Прагляд крыніцы для Судэцкія немцы

[[Файл:Germans in western Austro-Hungaria.gif|thumb|Фрагмэнт нацыянальнай мапы Аўстра-Вугоршчыны ў [[1911]] г. Ружовы колер — нямецкамоўнае насельніцтва, блакітны — чэскае. Тэрыторыі судэцкіх немцаў утвараюць ружовы «кант» вакол цэнтральнай Чэхіі; германскія землі на поўдзень ад яе адпавядаюць [[Аўстрыя|Аўстрыі]] ў сучасных межах. У [[1938]] г. усе гэтыя тэрыторыі ўвайшлі ў Трэці райх]]
'''Судэцкія немцы''', або '''судэтанемцы''' ({{мова-de|Sudetendeutsche}}, {{мова-cs|sudetští Němci, Sudetoněmci, Sudeťáci}}) — этнаграфічная група [[Немцы|немцаў]], якая да [[1945]] г. кампактна пражывала ў памежных рэгіёнах [[Чэхія|Чэхіі]] ([[Судэцкая вобласьць|Судэцкай вобласьці]]). Гэты тэрмін у 1920—1930-я гады таксама ўжываўся шэрагам палітыкаў як агульная назва ўсіх немцаў у межах [[Багемія|Багеміі]], [[Маравія|Маравіі]] і Чэскай [[Сылезія|Сылезіі]].

== Ад Аўстра-Вугоршчыны да Чэхаславаччыны. Фармаваньне нацыі ==
[[Файл:Der Aufbau der Republik Deutschösterreich.png|thumb|300px|Нямецкае насельніцтва Аўстрыі і Чэхіі]]
Ужо да [[XIX]] стагодзьдзя немцы складалі большасьць насельніцтва судэцкага рэгіёну (каля 90 %). Аднак пры падзеле [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугоршчыны]] ў [[1918]] г. паўночна-заходняя мяжа [[Чэхаславаччына|Чэхаславаччыны]] прайшла па традыцыйнай мяжы каралеўства [[Багемія]] (нягледзячы на паўстаньні і спробы абвяшчэньня чатырох нямецкіх адміністрацыяў у спрэчным рэгіёне), што адразу паставіла перад маладой рэспублікай «нямецкае пытаньне» (колькасьць судэцкіх немцаў дасягала да [[1938]] г. 3,3 млн чалавек). Адпаведныя тэрыторыі былі вядомыя як [[Судэцкая вобласьць]] ({{мова-de|Sudetenland}}).

«Агульнага абазначэньня ўсіх немцаў на тэрыторыі ўсёй Чэхаславаччыны ніколі не існавала»<ref>''Brugel J. W.'' Češi a Němci 1918—1938. Praha, 2006, S. 178.</ref>. Само паняцьце «судэцкія немцы» ўпершыню зьявілася ў 1902 г. (уведзена пісьменьнікам Францам Есэрам), але стала спарадычна выкарыстоўвацца для абазначэньня немцаў на тэрыторыі Багеміі і Маравіі ў [[1920-я]] гг., а ў актыўны палітычны ўжытак уведзена толькі [[Конрад Генляйн|Генляйнам]] у 1933 г.<ref>Бобраков-Тимошкин А. Проект «Чехословакия»: конфликт идеологий в Первой Чехословацкой республике (1918—1938), М., 2008, с. 199.</ref> Менавіта да міжваеннага пэрыяду адносіцца фармаваньне немцаў Чэхаславаччыны як асобай этнічнай суполкі (да 1918 г. немцы з Прагі ці Брно не атаясамлялі сябе зь нямецкім сельскім насельніцтвам Судэтаў).

У палітычнай сыстэме міжваеннай Чэхаславаччыны этнічна «чэхаславацкія» грамадзкія арганізацыі былі ў большасьці сваёй фармальна аддзелены ад «нямецкіх», і дзейнічала некалькі палітычных партыяў судэцкіх немцаў: сацыял-дэмакратычная, аграрная (ляндбунд), хрысьціянскіх сацыялістаў (клерыкалы). Менавіта ў Судэтах упершыню зьявілася арганізацыя з назвай «нацыянал-сацыялістычная рабочая партыя» (DNSAP), яе лідэр [[Рудольф Юнг]] падкрэсьліваў, што яна старэйшая за [[гітлер]]аўскую [[НСДАП]]<ref>Там жа, з. 176.</ref>; увосень 1933 г. гэта партыя была забаронена. Адасоблена была і сыстэма адукацыі, захоўваўся гістарычны падзел [[Карлаў унівэрсытэт|Карлава ўнівэрсытэту]] на чэскае і нямецкае аддзяленьні. У парлямэнце Чэхаславаччыны немцы, як і іншыя нацыянальныя меншасьці, мелі права выступаць на роднай мове.

== Нацысцкі пэрыяд ==
Палітычна актыўная нацыянал-сэпаратысцкая [[Судэта-нямецкая партыя]] [[Конрад Генляйн|Конрада Генляйна]], якая ўзьнікла ў 1935 г. на грунце Судэта-нямецкага айчыннага фронту і адразу ж перамагла на агульнадзяржаўных выбарах (апярэдзіўшы ўсе «чэхаславацкія» партыі), патрабавала спачатку [[аўтаномія|аўтаноміі]], а затым [[Анэксія Судэтаў|далучэньня Судэцкай вобласьці]] да [[Трэці райх|Трэцяга райху]]. Неўзабаве пасьля [[аншлюс]]у Аўстрыі пад націскам Нямеччыны без удзелу Чэхаславаччыны было заключана чатырохбаковае [[Мюнхэнскае пагадненьне]] 1938 г., у выніку якога тэрыторыі судэцкіх немцаў — найбольш прамыслова разьвітыя і важныя ў тым ліку для ваеннай прамысловасьці раёны — апынуліся ў складзе Нямеччыны.

У Трэцім райху частка Судэцкай вобласьці ўтварыла асобнае [[райхсгаў]] [[Судэтэнлянд]] ({{мова-de|Reischsgau Sudetenland}}), са сталіцай у [[Ліберац|Райхэнбэргу]] (Ліберацы). Імпэрскім камісарам, а затым [[штатгальтар]]ам і [[гаўляйтар]]ам [[НСДАП]] у Судэтах быў Генляйн. На гэтай тэрыторыі была выраблена вялікая колькасьць ваеннай тэхнікі. Некаторыя раёны былі далучаны да [[Баварыя|Баварыі]] і да [[Остмарк]]а — [[аншлюс|былой Аўстрыі]] ([[райхсгаў Верхні Дунай]] і [[райхсгаў Ніжні Дунай]]).

== Дэпартацыя ==
{{main|Выгнаньне немцаў з Чэхаславаччыны}}
[[Файл:Vertreibung.jpg|thumb|злева|Судэцкія немцы падчас дэпартацыі]]

Пасьля [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] паводле [[дэкрэты Бэнеша|дэкрэтаў Бэнеша]] судэцкія немцы (колькасьцю звыш 3 млн) і [[карпацкія немцы]] (каля 500 тыс.), якія пражывалі ў [[Славаччына|Славаччыне]] і на Закарпацкай Украіне, былі выгнаны з Чэхаславаччыны і пасяліліся ў розных раёнах Нямеччыны (пераважна — у [[Баварыя|Баварыі]]) і Аўстрыі (гэта суправаджалася шматлікімі ахвярамі сярод мірнага насельніцтва, «[[Брунскі марш сьмерці|маршамі сьмерці]]» і да т.п.), а землі, якія былі вызвалены ад немцаў, былі заселены чэхамі.

== Пасьля 1945 году ==
[[Файл:Flag of Province Sudetenland.svg|thumb|left|Сьцяг судэцкіх немцаў.]]
[[Файл:Wappen der Sudetendeutschen.png|thumb|Герб судэцкіх немцаў.]]
У наш час у Нямеччыне й Аўстрыі існуюць арганізацыі выхадцаў з Судэцкай вобласьці: Судэта-нямецкае зямляцтва (Sudetendeutsche Landsmannschaft), якое створана на базе 4 аб’яднаньняў: Абшчыны Земляроба, Таварыства Зэлігера, Таварыства Ёганэса Матэзыюса — эвангельскія судэцкія немцы і Вітыка-бунда.

Да трох баварскіх этнічных групаў ([[Бавары|бавараў]], [[Франконцы|франконцаў]] і [[Швабы|швабаў]]) далучыліся выгнаныя судэцкія немцы («чацьвёртае племя»), якія перасяліліся ў [[Баварыя|Баварыю]] галоўным чынам пасьля 1945 году. Баварыя падала ім абарону і падтрымку. У Загадзе ад 5 лістапада 1962 году гаворыцца: Урад Баварыі прызнае прыналежнасьць судэцкіх немцаў да карэннага баварскага насельніцтва. Поўны ўдзячнасьці да здабытай радзімы, «новыя баварцы» прыклалі шмат высілкаў да яе аднаўленьня пасьля Другой сусьветнай вайны.<ref>[https://web.archive.org/web/20121115114953/http://www.bayern.de/Menschen-in-Bayern-.2549/index.htm Das Land Bayern: Menschen in Bayern — Tradition und Zukunft.]</ref>

У самой Чэхіі жыве 40 тысячаў чалавек, якія лічаць сябе немцамі. Праблема судэцкіх немцаў працягвае час ад часу ўсплываць у чэска-нямецкіх і чэска-аўстрыйскіх стасунках.

У [[Вугоршчына|Вугоршчыне]] групай навуковых дасьледнікаў і выкладчыкаў створана арганізацыя «Навуковы сход судэцкіх немцаў» ({{мова-hu|Szudétanémet Tudományos Gyűjtemény}}, {{мова-de|Sudetendeutsche Wissenschaftliche Sammlung}}, {{мова-en|Collections for Research into Sudeten German Minority}}, {{мова-pl|Zbiór Naukowy Niemców Sudeckich}}), якая ставіць мэтай прадставіць і захаваць [[культура|культуру]] судэцкіх немцаў<ref>[http://www.enevjegy.radio.hu/index.php?pageID=4736 сьпіс публікацыяў]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-hu}}</ref>.

3 лістапада 2009 прэзыдэнтам Чэхіі [[Вацлаў Клаўс|Вацлавам Клаўсам]] быў падпісаны [[Лісабонскі дагавор]]<ref>[http://www.bbc.co.uk/russian/rolling_news/2009/11/091103_rn_czech_lisbon_court_treaty.shtml BBC Russian — Стужка навін — Зьнята апошняя перашкода для падпісаньня Лісабонскага дагавору]</ref><ref>{{cite web|publisher=РІА Навіны|datepublished=2009-11-03|url=http://www.rian.ru/world/20091103/191806831.html|title=Прэзідэнт Чэхіі падпісаў Лісабонскі дагавор|accessdate=2009-11-03|archiveurl=http://www.webcitation.org/65rhKkAuk|archivedate=2012-03-02}}</ref>, набыцьцё якім сілы фармальна дае права судэцкім немцам, якія падвергліся дэпартацыі, патрабаваць кампэнсацыі ад ураду Чэхіі<ref>[http://www.dw-world.de/dw/article/0,,4787851,00.html Еўрасаюз прыстрашыў Чэхіі пазбаўленнем пасады Еўракамісара]</ref>.

{{-}}

== Вядомыя судэцкія немцы ==
* [[Ота Кітэль]]
* [[Курт Кніспэль]]
* [[Грэгар Ёган Мэндэль]]
* [[Фэрдынанд Поршэ]]
* [[Отфрыд Пройсьлер]]
* [[Оскар Шындлер]]
* [[Адальбэрт Штыфтэр]]
* [[Томаш Энгэ]]

== Глядзіце таксама ==
* [[Рассяленьне немцаў на ўсход]]
* [[Пангерманізм]]
* [[Судэцкі крызіс]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* ''Кретинин С. В.'' Судетские немцы: народ без родины. 1918—1945. Воронеж, 2000. ISBN 5-7455-1135-4

[[Катэгорыя:Нямецкая дыяспара]]
[[Катэгорыя:Народы Чэхіі]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Чэхіі|Немцы]]
[[Катэгорыя:Нацыянальныя меншасьці]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Чэхаславаччыны]]
[[Катэгорыя:Дэпартаваныя народы]]