніцтвам праф. Р. Ф. Бранта. Падштурхнуты адсутнасьцю навуковага распрацаваньня беларускай мовы, апублікаваў сваю першую значную навуковую працу «Агляд гукаў і форм беларускай гаворкі» (публікацыя насіла дату 1886).
* 1885—1893: выкладаў расейскую і царкоўнаславянскую мовы і расейскую літаратуру ў [[Другая віленская гімназія|Другой віленскай гімназіі]], таксама працаваў сакратаром гімназіі (1885—1889) і выбарным сябрам гаспадарчага камітэту гімназіі (1890—1892).
* 1888: апублікаваў «Граматыку старой царкоўнаславянскай мовы ў параўнаньні з расейскай мовай». Граматыка перавыдавалася 19 разоў, да самага [[кастрычнік]]а 1917.
* 1891, 17 верасьня: пасьпяхова здаў [[магістар]]скі выпыт.
* 1893, 2 студзеня: пачаў выкладаць расейскую мову ў [[Варшаўскі ўнівэрсытэт|Варшаўскім унівэрсытэце]]. Пазьней таксама выкладаў славянскую палеаграфію, расейскую дыялекталёгію, граматыку царкоўнаславянскай мовы.
* 1893, 23 кастрычніка: пасьпяхова абараніў сваю магістарскую дысэртацыю «Да гісторыі гукаў і форм беларускай гаворкі» у Кіеўскім унівэрсытэце. Гэта была ''першая ў гісторыі дысэртацыя'', прысьвечаная беларускай мове.
* 1894, 26 чэрвеня: абраны на пасаду экстраардынарнага прафэсара Варшаўскага ўнівэрсытэту і загадчыка катэдры расейскай і царкоўнаславянскай мовы і гісторыі расейскай літаратуры.
* 1897, 14 лютага: стаў [[ардынарным прафэсарам]] [[Варшаўскі ўнівэрсытэт|Варшаўскага ўнівэрсытэту]].
* 1898—1900, 1903 — вывучаў мясцовыя [[беларускія гаворкі]], па помніках пісьменнасьці і па этнаграфічных службовых выправах, асабліва па [[Гарадзеншчына|Гарадзеншчыне]], [[Віленшчына|Віленшчыне]], [[Меншчына|Меншчыне]].
* 1901: стаў сябрам-карэспандэнтам [[Пецярбурская акадэмія навук|Пецярбурскай акадэміі навук]], аддзелу расейскай мовы і пісьменнасьці.
* 1902: апублікаваў першую мапу беларускіх этнічных межаў.
* 1903: выпусьціў першы том сваёй фундамэнтальнай працы «Беларусы».
* 1905, 1 студзеня: стаў рэдактарам часопіса «Расейскі філялягічны весьнік».
* 1905—1910: працаваў рэктарам [[Варшаўскі ўнівэрсытэт|Варшаўскага ўнівэрсытэту]], двойчы пераабраны на пасаду (1905, 1908). Паводле непацьверджаных зьвестак, падаў у адстаўку ў знак пратэсту супраць палітыкі міністра [[Касо]].
* 1915—1916: выкладаў ў [[Растоўскім унівэрсытэце]] (былы [[Варшаўскі ўнівэрсытэт]]).
* 1916, 8 кастрычніка: абраны ў запраўдныя сябры [[Пецярбурская акадэмія навук|Пецярбурскай акадэміі навук]], з спэцыялізацыяй у этнаграфіі і лінгвістыцы. Пераехаў у [[Петраград]].
* 1916 — каля 1918: выкладаў у [[Петраградзкі ўнівэрсытэт|Петраградзкім унівэрсытэце]], потым [[Ленінградзкі ўнівэрсытэт|Ленінградзкім унівэрсытэце]].
* 1917, сьнежань: удзельнічаў у працы [[Першы ўсебеларускі зьезд|Першага ўсебеларускага зьезду]] ў [[Менск]]у, абраны ганаровым старшынём. Ледзьве не арыштавалі яго пры разгоне зьезду, вярнуўся ў [[Петраград]].
* 1918: з прычыны эканамічнай разрухі ў Петраградзе пераехаў у [[Менск]]. Прызначаны настаўнікам на [[беларускія настаўніцкія курсы Менскага раёну|беларускіх настаўніцкіх курсах Менскага раёну]] (тады ўзначальваліся [[Язэп Лёсік|Язэпам Лёсікам]]), якія потым былі ператвораныя ў [[Менскі пэдагагічны інстытут]].
* 1919, 14 сакавіка: зьняты з пасады прафэсара [[Менскі пэдагагічны інстытут|Менскага пэдагагічнага інстытуту]].
* 1919, каля 5 траўня: арыштаваны [[надзвычайная камісія|надзвычайнай камісіяй]] ([[ЧК]]), але ненадоўга.<ref>Пратаколы паседжаньняў агульнага сходу Расейскай АН 5.5.1919, §141.</ref>
* 1919, восень: пераехаў у [[Петраград]].
* каля 1919—1920 — часткова (каля 20%) надрукаваў «Беларусаў» па-беларуску ў газэтах [[«Звон»]] і [[«Беларусь»]].
* 1920: прызначаны рэдактарам часопіса {{мова-ru|«Известия АН СССР. ОРЯС»}}.
* 1919 — ?: выкладаў у [[Петраградзкі ўнівэрсытэт|Петраградзкім унівэрсытэце]], потым [[Ленінградзкі унівэрсытэт|Ленінградзкім унівэрсытэце]].
* каля 1920—1921: удзельнічаў, разам з [[Уладзімер Пічэта|Пічэтам]], [[Язэп Дыла|Дылам]], у адкрыцьці [[Інстытут беларускай культуры|Інстытуту беларускай культуры]] ў [[Менск]]у.
* каля 1920—1930, верасень: прызначаны дырэктарам [[Музэй антрапалёгіі і этнаграфіі|Музэю антрапалёгіі і этнаграфіі]] [[Расейская Акадэмія навук|Расейскай Акадэміі навук]].
* 1921, лета: назаўсёды пераехаў у Петраград, «каб ніколі больш не ўбачыць Бацькаўшчыны».
* 1922: стаў поўным чальцом [[Інстытут беларускай культуры|Інстытуту беларускай культуры]]. Падараваў сваю бібліятэку навастворанаму [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Беларускаму дзяржаўнаму ўнівэрсытэту]].
* 1924: удзельнічаў у [[Першы міжнародны кангрэс славянскіх географаў і этнографаў|Першым міжнародным кангрэсе славянскіх географаў і этнографаў]] у [[Прага|Празе]].
* 1926: наведаў, з навуковай камандзіроўкай [[Польшча|Польшчу]], [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыну]], [[Югаславія|Югаславію]]. Навуковая справаздача з камандзіроўкі была высока ацэненая АН СССР, але палітычны неканфармізм справаздачы стаў дадатковым повадам для далейшых палітычных наступстваў.
* 1926, сьнежань: адмовіўся прэтэндаваць на прапанаваную яму пасаду віцэ-прэзыдэнта АН СССР.
* 1927: стаў аб’ектам распачатай вострай палітычнай крытыкі, у газэтах «[[Зьвязда]]» (Менск) і «[[Праўда]]» (Масква). Ягонае чалецтва ў АН СССР пастаўленае пад пытаньне (13.4.1927). Спрабаваў абараніць сябе ў друку, але не атрымаў газэтнай плошчы, хоць і карыстаўся пэўнай палітычнай падтрымкай вярхоў.
* 1929, студзень: абраны чальцом [[Чэская акадэмія навук|Чэскай акадэміі навук]].
* 1930, верасень: раптоўна зьняты з пасады дырэктара [[Музэй антрапалёгіі і этнаграфіі|Музэю антрапалёгіі і этнаграфіі]].
Аднавіцца на ранейшых пазыцыях Карскі так і ня здолеў, 29 красавіка 1931 году ён памёр. Пахаваны на Смаленскіх праваслаўных могілках у [[Ленінград]]зе.

== Працы ==
Карскі быў аўтарам больш за 100 значных навуковых працаў. Найбольш значныя зь іх пералічаны ніжэй. Варта заўважыць, што ў выпадку старых публікацыяў, сапраўдная дата можа адрозьнівацца ад той, што пазначаная на вокладцы.
* Обзор звуков и форм белорусской речи. — Москва, 1886. — Известия Историко-филологического Института в Нежине, том X.
* Грамматика древнего церковнославянского языка сравнительно с русским (курс средних учебных заведений). — Вильна, 1888—1900, Варшава, 1901—1916, Сергиев Посад, 1917.
* К истории звуков и форм белорусской речи. — Варшава, 1893. — Магистерская диссертация.
* К вопросу о разработке старого западнорусского наречия. — Вильна, 1893.
* Что такое древнее западнорусское наречие? — Труды Девятого археологического съезда в Вильне, 1893.
* О языке так называемых литовских летописей. — Варшава, 1894.
* Особенности письма и языка Мстиславова Евангелия. — Русск. Филолог. Вестн., 1895.
* Образцы славянского кирилловского письма с Х по XVIII век. — Варшава, 1901.
* Очерк славянской кирилловской палеографии. — Варшава, 1901.
* Славянская кирилловская палеография. [S.l.], 1928.
:: перавыдадзена ў: Карский Е. Ф. Славянская кирилловская палеография. Moscow, 1979.

Рэдагаваў «Поўны збор рускіх летапісаў». Падтрымліваў выдавецтва «[[Наша ніва]]». Быў старшынём камісіі па адкрыцьці ў Менску [[Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту]].

=== «Беларусы» ===
[[Файл:Belarusians 1903.jpg|міні|250пкс|Этнаграфічная мапа беларусаў (прафэсар Я. Карскі, 1903)]]
Фундамэнтальная сямітомная праца Карскага «Беларусы» лічыцца ''«энцыкляпэдыяй беларускага мовазнаўства, унікальнай па ахопе і глыбіні матэрыялу»'' ([[М. С. Дзяржавін]])<ref>Булахов М. Г. Евфимий Федорович Карский: Жизнь, научн. и обществ. деятельность / Под ред. В. И. Борковского. — Мн. : Изд-во БГУ, 1981. С. 10</ref>''«непараўнальнай паводле вычарпальнасьці з кожным іншым дасьледваньнем славянскіх народаў»'' ([[Аляксандар Ляпуноў|А. Ляпуноў]])<ref>Булахов М. Г. Евфимий Федорович Карский: Жизнь, научн. и обществ. деятельность / Под ред. В. И. Борковского. — Мн. : Изд-во БГУ, 1981. С. 31</ref>. Гэтая праца ўпершыню навукова зьняпраўдзіла канцэпцыю моўнае ідэнтычнасьці [[расейская мова|расейскай]] і [[старабеларуская мова|старабеларускай моваў]], упершыню навукова пацьвердзіла існаваньне і адметнасьць уласна [[беларусы|беларускай нацыі]], паказала сьвету багацьце [[беларуская традыцыйная культура|беларускай традыцыйнай культуры]]. Гэтая праца ''«адкрыла вочы беларусам, дазволіла ім убачыць сябе сапраўднай нацыяй»''<ref>Янушкевіч Я., Цвірка К. Яўхім Карскі і яго «Беларусы» // Карскі Я. Беларусы / Я. Карскі; Уклад. і камент. С. Гараніна і Л. Ляўшун; Навук. рэд. А. Мальдзіс; Прадм. Я. Янушкевіча і К. Цвіркі. — Мн. : Беларускі кнігазбор, 2001. С. 19</ref>, паставіла беларусаў у пач. 20 ст. ''«нечакана на чале ўсіх славянскіх народаў у навуковых ведах пра сваю мову»'' (гісторык [[Вітаўт Тумаш|В. Тумаш]]).<ref>Курцова, Унучак, Чаквін. Прадмова да першага тома працы Я. Ф. Карскага «Беларусы» // Карский, Е. Ф. Белорусы: 3 т. Т. 1 / Уступны артыкул М. Г. Булахава, прадмова да першага тома і каментарыі В. М. Курцовай, А. У. Унучака, І. У. Чаквіна. — Мн. : БелЭн, 2006. С. 23</ref>

Погляды Карскага на беларускія этнічныя гісторыю і тэрыторыю пераглядаліся [[Васіль Бандарчык|В. Бандарчыкам]] (каля 1998—1999). Значныя дапаўненьні да выкладзенай Карскім гісторыі [[вусны фальклёр|вуснага фальклёру]] былі зроблены [[Анатоль Фядосік|А. Фядосікам]] (каля 1998) і іншымі.

* Белоруссы. Т. I. Введение в изучение языка и народной словесности. — Варшава, 1903.
:: Перавыдадзена: Белоруссы. Т. I. Введение в изучение языка и народной словесности. — Вильна, 1904.
* Белоруссы. Т. II. Язык белорусского племени. В. 1. — [S.l.], 1908.
* Белоруссы. Т. II. Язык белорусского племени. 2. Исторический очерк словообразования и словоизменения в белорусском наречии. — [S.l.], 1911.
* Белоруссы. Т. II. Язык белорусского племени. 3. Очерки синтаксиса белорусского наречия. Дополнения и поправки. — [S.l.], 1912.
* Белорусы. Т. III. Очерки словесности белорусского племени. 1. Народная поэзия. — Москва, 1916.
* Белорусы. Т. III. Очерки словесности белорусского племени. 2. Старая западнорусская литература. — Петроград, 1921.
* Белорусы. Т. III. Очерки словесности белорусского племени. 3. Художественная литература на народном наречии. — [S.l.], 1922.
:: Перавыдадзена цалкам: Белорусы: Т. 1 — 3. — Москва, 1955—1956.

== Узнагароды ==
За заслугі ў пэдагагічнай і навуковай дзейнасьці атрымаў [[ранг]] «запраўднага стацкага саветніка». Узнагароджаны ордэнамі [[Ордэн Сьвятога Станіслава|Сьв. Станіслава]] 3-й ст. (1889) і 2-й ст. (1899), [[Ордэн Сьвятой Ганны|Сьв. Ганны]] 3-й ст. (1895) і 2-й ст. (1903), [[Ордэн Сьвятога Уладзімера|Сьв. Уладзімера]] 4-й ст. (1911), рознымі мэдалямі. Атрымаў [[вялікі залаты мэдаль Расейскага геаграфічнага таварыства]] (1894), 2 [[залаты мэдаль імя Бацюшкава|залатыя мэдалі імя Бацюшкава]] [[Расейская Акадэмія навук|Расейскай Акадэміі навук]] (1898, 1902), [[малы прыз імя Ламаносава]] [[Расейская Акадэмія навук|Расейскай Акадэміі навук]] (1901), [[акадэмічны прыз імя Бацюшкава]] (1910), [[акадэмічны прыз імя Ахматава]] (1913).

== Памяць ==
На радзіме, у вёсцы [[Лаша]], створаны мэмарыяльны музэй. Імем Я. Карскага названыя Гарадзенская абласная бібліятэка, [[Вуліца Карскага (Горадня)|вуліца]] ў [[Горадня|Горадні]].

У 1990 годзе ўрад [[Беларусь|Беларусі]] пастанавіў 8 стыпэндыяў імя Яўхіма Карскага.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* [http://slounik.org/120788.html Карскі Яўхім] // {{Літаратура/Чалавек і грамадзтва: Энцыкляпэдычны даведнік. Менск: Беларуская Энцыкляпэдыя, 1998}}
* [http://slounik.org/154221.html Карскі Яўхім] // {{Літаратура/Культуралёгія: Энцыклапедычны даведнік. Менск: Беларуская Энцыкляпэдыя, 2003}}
* Булахов М. Г. Евфимий Федорович Карский: Жизнь, научн. и обществ. деятельность / Под ред. В. И. Борковского. — Мн. : Изд-во БГУ, 1981.
* Янушкевіч Я., Цвірка К. Яўхім Карскі і яго «Беларусы» // Карскі Я. Беларусы / Я. Карскі; Уклад. і камент. С. Гараніна і Л. Ляўшун; Навук. рэд. А. Мальдзіс; Прадм. Я. Янушкевіча і К. Цвіркі. — Мн. : Беларускі кнігазбор, 2001. — (Беларускі кнігазбор; сер. II. Гісторыка-літаратурныя помнікі). {{ISBN|985-6638-26-7}}.
* Курцова, Унучак, Чаквін. Прадмова да першага тома працы Я. Ф. Карскага «Беларусы» // Карский, Е. Ф. Белорусы: 3 т. Т. 1 / Уступны артыкул М. Г. Булахава, прадмова да першага тома і каментарыі В. М. Курцовай, А. У. Унучака, І. У. Чаквіна. — Мн. : БелЭн, 2006. {{ISBN|985-11-0360-8}} (Т.1), {{ISBN|985-11-0359-4}}.
* Karski, Jaŭchim // {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}}
* Рублевская Людмила, [[Віталь Скалабан|Скалабан Виталь]]. [https://web.archive.org/web/20070927203414/http://sb.by/article.php?articleID=49432 Околонаучный спор. Злополучная командировка профессора Карского] // «Советская Белоруссия» №12 (22422), 20.01.2006
* [http://www.rulex.ru/01110673.htm Карский Евфимий Феодорович] // {{Літаратура/ЭСБЕ}}
* Jerzy Chmielewski, [http://kamunikat.org/download.php?item=13931-1.pdf&pubref=13931 ''On pierwszy wytyczył granice języka białoruskiego. Rozmowa z Aleksandrem Karskim, wnukiem Jauchima Karskiego, pioniera białoruskiego językoznawstwa''], Czasopis nr 5/10, ISSN 1230-1876, ss. 41-44. {{ref-pl}}
* [http://pawet.net/library/o_philology/150/%D0%A2%D1%83%D0%BC%D0%B0%D1%88_%D0%92i%D1%82%D0%B0%D1%9E%D1%82._%D0%AF%D1%9E%D1%85%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D1%96.html Тумаш Вітаўт. Яўхім Карскі: жыцьцё, навуковая спадчына, пагляды (1861—1931) // Вітаўт Тумаш. Выбраныя працы. Мінск, 2002. С. 139—236. ] // на [[pawet.net]]

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Карскі, Яўхім}}
[[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Гарадзенскім раёне]]
[[Катэгорыя:Выкладчыкі Варшаўскага ўнівэрсытэту]]
[[Катэгорыя:Беларусісты]]
[[Катэгорыя:Беларускія мовазнаўцы]]
[[Катэгорыя:Беларускія літаратуразнаўцы]]
[[Катэгорыя:Беларускія этнографы]]
[[Катэгорыя:Беларускія фальклярысты]]
[[Катэгорыя:Беларускія славісты]]
[[Катэгорыя:Пахаваныя ў Санкт-Пецярбургу]]