Прагляд крыніцы для Цмок

{{Іншыя значэньні}}
{{Міталягічны пэрсанаж
|Выява = Smok.png
|Подпіс да выявы = Цмок. Малюнак з энцыкляпэдыі Б. Хмялеўскага «Новыя Атэны»
|Тып = мітычная істота зь міталёгіі розных народаў сьвету
}}
'''Цмок'''&nbsp;— істота з казак і паданьняў народаў сьвету. Гэта [[Зьмеі|зьмеепадобная]] істота вялікіх памераў, якая, паводле паданьняў, сілкуецца людзьмі, мае некалькі галоў, можа лётаць і ўмее выдыхаць полымя са сваёй пашчы, валодае чароўнымі здольнасьцямі.

Паданьні й міты пра цмокаў ёсьць практычна ва ўсіх народаў сьвету. У культуры [[Далёкі Ўсход|Далёкага Ўсходу]] цмок часьцей за ўсё ахоўнік прыроды, увасабленьне яе добрых якасьцяў. У заходняй традыцыі цмок&nbsp;— у асноўным носьбіт зла, алегорыя вайны, разбуральнай сілы прыроды, дэманічных сілаў.

У працэсе гістарычнай эвалюцыі ў мітах, загаворах і казках ператварыўся ў варожы народу вобраз крылатай пачвары, якая выкрадае жанчын, бярэ паборы людзьмі, разбурае гарады. Цмок&nbsp;— галоўны вораг героя-волата (напр. ''Кацігарошак''), які змагаецца зь ім, перамагае й вызваляе царскую дачку (сястру). Для ўсходне-славянскіх казак, у тым ліку й беларускіх, характэрна маляўнічасьць і гратэскавая сацыяльная завостранасьць вобраза цмока.

== Цмок у беларускай міталёгіі ==
[[Файл:Pokatigoroshek (silver) rv.gif|міні|250пкс|Цмок на памятнай манэце «Кацігарошак» [[Нацыянальны банк Рэспублікі Беларусь|Нацыянальнага банку Рэспублікі Беларусь]]]]
У [[Беларуская міталёгія|беларускіх павер’ях]] цмок&nbsp;— зборнае паняцьце. Пад ім разумеецца й пачварны зьмей, і нячысты дух, часам нават з чалавечымі рысамі.

=== Цмок як гіганцкі зьмей ===
У некаторых казках і балядах цмок&nbsp;— [[рэптылія]]-пачвара, у якой 3, 7, 9, 12 ці нават 24 галавы. У казцы «[[Хведар Набілкін і сапраўдныя асілкі]]» героі пачаргова перамагаюць трох шматгаловых цмокаў. Паводле некаторых паданьняў, раней рэкі былі вялічэзныя, ніхто па іх не хадзіў, і жыло ў вадзе безьліч зьмеяў, у іншых па 11 галоў. Яны душылі людзей. Цмок у гэтым сюжэце&nbsp;— імя ўласнае, адзін са зьмеяў. Жыў ён адзін, меў рогі й вялізную пашчу, якой мог адразу праглынуць чалавека. Людзі былі язычнікамі й маліліся яму. Забіў пачвару [[Юрай|Юр’я]] ([[Георгі Перамаганосец]])<ref>Запісана ў в. Новы Мір Веткаўскага р-на ад Хадуньковай Ганны Трафімаўны, 1914 г.н. (раней пражывала ў в. Малінаўка Бранскай вобл.), студэнткай Хадуньковай Н. (2002 г.)</ref>. У народнай традыцыі наогул пашыраная такая схема: цмок жыве ў балоце ці рацэ й штодня (ці штогод) патрабуе сабе ў ахвяру маладых дзяўчат. Зьяўляецца герой і забівае пачвару. Мяркуецца, што гэты матыў мае дахрысьціянскае паходжаньне. У першапачатковай вэрсіі цмока мог замяняць [[Яшчар, бог|Яшчар]]&nbsp;— бозтва ніжэйшага сьвету, якому, верагодна, таксама прыносілі маладых дзяўчат у ахвяру.

У іншых крыніцах цмок&nbsp;— злы зьмей, які шкодзіць людзям, паліць хаты<ref>Запісана ў в. Пірэвічы Жлобінскага р-на ад Калядзенка Сафіі Васільеўны, 1935 г.н., студэнткай Шышовай К. (2006 г.)</ref>, пушчае з пашчы полымя. Яшчэ адна крыніца дадае: ростам Цмок зь вялікі [[Хата|дом]], але вельмі гультаяваты&nbsp;— калі нехта зь людзей патурбуе яго, то ён не абавязкова будзе нападаць, а спачатку ўзважыць, ці вартая ахвяра парушанага спакою. Паводле фальклярыста [[Міхал Федароўскі|М. Федароўскага]], цмок&nbsp;— пачвара з кіпцюрамі, як сярпы, і з такімі вострымі крыламі, што можа што заўгодна перасекчы імі, як мячом. Цмок&nbsp;— найстарэйшы зьвер у сьвеце. Можа жыць як у возеры ці балоце (што адпавядае яго хтанічнай прыродзе) так і ў небе<ref>Міфалогія беларусаў: энцыклапедычны слоўнік / склад. І. Клімковіч, В. Аўтушка; навук. рэд. Т. Валодзіна, С. Санько.&nbsp;— Мн.: Беларусь, 2011.&nbsp;— 607 с.: іл.</ref>.

У некаторых павер’ях цмок мае рысы стыхійнага бозтва, апякуна й ахоўніка. У вёсцы [[Валова Гара]] яшчэ ў пачатку ХХ ст. верылі, што ў час вясельля кагосьці зь вяскоўцаў па рэках [[Эсэ (рака)|Эсэ]] й Бярэшчы, па возеры [[Бярэшча]] й [[Бярэзінскі канал|Бярэзінскім канале]] праплывае зьмеепадобная пачвара зь імем Цмок. Трэба выліць у ваду шклянку самагону й кінуць пачастунак, і за гэта маладая сям’я атрымае блаславеньне ад цмока<ref>Аповед запісаў у 1969 годзе Ўладзімер Шушкевіч, ад жыхаркі вёскі Верабкі Анэты Міхайлаўны Шушкевіч (1899—1975), у 1969 г.</ref>.

Цмок [[Вяль]] жыве ля валуна й шкодзіць людзям: завальвае дарогу, крадзе скаціну. Аднойчы кемлівы селянін зьнішчае яго, скарміўшы пачвары скуру [[баран]]а, у якую заліў смалу. Імя «Вяль» можа быць празрыстай адсылкай да бога [[Вялес]]а. Аднак постаць цмока замяняе Вялеса, хутчэй за ўсё, толькі частцы паданьняў, дзе сам цмок не надзяляецца зьмяінымі рысамі. «Зьмяіным» жа цмокам ў болей архаічнай, язычніцкай вэрсіі паданьняў адпавядаў нейкі старажытны хтанічны зьмей, зьвестак аб якім на сёньня не захавалася.

=== Цмок як нячысты дух ===
Часам цмока надзяляюць рысамі не пачвары, а дэмана, нячысьціка. У некаторых мясьцінах верылі, што цмок&nbsp;— гэта «зьмій страшэнны», які выпівае душу ў чалавека й жывёлы (высмоктвае). Чалавек слабее й памірае. Гэта цмок душу выпіў<ref>Запісана ў в. Сякерычы Петрыкаўскага раёну ад Мышкавец Ганны Кузьмінічны, 1926 г. н., студэнткай Белька С. (2006 г.)</ref>. У [[Рэчыцкі раён|Рэчыцкім раёне]] распавядалі, што цмок&nbsp;— гэта такі «вужака», які прабіраецца ноччу ў хлеў да скаціны й выпівае яе малако, цмокаючы пры гэтым (адсюль і назва). Жыве ля ямін, на сьметніках, у гушчары ліхатраўя. Каб пазбавіцца ад цмока, трэба злавіць яго ноччу й пасекчы лапатай. Цікава, што гэтае павер’е фактычна апісвае цмока ў выглядзе звычайнай зьмяі. Лічылася, што, калі знайсьці яйка, зьнесенае чорным пеўнем, можна вынасіць яго пад пахай, і зь яго вылупіцца цмок, які будзе адшукваць клады й прыносіць свайму гаспадару багацьце. У некаторых падобных паданьнях цмока называюць «вуж» (гл. [[Вужаў камень]]).

[[Мікалай Нікіфароўскі|М. Я. Нікіфароўскі]] паведамляе, што цмок болей дагледжаны за іншых нячысьцікаў, часта мыецца ў лазьні. З-за асьцярожнасьці й прадбачлівасьці жыве долей астатніх дэманаў. Часта чапляецца да простых вясковых людзей, але людзей сямейных не кранае. Іх расправа чакае тых, хто парушае грамадзкія абавязкі<ref>[http://www.slounik.org/82196.html Слоўнік. Цмок]</ref>.

== У культуры ==
У «Сазе пра ведзьмака Геральта» [[Анджэй Сапкоўскі|Анджэя Сапкоўскага]] цмокі —разумныя істоты й чараўнікі, могуць прымаць нават аблічча чалавека. Яны амаль не прыносяць людзям шкоды, але нярэдка самі робяцца іх ахвярамі з-за сваёй каштоўнай скуры.

Першая песьня альбома «Рабкор» гурта «[[Ляпіс Трубяцкі]]» называецца «Цмок ды Арол».

Узгадваецца ў песьні гурта «[[Стары Ольса|Stary Olsa]]» «Balada pra Cmoka».

== Глядзіце таксама ==
* [[Цмок у геральдыцы]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.svaboda.org/content/transcript/795475.html Цмок у беларускай міталёгіі й літаратуры]{{ref-be}}
* [https://web.archive.org/web/20130430045612/http://www.bestiary.us/tsmok Цмок у бэстыярыі]

[[Катэгорыя:Цмокі| ]]
[[Катэгорыя:Беларуская народная дэманалёгія]]