Прагляд крыніцы для Юзэф Пілсудзкі

{{Палітык
|выява              = Jozef Pilsudski.jpg
|памер              = 
|подпіс_пад_выявай  = [[Файл:Józef Piłsudski Signature.svg|100пкс]]
|пасада             = 1-ы [[Прэзыдэнты Польшчы|кіраўнік Польшчы]]
|пачатак_тэрміну    = 14 лістапада 1918
|канец_тэрміну      = 9 сьнежня 1922
|наступнік          = [[Габрыель Нарутовіч]]
|пасада2            = 18-ы [[прэм’ер-міністар Польшчы]]
|пачатак_тэрміну2   = 2 кастрычніка 1926
|канец_тэрміну2     = 27 чэрвеня 1928
|папярэднік2        = [[Казімер Бартэль]]
|наступнік2         = [[Казімер Бартэль]]
|прэзыдэнт2         = [[Ігнацы Масьціцкі]]
|пасада3            = 23-ы [[прэм’ер-міністар Польшчы]]
|пачатак_тэрміну3   = 15 жніўня 1930
|канец_тэрміну3     = 4 сьнежня 1930
|папярэднік3        = [[Валеры Славек]]
|наступнік3         = [[Валеры Славек]]
|прэзыдэнт3         = [[Ігнацы Масьціцкі]]
|пасада4            = 1-ы гэнэрал-інспэктар Узброеных сіл Польшчы
|пачатак_тэрміну4   = 27 жніўня 1926
|канец_тэрміну4     = 12 траўня 1935
|наступнік4         = [[Эдвард Рыдз-Сьміглы]]
|прэзыдэнт4         = [[Ігнацы Масьціцкі]]
|пасада5            = 7-ы міністар па вайсковых справах Польшчы
|пачатак_тэрміну5   = 16 траўня 1926
|канец_тэрміну5     = 12 траўня 1935
|папярэднік5        = Юліўш Тарнава-Мальчэўскі
|наступнік5         = Тадэвуш Каспржыцкі
|прэзыдэнт5         = [[Мацей Ратай]] (в. а.)<br />[[Ігнацы Масьціцкі]]
|пасада6            = [[Маршал Польшчы]]
|пачатак_тэрміну6   = 19 сакавіка 1920
|канец_тэрміну6     = 12 траўня 1935
|месца_нараджэньня  = [[Зулаў]], [[Віленская губэрня]], [[Расейская імпэрыя]], цяпер у [[Летува|Летуве]]
|месца_сьмерці      = [[Варшава]], [[Польшча]]
|рэлігія            = [[каталіцызм]] <small>(таксама [[лютэранства]])</small>
|партыя             = [[Польская сацыялістычная партыя|ППС]] <small>(на пачатку дзейнасьці)</small>
|сужэнец            = Марыя Каплеўская <small>(у 1899—1921)</small>,<br />Аляксандра Шчарбінская <small>(у 1921—1935)</small>
|дзеці              = Ванда, Ядзьвіга
|узнагароды         = {{{!}} style="background: transparent"
{{!}} {{Ордэн Белага арла}}{{!!}}{{Ордэн Virtuti Militari 1 ступені}}{{!!}}{{Ордэн Virtuti Militari 2 ступені}}
{{!}}-
{{!}} {{Ордэн Virtuti Militari 4 ступені}}{{!!}}{{Ордэн Virtuti Militari 5 ступені}}{{!!}}{{Вялікі крыж ордэна Адраджэньня Польшчы}}
{{!}}-
{{!}} {{Крыж Незалежнасьці зь мячамі}}{{!!}}{{Крыж Мужных (чатырохразовы)}}{{!!}}{{Крыж Заслугі (залаты)}}
{{!}}-
{{!}}{{Крыж Заслугі (залаты)}}{{!!}}{{Крыж Заслугі (залаты)}}{{!!}}{{Крыж Заслугі (залаты)}}
{{!}}-
{{!}}{{Кавалер Вялікага крыжа ордэна Леапольда I}}{{!!}}{{Кавалер Вялікага крыжа Савойскага ваеннага ордэна}}{{!!}}{{Кавалер Вялікага крыжа ордэна Сьвятых Маўрыкія і Лазара}}
{{!}}-
{{!}} {{Ордэн Белай ружы}}{{!!}}{{Кавалер Вялікага Крыжа ордэна Ганаровага легіёна}}{{!!}}{{Ваенны мэдаль (Францыя)}}
{{!}}-
{{!}}{{Ордэн Міхая Храбрага}}{{!!}}{{Ордэн Міхая Храбрага}}{{!!}}{{Ордэн Арлінага крыжа 1 клясы}}
{{!}}-
{{!}} {{Чэхаславацкі Ваенны крыж 1918}}{{!!}}{{Ордэн Узыходзячага сонца 1 клясы}}{{!!}}{{Ордэн Жалезнай кароны 3-й ступені}}
{{!}}-
{{!}}{{Крыж Свабоды 1 клясы 1 ступені}}{{!!}}{{Крыж Свабоды 3 клясы 1 ступені}}
{{!}}}
|імя=Юзэф Пілсудзкі|лацінка=Juzef Piłsudzki}}
'''Ю́зэф Кле́мэнс Пілсу́дзкі''' ({{мова-pl|Józef Klemens Piłsudski|скарочана}}; 5 сьнежня 1867, [[Зулаў]] — 12 траўня 1935, [[Варшава]]) — польскі вайсковы і палітычны дзеяч, барацьбіт за незалежнасьць, першы кіраўнік [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|незалежнай Польшчы]] ў 1918—1922 гадах і галоўнакамандуючы [[Войска польскае|Войска польскага]] з 11 лістапада 1918 году, першы маршал Польшчы з 1920 году; двойчы [[Прэм’ер-міністар|прэм’ер]] Польшчы (1926—1928 і 1930), стваральнік г. зв. [[Санацыя (Польшча)|санацыйных]] урадаў, якія былі ўведзеныя ў 1926 годзе ў выніку [[Травеньскі пераварот у Польшчы|дзяржаўнага перавароту]], пасьля якога Пілсудзкі засяродзіў у сваіх руках амаль дыктатарскія паўнамоцтвы<ref name=Par />. Кавалер вялікай колькасьці ордэнаў і ганаровых адзнак, як польскіх, так і замежных<ref>''Wacław Jędrzejewicz''. Kalendarium Życia Józefa Piłsudskiego, 1867—1935 — Instytut Książki. — {{ISBN|978-83-88736-92-6}}.{{ref-pl}}</ref>, ганаровы доктар шэрагу ўнівэрсытэтаў міжваеннай Польшчы. У маладосьці, падчас кансьпіратыўнай работы вядомы пад псэўданімамі «Віктар» (''Wiktor''){{Заўвага|Тут і далей, ''курсівам'' адпаведнік на [[Польская мова|польскай мове]].}} і «Мячыслаў» (''Mieczysław''). Прыхільнікі Пілсудзкага, асабліва з часоў службы ў легіёнах, ужывалі такія яго мянушкі як — «Камэндант» (''Komendant''), «Дзядуля» (''Dziadek'') і «Маршал» (''Marszałek''). Паводле паходжаньня быў [[Ліцьвіны|ліцьвінам]]-[[беларусы|беларусам]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 359.</ref>.

Юзэф Пілсудзкі — асоба, заслугі якой перад незалежнаю Польшчаю паўсюдна прызнаныя. Адначасова зь яго імем зьвязана і шмат супярэчнасьцяў: палітычныя рэпрэсіі, стварэньне [[Бяроза-Картускі канцэнтрацыйны лягер|Бяроза-Картускага канцэнтрацыйнага лягеру]]<ref name=PK>''Wojciech Śleszyński''. [https://web.archive.org/web/20050325004142/http://kamunikat.net.iig.pl/www/czasopisy/bzh/20/15.htm Aspekty prawne utworzenia obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej i reakcje środowisk politycznych]. Białoruskie Zeszyty Historyczne nr 20.{{ref-pl}}</ref> і турмаў для няўгодных рэжыму Пілсудзкага асобаў<ref name=Shim>''Шымуковіч С. Ф.'' Гісторыя Беларусі — Мн.: Вышэйшая школа, 2007. — с. 368. {{ISBN|978-985-06-1403-2}}. С. 277—281.</ref>, пытаньне [[Травеньскі пераварот у Польшчы|травеньскага перавароту]]<ref name=Par /><ref name=P />, імкненьне да ўсталяваньня асабістай дыктатуры і пабудаваны [[культ асобы]].

11 лістапада 1918 году, калі [[Каралеўства Польскае (1916—1918)|Рэгенцкая рада]] перадала Пілсудзкаму ўладу над польскім войскам, сьвяткуецца ў сучаснай [[Польшча|Польшчы]] як [[Дзень Незалежнасьці Польшчы|Дзень Незалежнасьці]].

== Біяграфія ==

=== Дзяцінства ===
[[Файл:Piludski w szkole.jpg|міні|140пкс|зьлева|У школьныя гады]]
Нарадзіўся ў багатай шляхецкай сям’і 5 сьнежня 1867 году ў родавым маёнтку [[Зулаў]] (''Zułów'') [[Сьвянцянскі павет (Расейская імпэрыя)|Сьвянцянскага павету]] [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] — пад [[Вільня]]й. Бацька [[Юзэф Вінцэнт Пётар Пілсудзкі]] паходзіў з старажытнага [[Палянізацыя|палянізаванага]] літвінскага роду Гінятавічаў<ref>''Bideleux, Robert''; ''Jeffries, Ian'' (1998). A History of Eastern Europe: Crisis and Change. London; New York: Routledge. {{ISBN|978-0-415-16111-4}}, [http://books.google.by/books?id=6Eh9KQTrOckC&pg=PA186&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false p. 186].{{ref-en}}</ref><ref>''Дмитрий Колесник''. [https://web.archive.org/web/20140329032750/http://www.zerkalov.org.ua/node/4871 Юзеф Пилсудский — терорист или отец польской нации?].{{ref-ru}}</ref><ref>''Александр Просандеев'', [https://web.archive.org/web/20090412152232/http://www.rimv.ru/aeroport/29_Pilsudski.htm Любимец поляков, гроза «конституток»]{{ref-ru}}</ref>, вядомых з 1413 году — пасьля [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай бітвы]] яны атрымалі герб [[Зарэмба (герб)|Зарэмба]]<ref name=A />; падчас [[паўстаньне 1863-1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]] быў камісарам Нацыянальнага ўраду (''Rząd narodowy'') у [[Ковенскі павет|Ковенскім павеце]]<ref>Ziuk, rodzina, Zułów, 1867—1877; Polska Piłsudskiego, Epoka, czyny i dziedzictwo Marszałka, nr 1, 5 lutego 2009, s. 24.{{ref-pl}}</ref>. Маці Марыя [[Білевіч]] таксама паходзіла зь мясцовага [[шляхта|шляхецкага]] роду{{Заўвага|На падставе радаслоўнай некаторыя беларускія дасьледчыкі называюць Юзэфа Пілсудзкага этнічным беларусам<ref>Анатомия ненависти (Русско-польские конфликты в XVIII-XX вв.) /''А.Е. Тарас''. — Минск.; Харвест, 2008. — 832 с. {{ISBN|978-985-16-1774-2}}, с.386{{ref-ru}}</ref>.}}. У Пілсудзкіх было 12 дзяцей, Юзэф быў чацьвертым. У 1874 годзе сядзіба Зулаў цалкам згарэла. Спробы ўзьняць маёнтак, чарговыя пазыкі і крэдыты не прыносілі эфэкту і сям’я пераехала ў [[Вільня|Вільню]]<ref name=A>Экспресс новости. [https://web.archive.org/web/20130421150242/http://www.expressnews.by/303.html Дзержинский против Пилсудского].{{ref-ru}}</ref>.

=== Навучаньне ў Вільні й Харкаве ===
У 1877 годзе Юзэф, разам са сваім братам Браніславам, пачаў навучаньне ў расейскамоўнай Першай віленскай гімназіі, якая разьмяшчалася ў будынку закрытага [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]]<ref>''Roshwald, Aviel'' (2001). Ethnic Nationalism and the Fall of Empires: Central Europe, the Middle East and Russia, 1914—1923. London; New York: Routledge. {{ISBN|978-0-415-24229-5}}, p. 36.{{ref-en}}</ref>.
{{цытата|''Гімназічны пэрыяд жыцьця быў для мяне сапраўднай катаргай… Нават бычыная скура ня ў стане вытрымаць апісаньня бясконцых зьняваг і зьдзекаў з боку настаўнікаў, насьмешак над усім тым, што мы з маленства шанавалі і любілі… Пачуцьцё прыгнёту, пачуцьцё раба, якога ў любую хвіліну могуць раздавіць як чарвяка, каменем ляжала на маім сэрцы''<ref>''Смалянчук А.'' Паміж краёвасьцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г.-СПб, 2004, c .103.</ref>}}

Разам з братам [[Браніслаў Пілсудзкі|Браніславам Пілсудзкім]] у 1882 годзе заснаваў польскі патрыятычны гурток самаадукацыі «Еднасьць» (''Spójnia''), сябры якога дастаўлялі з [[Варшава|Варшавы]] польскамоўную літаратуру<ref>Konspirator za młodu 1877—1885, Polska Piłsudskiego, Epoka, czyny i dziedzictwo Marszałka, nr 2, 12 lutego 2009, Rzeczpospolita.{{ref-pl}}</ref>.

У 1885 годзе здаў экзамэны за курс гімназіі (лепшыя адзнакі па [[Гісторыя|гісторыі]] і [[Геаграфія|геаграфіі]], горшыя — па мовах, (за выключэньнем [[Француская мова|францускай]]) і паступіў вучыцца на мэдычны факультэт [[Харкаўскі нацыянальны ўнівэрсытэт|Харкаўскага ўнівэрсытэту]]. За ўдзел у студэнцкіх пратэстах у 1886 годзе быў адлічаны.

=== Ссылка ў Сыбір ===
Пры затрыманьні 10 сакавіку 1887 г. у пратаколе [[допыт]]у Пілсудзкі зазначыў: «Завуць мяне Восіп Восіпавіч Пілсудзкі; ад роду маю 19 гадоў; паходжаньне і [[народнасьць]] дваранін, [[беларус]]»<ref name="э">{{Навіна|аўтар=|загаловак=25 гадоў таму было аб'яўлена, што Язэп Пілсудскі — беларус|спасылка=http://euroradio.by/25-gadou-tamu-bylo-abyaulena-shto-yazep-pilsudski-belarus-fota|выдавец=[[Эўрарадыё]]|дата публікацыі=16 кастрычніка 2016|копія       =http://euroradio.fm/25-gadou-tamu-bylo-abyaulena-shto-yazep-pilsudski-belarus-fota|дата копіі=16 кастрычніка 2016|дата доступу=18 кастрычніка 2016}}</ref>. У сакавіку 1887 году за ўдзел у змове, накіраванай на забойства цара [[Аляксандар III|Аляксандра III]], быў арыштаваны і асуджаны да 5 гадоў ссылкі ў Сыбір<ref name=B>[https://web.archive.org/web/20070716114835/http://www.icrap.org/pl/cv.html Kalendarium wydarzeń życia Bronisława Piłsudskiego]{{ref-pl}}</ref>; ягонаму брату, Браніславу, (актыўнаму ўдзельніку змовы і сябру арганізацыі [[Народная воля (арганізацыя)|«Народнай волі»]]), як і старэйшаму брату [[Ленін]]а [[Аляксандар Ульянаў|Аляксандру Ўльянаву]] і шэрагу іншых быў вынесены сьмяротны вырак. Пры канфірмацыі (сьцьвярджэньні) прысуду цар замяніў для Браніслава сьмяротнае пакараньне на 15 гадоў катаргі.

За ўдзел у бунце ў [[Іркуцк]]ай турме, дзе Юзэф Пілсудзкі знаходзіўся ў чаканьні перасылкі на месца сталага селішча, атрымаў дадатковыя паўгады турэмнага зьняволеньня<ref name=B />.

=== Польская сацыялістычная партыя ===
[[Файл:Mlody Pilsudski.jpg|міні|150пкс|зьлева|Малады Пілсудзкі па вяртаньні з [[Сыбір]]ы]]
[[Файл:Pilsudski list gonczy.jpg|міні|230пкс|<small>Копія вышуковага ліста 1887 г. на дзяржаўнага злачынцу Ю. Пілсудзкага</small>]]
У 1892 годзе, па вяртаньні з Сыбіры, Пілсудзкі ўступіў у створаную [[Польская сацыялістычная партыя|Польскую сацыялістычную партыю]] (ППС)<ref name=C>[https://web.archive.org/web/20131029200907/http://en.poland.gov.pl/Jozef,Pilsudski,(1867-1935),1972.html Józef Piłsudski (1867—1935)]</ref>, а таксама займаўся нелегальнай выдавецкай справай. У рамках ППС удзельнічаў у так званай Літоўскай сэкцыі ППС<ref>''Urbankowski, Bohdan'' (1997). Józef Piłsudski: Marzyciel i strateg. 1-2. Warsaw: Wydawnictwo ALFA. vol. 1, p. 88.{{ref-pl}}</ref>, што аб’ядноўвала дзеячоў зь [[Вільня|Вільні]]. Падтрымліваў сувязі зь сябрамі Замежнага зьвязу польскіх сацыялістаў (ЗЗПС). У 1894 абраны прадстаўніком Літоўскай сэкцыі ў Працоўным Цэнтральным Камітэце ППС і стаў галоўным рэдактарам газэты «Працоўны» (''Robotnik'')<ref name=C />.

З траўня 1896 году знаходзіўся ў [[Лёндан]]е, дзе ў якасьці прадстаўніка Працоўнага Цэнтральнага Камітэту ўзяў удзел у Чацьвёртым кангрэсе [[Другі інтэрнацыянал|Другога Інтэрнацыяналу]] (27 ліпеня — 1 жніўня). Па вяртаньні ў Расею засяродзіўся на партыйнай выдавецкай працы.

15 ліпеня 1899 году ажаніўся з Марыяй Юшкевіч<ref>''Alabrudzińska, Elżbieta'' (1999). Kościoły ewangelickie na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. {{ISBN|978-83-231-1087-3}}, p. 99.{{ref-pl}}</ref><ref>''Garlicki, Andrzej'' (1995). Józef Piłsudski. 1867—1935. London: Scolar Press. {{ISBN|978-1-85928-018-8}}, p. 63.{{ref-pl}}</ref>{{Заўвага|Каб пабрацца шлюбам з Марыяй Юшкевіч Пілсудзкі зьмяняе веравызнаньне і пераходзіць у [[пратэстантызм]], падчас другога свайго шлюбу з Аляксандрай Шчарбінскай зноў вяртаецца да [[каталіцызм]]у.}} і пераехаў у [[Вільня|Вільню]], затым у [[Лодзь]], дзе знаходзілася падпольная друкарня газэты «Працоўны». У 1900 годзе, пасьля правалу выданьня, быў зноў арыштаваны. Сымуляваў душэўную хваробу і з [[Варшава|варшаўскай]] турмы быў пераведзены ў [[Санкт-Пецярбург|пецярбурскую]] лякарню для псыхічнахворых. Здолеў у траўні 1901 году арганізаваць уцёкі<ref name=C />, якія прынесьлі яму прызнаньне сябраў ППС; у 1902 годзе быў абраны ў пашыраны склад РЦК ППС.

=== Пляны стварэньня легіёну ===
[[Файл:Jozef Pilsudski in 1899.jpg|міні|150пкс|Ю. Пілсудзкі, 1899]]
Пасьля чарговай непрацяглай вандроўкі ў Лёндан Пілсудзкі вярнуўся ў Расею, дзе прыступіў да структурнага ўмацаваньня і радыкалізацыі партыйных шэрагаў. З 1902 году арганізаваў выданьне новай газэты «Барацьба» (''Walka''). Калі пачалася [[расейска-японская вайна]] (1904—1905), Пілсудзкі адправіўся ў [[Японія|Японію]]<ref name=C />, спрабуючы знайсьці падтрымку для падрыхтоўкі паўстаньня ў [[Царства Польскае|Польшчы]]. Пілсудзкі прапаноўваў японцам стварыць польскі легіён з узятых у палон палякаў — салдатаў расейскага войска<ref>''Urbankowski, Bohdan'' (1997). Józef Piłsudski: Marzyciel i strateg. 1-2. Warsaw: Wydawnictwo ALFA. vol. 1, pp. 109—111.{{ref-pl}}</ref>. Рэалізаваць гэтыя і іншыя пляны не атрымалася, збольшага з-за сабатажу [[Раман Дмоўскі|Рамана Дмоўскага]]. Аднак японцы былі зацікаўленыя ў сакрэтнай інфармацыі і, пасьля вэрбаваньня, выдаткавалі на выведвальную дзейнасьць Пілсудзкаму 20 тыс. фунтаў стэрлінгаў.

=== Арганізацыя баявых групаў ===
Па вяртаньні ў Польшчу ў 1904 годзе Пілсудзкі арганізоўваў партыйныя баявыя групы, якія актыўна дзейнічалі падчас [[Рэвалюцыі 1905—1907 гадоў у Расеі|рэвалюцыі 1905—1907 гадоў]]<ref>''Zamoyski, Adam'' (1987). The Polish Way. London: John Murray. {{ISBN|978-0-531-15069-6}}, p. 330.{{ref-en}}</ref>. Дзейнасьць баявых груповак фінансавалася за рахунак сродкаў, атрыманых пры рабаваньнях банкаў і паштовых цягнікоў, у меншай ступені — пры так званых «эксах» (скарот ад ''[[экспрапрыяцыя]]'').

У сваіх успамінах начальнік варшаўскага ахоўнага аддзяленьня Павел Заварзін зваў Пілсудзкага «выключным спэцыялістам па арганізацыі рабаваньняў цягнікоў, банкаў, паштовых аддзяленьняў, а, у роўнай ступені, тэрарыстычных актаў»<ref>''Заварзин П. П.'' Работа тайной полиции. Глава 14. В кн.: «Охранка». Воспоминания руководителей политического сыска. Москва, НЛО, 2004.{{ref-ru}}</ref>.

Найболей вядомае [[Безданская экспрапрыяцыя|рабаваньне паштовага цягніка на чыгуначнай станцыі Безданы]] пад [[Вільня]]й у 1908 годзе (200 812 рублёў 61 капейка). У 1912 годзе быў абраны Галоўным кашталянам Зьвязу стралкоў (''Związek Strzelecki'') і ўзяў сабе псэўданім «Мячыслаў» (''Mieczysław'').

=== Першая сусьветная вайна ===
{{Асноўны артыкул|Першая сусьветная вайна}}
[[Файл:Pilsudski in Otwock.jpg|міні|зьлева|230пкс|Ю. Пілсудзкі ў [[Отвацк]]у, 1915]]
[[Файл:Jozef Pilsudski 12.12.1916.jpg|міні|зьлева|230пкс|Вітаньне Пілсудзкага на вакзале ў [[Варшава|Варшаве]], 12 сьнежня 1916]]
Незадоўга да пачатку [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] Пілсудзкі захапіўся стварэньнем ваенізаваных груповак на [[Галічына|Галічыне]]. У 1913 годзе ён арганізаваў у Стружы афіцэрскія курсы Стралецкага зьвязу. Пры заступніцтве аўстрыйскіх уладаў з ваенізаваных і вайскова-спартовых арганізацыяў «Стралец», «Сокал» і іншых фармаваліся [[польскія легіёны]] пад камандаваньнем Пілсудзкага<ref name=C />. Яны ваявалі на ўсходнім фронце супраць Расеі на баку [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугоршчыны]] і [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччыны]].

12 жніўня 1914 году, пасьля ўступу легіёнаў на тэрыторыю [[Царства Польскае|Царствы Польскага]], Пілсудзкі выдаў адозву, у якой ён абвяшчаў сябе кашталянам польскіх войск, падпарадкаваных нібыта створанаму ў Варшаве Нацыянальнаму ўраду. У рэчаіснасьці такога ўраду не было створана, а заклік меў мэтай распачаць польскае паўстаньне на тэрыторыях, кантраляваных расейскімі ўладамі.

У кастрычніку 1914 году па ініцыятыве Пілсудзкага была ўтвораная [[Польская вайсковая арганізацыя]] <ref name=D>''Chojnowski, Andrzej''. [https://web.archive.org/web/20080503141011/http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3957301 Piłsudski Józef Klemens]. Internetowa encyklopedia PWN{{ref-pl}}</ref><ref>''Cienciala, Anna M''. [http://acienciala.faculty.ku.edu/hist557/lect11.htm The Rebirth of Poland]{{ref-en}}</ref> (''Polska Organizacja Wojskowa'') — кансьпіратыўнае аб’яднаньне, якое дзейнічала на ўсіх тэрыторыях былой [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. У сувязі зь перавагай краінаў [[Антанта|Антанты]], якая намецілася ў гэты час, Пілсудзкі выйшаў з складу Часовай дзяржаўнай рады, створанай у 1917 годзе нямецкай адміністрацыяй на акупаванай частцы Польшчы. Пілсудзкі распарадзіўся, каб польскія салдаты не давалі прысягі на вернасьць Нямеччыны і Аўстра-Вугоршчыны. У выніку легіёны былі распушчаныя, большасьць легіянэраў была інтэрнаваная, а Пілсудзкі зьняволены ў крэпасьці [[Магдэбург]]у. Такім чынам узрасла ягоная папулярнасьць як ахвяры і сымбаля барацьбы з акупантамі<ref name=D />.
[[Файл:Józef Piłsudski with Supreme Command of Polish Military Organisation in 1917.PNG|міні|230пкс|Камандваньне [[Польская вайсковая арганізацыя|Польскай вайсковай арганізацыі]], 1917]]
[[Файл:Pilsudskiwithsoldiers.jpg|міні|230пкс|Маршал у [[Менск]]у, 1919]]

Пасьля доўгіх перамоваў, у якіх Пілсудзкі катэгарычна адмовіўся падпісаць заяву аб ляяльнасьці, 8 лістапада 1918 году [[немцы]] ўсё ж такі вызваляюць яго. Найбольш імавернай прычынай нечаканага вызваленьня Пілсудзкага была небясьпека з боку [[Лістападаўская рэвалюцыя ў Нямеччыне|нямецкай рэвалюцыі]], якая магла злучыцца з [[рэвалюцыя 1917 году ў Расеі|бальшавіцкай]]. Прадухіліць гэтую небясьпеку магло зьяўленьне бар’еру ў выглядзе польскай дзяржавы{{Заўвага|Тым ня менш, апанэнты Пілсудзкага лічылі гэты факт біяграфіі маршала цьмяным, і абвінавачвалі яго ў супрацоўніцтве зь немцамі й шпіянажы на іх карысьць<ref>''Włodzimierz Kalicki'': [http://serwisy.gazeta.pl/kraj/1,62906,2787930.html  Jędrzej Giertych lustrował Piłsudskiego].{{ref-pl}}.</ref>.}}.

11 лістапада 1918 году, пасьля трыюмфальнага вяртаньня Пілсудзкага ў Варшаву, Рэгенцкая рада перадала яму ўладу над войскам{{Заўвага|З 1937 году 11 лістапада сьвяткуецца ў Польшчы як [[Дзень Незалежнасьці Польшчы|Дзень Незалежнасьці]].}}. 14 лістапада Рэгенцкая рада перадала Пілсудзкаму свае паўнамоцтвы, а 22 лістапада 1918 году ён выдаў дэкрэт, у якім абвяшчаў сябе «Часовым начальнікам дзяржавы» (''Tymczasowy naczelnik państwa''). 22 лістапада ў Варшаве ён сфармаваў урад на чале з сацыялістам Енджэем Марачэўскім. У студзені 1919 Устаноўчы сойм прызнаў яго надзвычай шырокія паўнамоцтвы Начальніка дзяржавы<ref name=C />.

=== Польска-савецкая вайна ===
{{Асноўны артыкул|Польска-савецкая вайна}}

Адносна Расеі Пілсудзкі прытрымліваўся наступнай думкі: {{цытата|''(калі супраць) Немцаў заўсёды мы маглі знайсьці саюзьнікаў, якія б дзейнічалі ў сваіх інтарэсах — і ў магчымым сутыкненьні зь імі мы бы ня дзейнічалі асобна'', то ''наадварот выглядала справа ў адносінах да Расеі''<ref>''Bogusław Miedziński'': Polityka wschodnia Piłsudskiego. Paryż: 1975, s. 15.{{ref-pl}}</ref>.}}

Пры прасоўваньні [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] (РСЧА) тэрыторыямі, пакінутымі па эвакуацыі нямецкімі часткамі, у лютым 1919 году з сутыкненьняў у [[Беларусь|Беларусі]] пачалася [[польска-савецкая вайна]].

19 красавіка 1919 году польскія войскі захапілі [[Вільня|Вільню]]<ref>[http://acienciala.faculty.ku.edu/hist557/lect11.htm The Rebirth of Poland]. University of Kansas, lecture notes by professor ''Anna M. Cienciala''.{{ref-en}}</ref> (заняты ў студзені 1919 годзе чырвонымі часткамі) і ўвесь [[Віленскі край]]. 22 красавіка 1919 году Пілсудзкі выступіў са зваротам «Да жыхароў былога [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]», у якім абяцаў ня ўмешвацца ва ўнутраныя справы [[беларусы|беларускага]] і [[летувісы|летувіскага]] народаў і даць ім права самім вырашаць свой лёс «безь якога-небудзь гвалту або націску з боку Польшчы». У [[Жнівень|жніўні]] 1919 году ўзялі [[Менск]]<ref>[https://web.archive.org/web/20131111103019/http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3997498 Wojna polsko-bolszewicka]. Internetowa encyklopedia PWN.{{ref-pl}}</ref>{{Заўвага|18 верасьня 1919 году, ужо пасьля таго, як польскія войскі занялі горад, у [[Менск]]у адбылася ўрачыстая сустрэча Пілсудзкага. Ад беларускіх дзеячоў яго вітаў [[Аляксандар Прушынскі]].}} (заняты чырвонымі часткамі ў студзені 1919 году). Склаўшы хаўрус зь [[Сымон Пятлюра|Пятлюрам]]<ref>''Davies, Norman'' (1997) [1972]. Orzeł biały, czerwona gwiazda: Wojna polsko-bolszewicka, 1919—1920. pp. 99-103.{{ref-pl}}</ref>, Пілсудзкі ўвесну 1920 распачаў наступ на [[Кіеў]] (заняты польскімі войскамі 7 траўня 1920). 18 траўня Пілсудзкі вярнуўся ў Варшаву.

Улетку пачаўся контарнаступ Чырвонай Арміі. Палякі былі змушаныя пакінуць Кіеў. Савецкі контарнаступ ажыцьцяўлялася двума франтамі: Паўднёва-заходні рухаўся на [[Львоў]]; Заходні пад камандаваньнем [[Міхал Тухачэўскі|Тухачэўскага]] прасоваўся па Беларусі і Летуве (11 ліпеня Чырвонай Арміяй быў захоплены Менск, 19 ліпеня — [[Горадня]], 20 ліпеня — [[Вільня]], 1 жніўня — [[Берасьце]]). Аднак галоўнай мэтай наступу пад камандаваньнем Тухачэўскага была Варшава.

==== «Цуд на Вісьле» ====
{{Асноўны артыкул|Варшаўская бітва (1920)}}
[[Файл:Józef Piłsudski and Józef Haller after victory in battle of Warsaw in 1920.png|міні|зьлева|170пкс|<small>Ю. Пілсудзкі і [[Юзэф Галер|Ю. Галер]] падчас агляду войск пасьля [[Варшаўская бітва (1920)|бітвы пад Варшавай]]</small>]]
[[Файл:Jozef Pilsudski w Poznaniu.jpg|міні|230пкс|Пілсудзкі ў [[Познань|Познані]]]]
[[Файл:Pilsudski and Rydz-Smigly.jpg|міні|230пкс|Разам з [[Эдвард Рыдз-Сьміглы|Э. Рыдз-Сьміглы]], 1920]]
Шматлікія паразы выклікалі крытыку Пілсудзкага. Устаноўчы сойм сфармаваў Раду абароны дзяржавы; якой кіраваў Пілсудзкі, аднак гэты орган у пэўнай ступені абмяжоўваў ягоную ўладу. Партыя народнай дэмакратыі прапаноўвала зусім адхіліць Пілсудзкага ад улады. Высунуты Пілсудзкім плян адбіцьця Чырвонай арміі крытыкаваўся як дылетанцкі.

Дзякуючы вялікаму досьведу супрацоўніцтва Пілсудзкага падчас Першай сусьветнай вайны з выведвальнымі органамі Японіі, Аўстра-Вугоршчыны й Нямеччыны, і зь іхнай дапамогай, у Польшчы была створаная магутная служба выведкі і контарвыведкі. Вырашальная роля ў паразе РСЧА належыць падразьдзяленьню польскіх шыфравальшчыкаў, якое ў жніўні—верасьні 1919 году ўзламала шыфры як [[Дабравольчая армія|Дабравольчай арміі]], так і РСЧА.

Былі ўзламаныя практычна ўсе шыфры белых і чырвоных, што дало ясную карціну ўсёй ваеннай сытуацыі на тэрыторыі Расеі ад Петраграду да Сыбіры, ад Мурманску і да Чорнага мора.

Галоўная нагрузка на шыфравальны аддзел лягла ўлетку 1920 году, калі ён прымаў да 500 непрыяцельскіх радыёграмаў штомесяц. Напрыклад, у жніўні палякі атрымалі і дэшыфравалі 410 радыёдэпэшаў, падпісаных [[Леў Троцкі|Троцкім]], Тухачэўскім, Якірам і Гаем. На іх аснове камандаваньне Войска польскага змагло прыняць удалыя стратэгічныя рашэньні падчас Варшаўскай бітвы, бо ведала апэратыўную інфармацыю аб перасоўваньні кожнага падразьдзяленьня непрыяцеля<ref>''Paweł Wroński'', Sensacyjne odkrycie: Nie było cudu nad Wisłą], Gazeta Wyborcza, wiadomosci.gazeta.pl.{{ref-pl}}</ref><ref>Jan Bury, [http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/0161-110491892872#preview Polish Codebreaking During the Russo-Polish War of 1919—1920].{{ref-en}}</ref>.

Сфармаваная з загартаваных у баях частак, ударная групоўка ў 120 тыс. байцоў пад камандаваньнем Пілсудзкага 13—25 жніўня 1920 году ў бітве за Варшаву раптоўным ударам прадзерла фронт і зайшла ў тылы арміі Тухачэўскага. Чырвоная Армія, пацярпеўшы цяжкую паразу, змушаная была пачаць адступленьне<ref>[https://web.archive.org/web/20120118065334/http://www.hetmanusa.org/engarticle1.html Battle Of Warsaw 1920 by ''Witold Lawrynowicz'']; A detailed write-up, with bibliography. Polish Militaria Collectors Association.{{ref-en}}</ref>.

У Польшчы «Цуд на Вісьле» (''Cud nad Wisłą'') прыводзіцца як сымбаль «мужнасьці польскіх салдатаў, якія далі адпор Чырвонай Арміі, дзьвінутай бальшавіцкімі правадырамі ў паход за [[Саветызацыя|саветызацыю]] Польшчы».

=== Стратэгічны посьпех і палітычная параза ===
{{Асноўны артыкул|Бітва на Нёмане|Сярэдняя Літва|Рыскі мір}}

Ваенны посьпех канчаткова быў замацаваны ў [[бітва на Нёмане|бітве на Нёмане]], якая распачалася 20 верасьня 1920 году. Падчас контарнаступу польскія войскі занялі шырокія тэрыторыі [[Літоўска-Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Літ-Белу]] і [[Латвія|Латвіі]].

Неўзабаве пасьля гэтага меў месца г.зв. бунт генэрала [[Люцыян Жэлігоўскі|Жэлігоўскага]], які, згодна з даручэньнем Пілсудзкага, робіць выгляд, што не падначальваецца загадам ваеннага камандаваньня і 9 кастрычніка займае віленскую акругу, што прывяло да ўтварэньня на гэтай тэрыторыі г. зв. [[Сярэдняя Літва|Сярэдняй Літвы]]. Баявыя дзеяньні афіцыйна былі перарваны ў выніку падпісаньня 12 кастрычніка 1920 году ў [[Рыга|Рызе]] дамовы аб перамір’і ў вайне з бальшавікамі. Канчаткова вайна завяршылася з падпісаньнем 18 сакавіка 1921 году [[Рыская мірная дамова 1921 году|мірнай дамовы]], якая лягла ў аснову афіцыйных польска-савецкіх адносінаў да пачатку [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]<ref>''Davies, Norman'' (1982) [1981]. God’s Playground: A History of Poland in Two Volumes, vol. 2: 1795 to the Present. New York: Columbia University Press. {{ISBN|978-0-231-05352-5}}, p. 399.{{ref-en}}</ref>.

Аднак падзел беларускіх і ўкраінскіх земляў паміж Польшчай і Савецкай Расеяй азначаў крах палітычнай канцэпцыі Пілсудзкага, якая прадугледжвала стварэньне польска-летувіска-беларуска-ўкраінскай [[Фэдэрацыя|фэдэрацыі]] «[[Міжмор’е]]» (''Międzymorze'') на тэрыторыях былой [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref name=D />. Парадаксальным чынам Пілсудзкі рэалізаваў ідэі свайго палітычнага суперніка [[Раман Дмоўскі|Рамана Дмоўскага]] — прыхільніка монанацыянальнай, этнічна чыстай [[Польшча|польскай дзяржавы]].

Правядзеньне розных ваенных апэрацыяў не магло ня выклікаць палітычных хваляваньняў у краіне. Таксама, з-за былой раздробленасьці Польшчы, у краіне існавала мноства розных партыяў і аб’яднаньняў, таму найбольш лягічным варыянтам было абвяшчэньне Польшчы парлямэнцкай рэспублікай.

=== Адстаўка ===
[[Файл:Order Virtuti Militari bestowing to January Uprising participants 1921.png|міні|300пкс|<small>Уручэнне Пілсудзкім ордэнаў [[Virtuti Militari]] вэтэранам [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864]] гг., [[Варшава]], 5 жніўня 1921</small>]]
Незьдзяйсьняльнасьць палітычных канцэпцыяў Пілсудзкага і пасьляваенная нестабільнасьць саслабіла ягоныя пазыцыі, не было зьнята супярэчнасьцяў у адносінах да нацыянальных меншасьцяў. Так 25 верасьня 1921 году ў [[Львоў|Львове]] Пілсудзкі пазьбег сьмерці падчас замаху, які зрабіў на яго ўкраінец Сьцяпан Фядак, сябра адной з [[Украіна|украінскіх]] арганізацыяў, якія змагаліся за незалежную Ўкраіну<ref>''Grzegorz Mazur''. Zamach na marszałka Józefa Piłsudskiego. «Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio F — Historia». LX — 2005 : Losy Polaków pośród swoich i obcych. s. 407—417.{{ref-pl}}</ref>.

Прынятая 17 сакавіка 1921 году [[канстытуцыя]] Польшчы абмяжоўвала ўладу главы дзяржавы. 14 сьнежня 1922 году Пілсудзкі перадаў уладу абранаму 9 сьнежня 1922 году першаму [[Прэзыдэнт Польшчы|прэзыдэнту Польшчы]] [[Габрыель Нарутовіч|Габрыелю Нарутовічу]]<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/460674/Jozef-Pilsudski/5720/An-independent-Poland Piłsudski, Józef (Klemens)]. Encyclopædia Britannica 9 (15th ed.). 2005. p. 445.{{ref-en}}</ref><ref>''Urbankowski, Bohdan'' (1997). Józef Piłsudski: Marzyciel i strateg. 1-2. Warsaw: Wydawnictwo ALFA. vol. 1, p. 488.{{ref-pl}}</ref>. Пасьля забойства Нарутовіча 16 сьнежня і абраньня новым прэзыдэнтам [[Станіслаў Вайцехоўскі|Станіслава Вайцехоўскага]] Пілсудзкі заняў пост начальніка [[Генэральны штаб|Генэральнага штабу]]. 30 траўня 1923 году ён сышоў з гэтай пасады, а 28 чэрвеня ён пакінуў сваю апошнюю палітычную пасаду — кіраўніка Малой вайсковай рады (''Ścisła wojskowa rada'').

Сыходзячы з палітыкі, маршал выступіў 3 ліпеня са сваёй вядомай прамовай у Малінавай залі варшаўскага гатэлю «Брысталь»: {{цытата|''Запляваны, патворны карлік на крывых ножках, ён выплёўвае сваю брудную душу, аплёўвае мяне з усіх бакоў, не шкадуючы нічога, што варта шкадаваць — сям’ю, адносіны, блізкіх мне людзей, пільнуе за маімі крокамі, робіць малпавыя грымасы, перакручваючы кожную думку — той патворны карлік поўзаў за мной як неадлучны сябра, апрануты ў сьцяжкі розных тыпаў і колераў — то чужой, то сваёй дзяржавы, выкрыкваючы фразы, крывячы агідныя губы, выдумваючы нейкія нечуваныя гісторыі, той карлік быў для мяне неадступным сябрам, неадступным таварышам долі й нядолі, шчасьця й няшчасьця, перамог і паразаў''<ref>''Józef Piłsudski'': Pisma zbiorowe: wydanie prac dotychczas drukiem ogłoszonych. T. VI. Warszawa: 1990, s. 31. {{ISBN|830302860X}}.{{ref-pl}}</ref>.}}

Пасьля прамовы Пілсудзкі перасяляецца і жыве разам зь дзецьмі й другой жонкай у маёнтку Сулеювэк (''Sulejówek'') пад Варшавай. Там займаецца, у асноўным, пісьменьніцкай працай.

=== Травеньскі пераварот ===
{{Асноўны артыкул|Травеньскі пераварот у Польшчы}}
[[Файл:Piłsudski on Poniatowski's Bridge.jpg|міні|230пкс|Пілсудзкі ў [[Варшава|Варшаве]] падчас [[Травеньскі пераварот у Польшчы|травеньскага перавароту]]]]

Тым часам польская эканоміка апынулася разбуранай. Гіпэрінфляцыя распальвала грамадзкае хваляваньне, і ўрад быў няздольны знайсьці хуткі спосаб пераадоленьня ўзрасталага беспрацоўя і эканамічнага крызісу. Хаўрусьнікі і прыхільнікі Пілсудзкага неаднаразова прасілі, каб ён вярнуўся ў палітыку, і ён пачаў ствараць новую палітычную сілу, якая абапіралася на былых сябраў Польскіх легіёнаў і [[Польская вайсковая арганізацыя|Польскай вайсковай арганізацыі]], а таксама на некаторых левых і частку інтэлігенцыі. У 1925 годзе, пасьля таго як некалькі ўрадаў на працягу кароткага часу зьмянілі адзін аднаго, і палітычная сытуацыя станавілася ўсё больш хаатычнай, Пілсудзкі стаў адкрыта крытычна ставіцца да ўраду, і ўрэшце зрабіў заяву-патрабаваньне адстаўкі кабінэту [[Вінцэнт Вітас|Вінцэнтыя Вітаса]]<ref>''Urbankowski, Bohdan'' (1997). Józef Piłsudski: Marzyciel i strateg 1-2. Warsaw: Wydawnictwo ALFA. {{ISBN|978-83-7001-914-3}}. vol. 1, pp. 341-46.{{ref-pl}}</ref>.

Дзякуючы садзейнічаньню вайсковага міністра [[Люцыян Жэлігоўскі|Люцыяна Жэлігоўскага]] пад відам манэўраў у траўні 1926 году ў ваколіцах Рэмбэртава былі сьцягнутыя верныя Пілсудзкаму часткі.

12 траўня 1926 году часткі Пілсудзкага рушылі на [[Варшава|Варшаву]]. Пасьля трохдзённых баёў у Варшаве, падчас якіх загінулі 379 чалавек і болей за 900 былі параненыя, Пілсудзкі авалодаў сытуацыяй і правёў радыкальныя зьмены ў кіраваньні. Ён заняў пасады вайсковага міністра і генэральнага інспэктара ўзброеных сілаў<ref>''Roszkowski, Wojciech'' (1992). Historia Polski 1914—1991 (in Polish). Warsaw: Wydawnictwo Naukowe PWN. {{ISBN|978-83-01-11014-7}}. p. 53. {{ref-pl}}</ref>.

31 траўня 1926 году Пілсудзкі абраны [[Прэзыдэнт Польшчы|прэзыдэнтам Польшчы]], аднак адмовіўся ад пасады. Пры паўторным галасаваньні прэзыдэнтам, па рэкамэндацыі Пілсудзкага, быў абраны [[Ігнацы Масьціцкі]]. Фармаваньне новага ўраду фактычна легалізавала пераварот.

=== 1926—1935 ===
[[Файл:5 Warszawa 083.jpg|міні|зьлева|230пкс|Рэзыдэнцыя Пілсудзкага — [[Бэльвэдэрскі палац]], [[Варшава]]]]
Пілсудзкі, акрамя пасады вайсковага міністра, у 1926—1928 і 1930 гадах займаў таксама пост [[прэм’ер-міністар|прэм’ер-міністра]]. Устаноўлены [[аўтарытарны рэжым]], які абапіраўся на армію і прыхільнікаў Пілсудзкага, вядомы як «[[санацыя (Польшча)|санацыя]]» (з [[лацінская мова|лаціны]] ''sanatio'' — «аздараўленьне») — мелася на ўвазе маральнае здароўе грамадзтва.

Роля [[парлямэнт]]у была абмежаванай. Палітычная апазыцыя перасьледвалася прававымі сродкамі (палітычныя судовыя працэсы) і сілавымі мэтадамі — зьбіцьцё, інтэрнаваньне без судовых рашэньняў у створаны ў 1934 годзе [[Бяроза-Картускі канцэнтрацыйны лягер|лягер]] у [[Бяроза-Картуская|Бярозе-Картускай]]. У дзяржаве пагаршаюцца адносіны да нацыянальных меншасьцяў, расьце напружаньне на тэрыторыях з украінскім, нямецкім, беларускім, габрэйскім насельніцтвам<ref>Leslie, R. F. (1983). The History of Poland Since 1863. Cambridge: Cambridge University Press. {{ISBN|978-0-521-27501-9}}, p. 182.{{ref-en}}</ref>: адбываюцца арышты пасьля народных хваляваньняў ў [[Галіцыя|Галіцыі]], [[Верхняя Сілезыя|Верхняй Сілезыі]], на землях заходняй Беларусі<ref name=NCh />. Частка палітычных супернікаў Пілсудзкага была змушаная эміграваць. У красавіку 1935 году была прынятая новая [[Канстытуцыя Польшчы 1935 году|канстытуцыя Польшчы]], якая санкцыянуе аўтарытарны прэзыдэнцкі лад.

У [[Міжнародныя адносіны|міжнароднай палітыцы]] Пілсудзкаму ўдалося дасягнуць адноснай нармалізацыі адносінаў з [[СССР]] (Пакт аб ненападзе 1932 году) і зь [[Нямеччына]]й (Пакт аб ненападзе 1934 году). Але Пілсудзкі лічыў ненадзейнымі такія дамовы і шукаў апоры ў заходніх хаўрусьнікаў<ref>''Urbankowski, Bohdan'' (1997). Józef Piłsudski: Marzyciel i strateg. 1-2. Warsaw: Wydawnictwo ALFA. {{ISBN|978-83-7001-914-3}}. vol. 1, pp. 539—540.{{ref-pl}}</ref> — ([[Францыя|Францыі]] і [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]), і ў суседзяў — [[Румынія|Румыніі]] і [[Вугоршчына|Вугоршчыны]].

=== Сьмерць ===
[[Файл:Rossa-MATKA I SERCE SYNA.jpg|міні|230пкс|[[Могілкі Росы]] ў [[Вільня|Вільні]], маўзалей «Матка і сэрца сына», 2004]]
[[Файл:Piłsudski statue and honour guards.jpg|230пкс|міні|Помнік Пілсудзкаму ў [[Варшава|Варшаве]]]]

Юзэф Пілсудзкі памёр ад [[Рак (захворваньне)|раку печані]] ў [[Варшава|Варшаве]] 12 траўня 1935 году. Пахаваньні ператварыліся ў маніфэстацыю нацыянальнага адзінства<ref name=C />. У сувязі са сьмерцю маршала была абвешчаная [[нацыянальная жалоба]].

Цела маршала было зьмешчана ў крыпце сьвятога Леанарда ў [[Вавэль|Вавэлі]] ([[Кракаў]]). У 1936 годзе [[сэрца]] Пілсудзкага было пахаванае ў магіле ягонай маці на [[Могілкі Росы|Могілках Росы]] у [[Вільня|Вільні]]; на гранітнай пліце, згодна з воляй памерлага, выбіты цытаты з паэмаў [[Юліюш Славацкі|Юліюша Славацкага]] «Вацлаў» (уверсе) і «[[Бэнёўскі]]» (унізе).
<poem>
<small>Уверсе:</small>
Ты ведаеш, няшчасьцем гордыя ня могуць
Пайсьці <nowiki>усьлед</nowiki> за іншымі той самаю дарогай
<small>Унізе:</small>
Хто здольны выбраць, выбраў замест дому
Гняздо арла на скалах, хай умее
Спаць, з зрэнкамі чырвонымі ад грому
І слухаць енк шайтанаў у сосен шуме.
Так жыў я{{Заўвага|Нелітаратурны пераклад.}}.
<small>Паміж імі:</small>
Матка і сэрца сына</poem>{{Арыгінал|pl|<poem>Уверсе:
Ty wiesz, że dumni nieszczęściem nie mogą
Za innych śladem iść tą samą drogą
Унізе:
Kto mogąc wybrać, wybrał zamiast domu
Gniazdo na skałach orła, niechaj umie
Spać, gdy źrenice czerwone od gromu
I słychać jęk szatanów w sosen szumie.
Tak żyłem.
Паміж імі:
Matka i Serce Syna</poem>}}

== Сям’я ==
Ад шлюбу з Марыяй Каплеўскай (па першым мужы Юшкевіч) дзяцей не было. Пасьля сьмерці Марыі ў 1921 годзе Пілсудзкі пабраўся шлюбам з Аляксандрай Шчэрбінскай, актыўнай грамадзкай дзеячкай. У шлюбе нарадзіліся дзьве дачкі, Ванда (доктар-псыхіятар, бязьдзетная) і Ядзьвіга (вайсковая лётчыца, двое дзяцей).

== Крытыка ==
[[Файл:Karykatura, Piłsudzki.PNG|значак|Карыкатура на Ю. Пілсудзкага ў часопісе «[[Маланка (часопіс)|Маланка]]»|230пкс]]
Юзэф Пілсудзкі — асоба, заслугі якой перад незалежнаю Польшчаю паўсюдна прызнаныя, аднак зь яго імем зьвязана і вельмі шмат супярэчнасьцяў. Пытаньні, якія найперш уздымаюцца крытыкамі Пілсудзкага:
* імкненьне да ўсталяваньня [[Аўтарытарны рэжым|аўтарытарнага рэжыму]] ў дзяржаве<ref name=Par />;
* запалохваньне і ціск на апазыцыю, у прыватнасьці вядомая такая фраза Пілсудзкага да дэпутатаў польскага сойму:
{{цытата|''Канстытуцыя кажа толькі пра судовую недатыкальнасьць, да ўсяго іншага, пане дэпутат, можна датыкнуцца!<ref>''Józef Piłsudski'': Pisma zbiorowe… T. IX. s. 221.{{ref-pl}}</ref>''}}
* зьнікненьні і раптоўныя сьмерці вядомых і ўплывовых палітычных апанэнтаў<ref>''Zbigniew Cieślikowski'': Tajemnice Śledztwa KO 1042. Warszawa: 1997. {{ISBN|83-86245-34-4}}.{{ref-pl}}</ref>;
* стварэньне [[Бяроза-Картускі канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйнага лягеру]] ў [[Бяроза-Картуская|Бярозе-Картускай]]<ref name=PK /> і палітычных турмаў для няўгодных рэжыму Пілсудзкага асобаў{{Заўвага|Ужо да пачатку 1930-х гадоў колькасьць палітзьняволеных на беларускіх землях перавысіла 10 тыс. чалавек<ref name=Shim />.}}<ref name=Shim />, некаторыя са сьпісаў асобаў, якіх належыць зьняволіць, маршал падпісваў уласнаруч<ref>Gazeta Wyborcza, ''Andrzej Garlicki'' [http://wyborcza.pl/1,76842,5134208.html Bereza, polski obóz koncentracyjny].{{ref-pl}}</ref>;
* пытаньне [[Травеньскі пераварот у Польшчы|травеньскага перавароту]], падчас якога загінула некалькі соцень людзей<ref name=Par>''Waldemar Paruch''. [https://web.archive.org/web/20061012075537/http://www.annales.umcs.lublin.pl/K/1997/02.pdf Podstawy i uzasadnienie tożsamości politycznej obozu piłsudczykowskiego (1926—1939)] гл. паўсюль.{{ref-pl}}</ref><ref name=P>''Marcin Pijaczyński''. Majowe kontrowersje. Polska.pl, 31 maja 2006.{{ref-pl}}</ref>;
* рэжым [[Санацыя (Польшча)|санацыі]] Юзэфа Пілсудзкага, які ўсталяваўся пасьля дзяржаўнага перавароту ў 1926 годзе, узмацніўшы сацыяльны, нацыянальны і рэлігійны прыгнёт на г.зв. «[[Усходнія крэсы|ўсходніх крэсах]]»<ref name=Shim /><ref name=NCh>Ігар Мельнікаў, [http://novychas.info/poviaz_casou/jak_z_bielarusau_rabili_paliak/ Як з беларусаў рабілі палякаў]. [http://novychas.info/ Новы час].</ref>.

=== Культ асобы ===
[[Файл:Kossak Józef Piłsudski.jpg|190пкс|міні|[[Войцех Косак|В. Косак]], партрэт Пілсудзкага, 1928]]
У міжваенны час і пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]], вакол асобы Пілсудзкага будаваўся пэўны [[культ асобы]]: маршалу прыпісваліся заслугі геніяльнага камандуючага, выбітнага стратэга, таленавітага палітыка, і, у першую чаргу, — празорцы<ref>Gazeta Miejska, [https://web.archive.org/web/20131023061713/http://uran.um.torun.pl/~gzm/GM59_12.html Wizjoner niepodległości].{{ref-pl}}</ref><ref>''Piotr M. Kobos'', [https://web.archive.org/web/20061023194742/http://www.zwoje-scrolls.com/zwoje43/text02p.htm Skazuję was na wielkość. Legenda Józefa Piłsudskiego].{{ref-pl}}</ref><ref>''Józef Szaniawski'': Marszałek Piłsudski w obronie Polski i Europy. Warszawa: Exlibris, 2008 — {{ISBN|978-83-89913-22-7}}. гл. паўсюль.{{ref-pl}}</ref>.

== Кінаўвасабленьні ==
Асоба Юзэфа Пілсудзкага знайшла свае кінаўвасабленьні ў наступных стужках<ref>[http://www.kinopoisk.ru/ Kinopoisk.ru].{{ref-ru}}</ref>:
* Ежы Яблонскі («Любоў праз агонь і кроў», ''Miłość przez ogień i krew'', Польшча, 1924)
* Мацьвей Ляраў («П. К. П.», СССР, 1926)
* Антоні Пекарскі («Камэндант», ''Komendant'', Польшча, 1928)
* Яўген Калускі («Першая коная», ''Первая конная'', СССР, 1941)
* Ежы Дужынскі («Сьмерць прэзыдэнта», ''Śmierć prezydenta'', Польшча, 1977)
* Рышард Філіпскі («Дзяржаўны пераварот», ''Zamach stanu'', Польшча, 1981)
* [[Януш Закшэнскі]] («Адраджэньне Польшчы», ''Polonia restituta'', Польшча, 1981)
* Марыюш Баначэўскі і Зьбігнеў Запасевіч («Маршал Пілсудзкі», ''Marszałek Piłsudski'', Польшча, 2001)
* Алесь Янчук («Уладыка Андрэй», ''Владыка Андрей'', Украіна, 2008)
* [[Даніэль Альбрыхскі]] («1920. Варшаўская бітва», 1920. ''Bitwa Warszawska'', Польшча, 2011).

== Генэалёгія ==
<center>{{Табліца продкаў-кампактна5
|стыль=font-size: 90%; line-height: 100%;
|border=1
|стыль_рамкі=padding-top: 0; padding-bottom: 0;
|стыль_рамкі_1=background-color: #fcc;
|стыль_рамкі_2=background-color: #fb9;
|стыль_рамкі_3=background-color: #ffc;
|стыль_рамкі_4=background-color: #bfc;
|стыль_рамкі_5=background-color: #9fe;
|1= Юзэф Клемэнс Пілсудзкі (1867—1935)
|2= Юзэф Вінцэнт Пілсудзкі (1833—1902)
|3= Марыя Білевіч (1842—1884)
|4= Пётар Павел Пілсудзкі (1794—1851)
|5= Тэадора Ўршуля Бутлер (1811—1886)
|6= Антоні Білевіч (1815—1860)
|7= Гэлена Міхалоўская (? — 1846)
|8= Казімер Пілсудзкі (1752 — 1820?)
|9= Ганна Білевіч (1761—1837)
|10= Вінцэнт Бутлер (1771—1843)
|11= Маргарыта Білевіч (? — 1861?)
|12= Каспар Білевіч (? — 1840?)
|13= Каўнацкая
|14= Войцех Міхалоўскі
|15= Эльжбэта Бутлер (? — 1894)
|16= Казімер Людвік Пілсудзкі
|17= Разалія Пузына
|18= Валяр’ян Білевіч
|19= Палубінская
|20= Ігнацы Бутлер
|21= Эльжбэта Куршэўская
|22=
|23=
|24= Адам Білевіч 
|25=
|26=
|27=
|28= Ёахім Міхалоўскі (1744—1831)
|29= Людвіка Тарашкевіч (1784—1836)
|30= Вінцэнт Бутлер (1771—1843)
|31= Маргарыта Білевіч (? — 1861?)
}}</center>

== Заўвагі ==
{{заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* Анатомия ненависти (Русско-польские конфликты в XVIII—XX вв.) /''А. Е. Тарас''. — Минск.; Харвест, 2008. — 832 с {{ISBN|978-985-16-1774-2}}.{{ref-ru}}
* ''Сулея Володимеж''. Юзеф Пилсудский/ Пер. с польского. — М.: Летний сад, 2009. — 438 с {{ISBN|978-5-98856-057-9}}.{{ref-ru}}
* ''Матвеев Геннадий''. Пилсудский. М.: Молодая гвардия, 2008. (ЖЗЛ) {{ISBN|978-5-235-03126-5}}.{{ref-ru}}
* ''Daria Nałęcz, Tomasz Nałęcz''. Józef Piłsudski — legendy i fakty. Warszawa, 1987. {{ISBN|83-203-1967-6}}.{{ref-pl}}
* ''Henryk Cepnik''. Józef Piłsudski: portret biograficzny. Warszawa, 1988.{{ref-pl}}
* ''Urbankowski, Bohdan'' (1997). Józef Piłsudski: Marzyciel i strateg. 1-2. Warsaw: Wydawnictwo ALFA. vol. 1.{{ref-pl}}
* ''Davies, Norman'' (2005) [1981]. God’s Playground: A History of Poland in Two Volumes, vol. 2: 1795 to the Present. Oxford; New York: Oxford University Press. {{ISBN|978-0-19-925340-1}}.{{ref-en}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Вікіцытатнік|Юзаф Пілсудскі|Юзэф Пілсудзкі}}
{{Вонкавыя мэдыяфайлы
|загаловак    = 
|падзагаловак = 
|шырыня       = 180px
|відэа1       = [http://rutube.ru/video/42cd07297089fd5c40d80caeb69e865c/ Біяграфія Пілусдзкага]
}}
* [https://web.archive.org/web/20160304131543/http://ibelarus.net/post/731 Беларускае пытанне: Палітычная канцэпцыя Ю. Пілсудскага], на ibelarus.net
* [https://web.archive.org/web/20131019173726/http://gazeta.zn.ua/SOCIETY/figury_hh_stoletiyayuzef_pilsudskiy_nachalnik,_kotoryy_sozdal_sebe_gosudarstvo.html Фигуры 20 столетия, Юзэф Пилсудский], на zn.ua.{{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20131029200907/http://en.poland.gov.pl/Jozef,Pilsudski,(1867-1935),1972.html Józef Piłsudski (1867—1935)]{{ref-pl}}

{{Кіраўнікі Польшчы}}

{{Бібліяінфармацыя}}
{{Добры артыкул}}

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Пілсудзкі, Юзэф}}
[[Катэгорыя:Рэпрэсаваныя ў Расейскай імпэрыі]]
[[Катэгорыя:Вязьні Варшаўскай цытадэлі]]
[[Катэгорыя:Польскія вайскоўцы]]
[[Катэгорыя:Міністры Польскай Рэспублікі (1918—1939)]]
[[Катэгорыя:Прэм’ер-міністры Польскай Рэспублікі (1918—1939)]]
[[Катэгорыя:Удзельнікі польска-савецкай вайны]]
[[Катэгорыя:Ганаровыя грамадзяне Баранавічаў]]
[[Катэгорыя:Ганаровыя грамадзяне Беластоку]]
[[Катэгорыя:Ганаровыя грамадзяне Варшавы]]
[[Катэгорыя:Ганаровыя грамадзяне Плоцку]]
[[Катэгорыя:Памерлі ў Варшаве]]
[[Катэгорыя:Памерлі ад раку]]
[[Катэгорыя:Пахаваныя ў Вавэльскай катэдры]]