Прагляд крыніцы для Сан-Марына

{{Краіна
|Назва                            = Сан-Марына
|НазваЎРоднымСклоне               = Сан-Марына
|НазваНаДзяржаўнайМове            = {{мова-it||скарочана}} Serenissima Repubblica di San Marino
|Сьцяг                            = Flag of San Marino.svg
|Герб                             = Coat of arms of San Marino.svg
|НацыянальныДэвіз                 = Libertas
|ДзяржаўныГімн                    = Inno Nazionale della Repubblica
|Месцазнаходжаньне                = Europe_location_SMO.png
|ПодпісПадВыявайМесцазнаходжаньня = 
|АфіцыйнаяМова                    = [[Італьянская мова|італьянская]]
|Сталіца                          = [[Сан-Марына (горад)|Сан-Марына]]
|НайбуйнейшыГорад                 = [[Дагана]]
|ТыпУраду                         = Парлямэнцкая рэспубліка
|ПасадыКіраўнікоў                 = [[Капітан-рэгент|Капітаны-рэгенты]]
|ІмёныКіраўнікоў                  = [[Марыя Люіза Бэрці]]<br />[[Мануэль Ч’явата]]
|Плошча                           = 61,2
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы        = 223-е
|АдсотакВады                      = 0
|ГодАцэнкіНасельніцтва            = 2021
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва  = 191-е
|Насельніцтва                     = 33 600
|ШчыльнасьцьНасельніцтва          = 520
|ЭтнічныСклад                     = 
|КанфэсійныСклад                  = 
|Пісьменнасьць                    = 
|ГодАцэнкіСУП                     = 2022
|МесцаЎСьвецеПаводлеСУП           = 192-е
|СУП                              = $1,62 млрд
|СУПНаДушуНасельніцтва            = $47 700
|Валюта                           = Эўра
|КодВалюты                        = EUR
|ЧасавыПас                        = [[Цэнтральнаэўрапейскі час|CET]]
|ЧасРозьніцаUTC                   = +1
|ЧасавыПасУлетку                  = [[Цэнтральнаэўрапейскі летні час|СEST]]
|ЧасРозьніцаUTCУлетку             = +2
|НезалежнасьцьПадзеі              = 
|НезалежнасьцьДаты                = 3 верасьня 301
|АўтамабільныЗнак                 = 
|ДамэнВерхнягаЎзроўню             = sm
|ТэлефонныКод                     = 378
|Дадаткі                          = 
}}
'''Рэспубліка Сан-Марына''' ({{Мова-it|{{Праслухаць|en-us-San Marino.ogg|Repubblica di San Marino}}}}, {{IPA|[sam maˈriːno]}}, {{Мова-rgn|Ripóbblica d' San Marein}}), таксама '''Найсьвятле́йшая рэспу́бліка Сан-Мары́на''' ({{мова-it|Serenissima Repubblica di San Marino}}) — краіна ў [[Паўднёвая Эўропа|Паўднёвай Эўропе]], з усіх бакоў [[Анкляў|абкружаная]] [[Італія]]й. [[Сьпіс краінаў паводле плошчы|Пятая з найменшых краінаў сьвету паводле тэрыторыі]] і найменшая краіна ў [[Савет Эўропы|Савеце Эўропы]] паводле колькасьці насельніцтва. Плошча складае 61 км², насельніцтва налічвае больш за 33 тыс. чалавек. Сталіцай зьяўляецца горад [[Сан-Марына (горад)|Сан-Марына]].

Краіна разьмяшчаецца на паўночна-ўсходнім схіле [[Апэнінскія горы|Апэнінскіх гор]], [[Кантынэнтальная дзяржава|ня мае выхаду да мора]].

Сан-Марына — самая старажытная незалежная краіна ў сьвеце. Яна была заснаваная 3 верасьня 301 году [[Каменеапрацоўка|каменячосам]] ''[[Сьвяты Марынус|Марынусам з Арбы]]'', ад якога й займела назву. Сан-Марына кіруецца па ''Leges Statutae Republicae Sancti Marini'' — шасьці зборніках законаў, напісаных [[Лацінская мова|лацінай]] у XVI стагодзьдзі. Паводле [[Канстытуцыя Сан-Марына|канстытуцыі]], парлямэнт ([[Вялікая і генэральная рада]]), кожныя паўгады абірае двух [[Капітан-рэгент|капітанаў-рэгентаў]], якія маюць аднолькавыя паўнамоцтвы.

У наш час эканоміка краіны грунтуецца на фінансавым сэктары, [[Прамысловасьць|прамысловасьці]], сфэры паслугаў, [[Раздробавы гандаль|продажах]] і [[Турызм|турызьме]]. Сан-Марына ёсьць [[Сьпіс краінаў паводле СУП (ППЗ) на душу насельніцтва|адной з самых заможных краінаў у сьвеце]] паводле паказчыку [[СУП|сукупнага унутранага прыбытку]] на чалавека, а таксама зьяўляецца адным з самых разьвітых рэгіёнаў Эўропы. Эканоміка адрозьніваецца высокай стабільнасьцю з адным з самым нізкім узроўнем [[Беспрацоўе|беспрацоўя]] ў Эўропе, а таксама адсутнасьцю зьнешняй запазычанасьці краіны і наяўнасьцю [[прафіцыт]]у. Тым ня меней, Сан-Марына займае толькі 44-е месца паводле [[Індэкс разьвіцьця чалавечага патэнцыялу|індэксу разьвіцьця чалавечага патэнцыялу]], што ёсьць [[Сьпіс краінаў паводле індэксу разьвіцьця чалавечага патэнцыялу|адным з найгоршых паказьнікаў у Заходняй Эўропе]].

== Гісторыя ==
{{Асноўны артыкул|Гісторыя Сан-Марына}}
[[Файл:Marino als steinhauer.png|значак|зьлева|Выява [[Сьвяты Марына|сьвятога Марына]], заснавальніка Рэспубліка Сан-Марына]]
Узьнікненьне Сан-Марына адносяць да 301 году. Паводле паданьня, два каменячосы, Марына і Леа, прыбылі ў [[Рыміні]] з [[Далмацыя|далмацкага]] вострава [[Раб (востраў)|Раб]]. Пасьля, уцякаючы ад [[Дыяклетыянавы перасьледы|рэлігійных перасьледаў]] [[Дыяклетыян]]а, Марына заснаваў рэлігійны ордэн на [[Монтэ-Тытана|гары Тытан]]. Падчас набегаў варварскіх плямёнаў на [[Старажытны Рым|Рым]] узьніклая ў пячоры ў гары Тытана хрысьціянская супольнасьць ўмацавала схілы гэтай гары мурамі і валамі. Пазьней Марына быў прылічаны да ліку сьвятых, адкуль прыстаўка «Сан», а зь ёй і назва краіны. Афіцыйнай датай заснаваньня лічыцца 3 верасьня 301 року. Сан-Марына лічыцца найстаражытнейшай з сучасных дзяржаваў [[Эўропа|Эўропы]].

Пазьней Сан-Марына ўваходзіла ў [[Равэнскі экзархат]] і Лянгабардзкае каралеўства. Упершыню назва «Найсьвятлейшая Рэспубліка Сан-Марына» зьяўляецца ў дакумэнтах X стагодзьдзя. Да атрыманьня незалежнасьці ў 855 г. знаходзілася пад пратэктаратам суседняга герцагства [[Урбіна]]. У XI—XIII стагодзьдзях уладаньні рэспублікі пашырыліся за кошт купленых ці далучаных суседніх участкаў зямлі. У 1295—1302 гг. склаўся рэспубліканскі лад. У 1263 быў створаны першы Статут, які ў 1797 быў прызнаны [[Напалеон I Банапарт|Напалеонам]], а ў 1815 — [[Венскі кангрэс|Венскім кангрэсам]].

У 1320 да Сан-Марына далучылася грамада [[К’езануова]], у 1463 — [[Монтэджардына]], [[Сэравальле]], [[Фаэтана]] ды [[Ф’ёрэнтына]]. З тае пары граніцы дзяржавы не зьмяняліся. У 1503 рэспубліку Сан-Марына захапіў [[Чэзарэ Борджыя]], сын Папы рымскага [[Аляксандар VI (папа рымскі)|Аляксандра VI]]. Але ўжо праз паўгады Папа [[Юліюс II (папа рымскі)|Юліюс II]] аднавіў ейны сувэрэнітэт.

[[Файл:San Marino constitution 1600.jpg|значак|upright=0.8|Канстытуцыя, ці Статут Сан-Марына (1600)]]
У 1739 Сан-Марына акупавалі папскія войскі кардынала [[Джуліё Альбэроні]], аднак у 1740 Папа [[Клімэнт XII]] прызнаў незалежнасьць рэспублікі. У XIX стагодзьдзі Сан-Марына часта было прытулкам італьянскім рэвалюцыянэрам, у тым ліку карбанарыям; у 1849 г. тут знайшоў прытулак [[Джузэпэ Гарыбальдзі]], які адыходзіў са сваім аддзелам з Рымскай рэспублікі пад націскам аўстрыйскіх і папскіх войскаў.

Пасьля ўтварэньня адзінай Італьянскай дзяржавы (1861) Сан-Марына ў 1862 заключыла з Італіяй дамову пра сяброўства і добрасуседзкія адносіны (пацьверджаная ў 1872, 1897 і 1953 гадох). У 1909 уведзена ўсеагульнае выбарчае права для мужчынаў (для жанчынаў — у 1960).

У [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайне]] (1914—1918) Сан-Марына выступіла на баку Антанты, надаўшы 15 жаўнераў. З прыходам у Італіі да ўлады фашыстаў (1922) у Сан-Марына таксама актывізаваліся фашысцкія элемэнты, якія захапілі ўладу ў 1923. [[Сан-Марынская фашысцкая партыя]] была ва ўладзе да 1943 року, пачаўся наступ на дэмакратычныя інстытуты.

У час [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] (1939—1945) Сан-Марына абвясьціла нэўтралітэт, а пасьля [[Падзеньне фашысцкага рэжыму ў Італіі|дзяржаўнага перавароту ў Італіі]] фашысты страцілі ўладу і ў ёй. Тым ня менш, у чэрвені 1944 тэрыторыю дзяржавы бамбардавала англа-амэрыканская авіяцыя, а ў верасьні 1944 акупавалі нямецкія войскі.

Пасьля вайны Сан-Марына стала першай краінай з дэмакратычна абраным камуністычным кіраўніцтвам: на парлямэнцкіх выбарах 1945 перамог блёк антыфашысцкіх партыяў, да 1957 большасьць у парлямэнце належала кааліцыі левых партыяў на чале з [[Сан-Марынская камуністычная партыя|Камуністычнай]] (заснаваная ў 1921) і [[Сан-Марынская сацыялістычная партыя|Сацыялістычнай партыямі]] (заснаваная ў 1903). У гэтыя гады былі нацыяналізаваныя некаторыя прадпрыемствы. У кастрычніку 1957 італьянскія кіроўныя колы арганізавалі блякаду Сан-Марына, зь іх дапамогай правыя сілы ажыцьцявілі дзяржаўны пераварот. Кампартыя і Сацыялістычная партыя былі адхілены ад кіраваньня. З 1957 ва ўлады — кааліцыйныя ўрады, якія ўзначальваюцца Хрысьціянска-дэмакратычнай партыяй (ХДП; заснавана ў 1948); пасьля парлямэнцкіх выбараў 1974 сфармаваны ўрад з прадстаўнікоў ХДП і сацыялістаў.

У 1988 року Сан-Марына ўвайшло ў [[Рада Эўропы|Раду Эўропы]], у 1992 — у [[ААН]]. Не ўваходзячы ў [[Эўрапейскі Зьвяз]] і [[Эўразона|Эўразону]], выкарыстоўвае валюту [[эўра]].

У 2022 року Сан-Марына адной з апошніх краінаў Эўропы ўхваліла аборты.

== Геаграфія ==
{{Асноўны артыкул|Геаграфія Сан-Марына}}
Сан-Марына — [[анкляў]] у Паўднёвай Эўропе, аточаны [[Вобласьці Італіі|італьянскімі абласьцямі]] [[Марке]] ды [[Эмілія-Раманьня]], прыкладна за 10 км ад [[Адрыятычнае мора|Адрыятычнага ўзьбярэжжа]]. Большая частка тэрыторыі горная, разьмешчаная на [[Апэніны|Апэнінскім хрыбце]]. Найвышэйшы пункт — гара [[Монтэ-Тытана]] вышынёю 749 м [[н. у. м.]]; найніжэйшы — рака [[Аўза (рака)|Аўза]] — 55 м. Значных [[вадаём]]аў краіна ня мае.

Сан-Марына — адна з трох краінаў сьвету (разам з [[Ватыкан]]ам і [[Лесота]]), цалкам аточаная іншымі краінамі. Пятая найменшая паводле плошчы краіна сьвету і трэцяя — Эўропы (пасьля Ватыкану і [[Манака]]).

Клімат — [[Вільготны субтрапічны клімат|вільготны субтрапічны]]. Лета цёплае і сухое, зіма — халодная. Амаль штогод выпадае сьнег.

== Палітыка ==
{{Асноўны артыкул|Палітыка Сан-Марына}}
Сан-Марына — [[Парлямэнцкая сыстэма|парлямэнцкая]] [[Прадстаўнічая дэмакратыя|прадстаўнічая]] [[Дэмакратыя|дэмакратычная]] [[рэспубліка]]. [[Кіраўнік дзяржавы|Кіруюць дзяржавай]] два [[Капітан-рэгент|капітаны-рэгенты]]. Старшыня [[Урад|ўраду]] — сакратар у замежных і палітычных справах. [[Заканадаўчая ўлада|Заканадаўчы орган]] — [[Вялікая і генэральная рада]].

У аснове Канстытуцыі Сан-Марына ляжаць уставы яшчэ 1600 року.

Упершыню капітаны-рэгенты былі абраныя ў 1243 року. Пераабіраюцца Радай штопаўгады. Рада — аднапалятны заканадаўчы орган з 60 дэпутатаў, якія абіраюцца на пяцігадовы тэрмін усеагульным галасаваньнем. Права голасу маюць грамадзяне, якія дасягнулі 18-гадовага веку.

Вялікая і генэральная рада, акрамя прыняцьця законаў, ухваляе бюджэт і абірае капітанаў-рэгентаў, Дзяржаўны кангрэс (выканаўчы орган зь дзесяці сакратароў), Раду дванаццаці (найвышэйшы юрыдычны орган), Дарадчую камісію і Ўрадавыя зьвязы.

Капітанаў-рэгентаў абіраюць з прадстаўнікоў двух канкурэнтных партыяў на паўгадовы тэрмін: 1 красавіка і 1 кастрычніка. Пасьля сканчэньня іхніх паўнацмоцтваў грамадзяне краіны ў трохдзённы тэрмін маюць права паскардзіцца на дзейнасьць капітанаў-рэгентаў, пасьля чаго супраць іх можа быць распачаты судовы працэс. Практыка выбару двух кіраўнікоў дзяржавы паходзіць з часоў [[Рымская рэспубліка|Рымскай рэспублікі]].

Сан-Марына — першая краіна ў сьвеце паводле колькасьці жанчынаў на чале дзяржавы. {{Паводле стану на|2014|10}} імі станавіліся ўжо 15 жанчынаў, у тым ліку трое — двойчы. У 2007 року ўпершыню капітанам-рэгентам быў абраны 58-гадовы інвалід [[Мірка Тамасоні]]. У 2022 року адным з капітанаў-рэгентаў упершыню ў сьвеце стаў адкрыты [[гей]] [[Паолё Рандэльлі]].

== Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ==
Сан-Марына дзеліцца на дзевяць [[Муніцыпалітэт|грамадаў]], якія называюцца ''{{Мова|it|castelli}}'' (то бок «замкі»).

Найбольшы населены пункт — [[Дагана]] ў кастэлі [[Сэравальле]].

Меншыя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі — 43 [[Парафія (адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка)|парафіі]], або ''[[курат]]ы'' ({{Мова-it|curazie|скарочана}}).

== Культура ==
[[Файл:View of Mount Titano - San Marino.jpg|значак|Вежа [[Гуаіта]], адна з трох вежаў Сан-Марына]]
Галоўнымі культурнымі славутасьцямі Сан-Марына зьяўляюцца тры вежы, якія разьмешчаны на трох піках [[Монтэ-Тытана]] ў сталіцы. Яны намаляваныя як на [[сьцяг Сан-Марына|сьцягу краіны]], гэтак і на ейным гербе. Вежы маюць наступныя назовы: [[Гуаіта]], найстарэйшая з трох, была пабудавана яшчэ XI стагодзьдзі; [[Чэста]], якая разьмешчана на самай высокай кропцы Монтэ-Тытана, пабудавана ў XIII стагодзьдзі; [[Мантале]], якая ўсё яшчэ знаходзіцца ў прыватнай уласнасьці, была пабудавана XIV стагодзьдзі.

Гістарычны цэнтар Сан-Марына й гара Монтэ-Тытана зь ліпеня 2008 году зьяўляюцца аб’ектам [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|Сусьветнай спадчыны]] [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры|ЮНЭСКО]]<ref>[http://whc.unesco.org/en/list/1245 San Marino Historic Centre and Mount Titano]. UNESCO World Heritage Centre</ref>. З 1985 году ў Сан-Марына функцыянуе ўнівэрсытэт. З 1983 году ў Сан-Марына была адкрыта [[Міжнародная акадэмія навук Сан-Марына]].

Акрамя таго, вядомы на ўвесь сьвет сан-марынскі торт Torta Di Tre Monti («торт з трох вежаў»), які складаецца са слаістых вафельных плястынаў, аздобленых шакалядам.

== Эканоміка ==
{{Асноўны артыкул|Эканоміка Сан-Марына}}
Сан-Марына не ўваходзіць у [[Эўрапейскі Зьвяз]], аднак мае дазвол на выкарыстаньне [[эўра]] ў якасьці ўласнае валюты і на біцьцё ўласных [[Манэты эўра|манэтаў]]. Да пераходу на эўра нацыянальнай валютай была [[сан-марынская ліра]].

Паводле [[Узровень жыцьця|ўзроўню жыцьця]] Сан-Марына прыпадабняецца Італіі. Асноўныя галіны эканоміка: [[банк]]аўская, [[Электроніка|электронная]] і [[Кераміка|керамічная]]. [[Сельская гаспадарка]] акцэнтаваная на вырабе віна і сыру. Большасьць прадукцыі Сан-Марына ўвозіць з Італіі. Значную частку даходу дзяржавы складае продаж [[Паштовая марка|паштовых марак]]. Больш за 22% [[Сукупны ўнутраны прадукт|СУП]] Сан-Марына прыносіць турыстычная сфэра.

Разам з [[Андора]]й Сан-Марына лідзіруе ў сьвеце паводле колькасьці аўтамабіляў на чалавека.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://www.gov.sm/ Афіцыйная бачына] {{ref-it}}
* [https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/san-marino/ Кніга фактаў ЦРУ] {{ref-en}}
* [https://www.bbc.com/news/world-europe-17842338 Профіль краіны ў Бі-Бі-Сі] {{ref-en}}
* {{curlie|Regional/Europe/San_Marino}}
* {{Вікіатляс|San Marino|Сан-Марына}}

{{Краіны Эўропы}}
{{АБСЭ}}