Прагляд крыніцы для Савоя

{{Іншыя значэньні|Савоя (неадназначнасьць)}}
[[Файл:Lage von Savoien in Europa (Karte).svg|міні|Савоя на мапе Эўропы]]
[[Файл:Flag of Savoie.svg|міні|Сьцяг Савоі]]
'''Савоя''' ({{мова-fr|Savoie}}, {{мова-frp|Savouè}}, {{мова-la|Sapaudia}}) — гістарычная вобласьць на паўднёвым усходзе [[Францыя|Францыі]] ля падножжа [[Альпы|Альпаў]]. Некаторы час існавала ў якасьці самастойнага [[Савойскае герцагства|герцагства]], якое ў пэрыяд свайго росквіту ўключала тэрыторыі [[Ніцца|Ніццы]], [[Генуя|Генуі]], [[Жэнэва|Жэнэвы]] і [[П'емонт]]у. З 1860 году ў складзе Францыі, хоць [[Савойская дынастыя]] становіцца кіруючай у зноў створанай [[Італія|Італіі]]. У сучаснай Францыі на тэрыторыі Савоі разьмешчаны два [[Дэпартамэнты Францыі|дэпартамэнты]] — [[Савоя (дэпартамэнт)|Савоя]] і [[Верхняя Савоя]].

== Гісторыя ==
[[Выява:Savoy2.png|thumbnail|Межы Савоі ў XV ст.. Белыя лініі — межы сучасных дзяржаваў]]
Савоя ўпершыню згадваецца ў IV стагодзьдзі як мясцовасьць у Рымскай [[Галія|Галіі]]. У 443 годзе яе з дазволу рымлянаў занялі рэшткі пераможаных [[гуны|гунамі]] [[Бургунды|бургундаў]], якія зрабілі яе зыходным пунктам для далейшых заваяваньняў у даліне [[Рона|Роны]]. Пасьля распаду манархіі [[Каралінгі|Каралінгаў]] Савоя ўвайшла ў склад Бургундыі.

=== У складзе [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятой Рымскай імпэрыі]] ===
У 1032 годзе Савоя разам з Бургундыяй увайшла ў склад [[Сьвятая Рымская імпэрыя|Сьвятой Рымскай імпэрыі]]. Першым графам Савоі стаў [[Гумбэрт I (граф Савоі)|Гумбэрт Белая Рука]] (яго нашчадкі пасьля займалі італьянскі трон). Яго сын Ода пасродкам шлюбу, заключанага ў 1050 годзе з Адэльгайдай, дачкой і спадчынніцай Манфрэда, [[маркграф]]а [[Турын]]скага, злучыў пад адной уладай Савою і [[П'емонт]].

Усе савойскія графы, якія рушылі за ім у барацьбе паміж [[гвэльфы|гвэльфамі]] і [[гібэліны|гібэлінамі]] былі пастаяннымі хаўрусьнікамі імпэратараў; яны здолелі пашырыць некалькі свае спадчынныя ўладаньні як у Італіі, гэтак і ў Альпійскай вобласьці (цяпер [[Швайцарыя|Швайцарыі]]); так, напрыклад, граф [[Пётар II Савойскі|Пётар II]] (памёр у 1268 годзе) далучыў да Савоі [[кантон]] [[Во (кантон)|Во]]. Пры яго пляменьніках, Томасе III і Амадэі V, П'емонт і Савоя падзяліліся. Амадэй V, граф Савойскі, быў узьведзены ў званьне імпэрскага князя ([[курфюрст]]а). [[Амадэй VII]] (1383—1391) далучыў у 1388 годзе да Савоі графства [[Ніцца|Ніццу]].

=== Савойскае герцагства ===
{{Асноўны артыкул|Савойскае герцагства}}
У 1416 годзе — савойскі граф [[Амадэй VIII]] становіцца герцагам у складзе Сьвятой Рымскай імпэрыі. У 1418 годзе да савойскага герцагства далучаны П’емонт, а ў 1422 годзе — [[Генуя]].

У 1530—1536 гадох, пры герцагу Карле III, Савоя страціла [[Жэнэва|Жэнэву]], Во і іншыя ўладаньні ў Швайцарыі. У 1536 г. французы падчас вайны з імпэратарам [[Карл V (імпэратар Сьвятой Рымскай імпэрыі)|Карлам V]] занялі [[Турын]], потым амаль увесь П'емонт і Савою; толькі ў 1559 годзе [[Эмануіл Філібэрт, герцаг Савойскі|Эмануіл Філібэрт]], сын Карла III, пасьпеў адваяваць назад свае радавыя ўладаньні, акрамя некаторых фартэцыяў, якія былі вернутыя яму пазьней. Яго кіраваньне можа лічыцца канцом фэўдальнай сыстэмы і пачаткам асьвечанага абсалютызму.

Сын яго [[Карл-Эмануіл I]] (1580—1630), славалюбівы і клапатлівы, уцягнуў краіну ў шматлікія войны, асабліва з Францыяй. Герцаг [[Віктар-Амадэй II]] у [[Вайна за гішпанскую спадчыну|Вайне за гішпанскую спадчыну]] далучыўся перш да [[Людовік XIV|Людовіка XIV]], потым (1703) перайшоў на бок [[Аўстрыя|Аўстрыі]]. З прычыны гэтага амаль уся яго дзяржава была занята французамі, і толькі перамога [[Яўген Савойскі|Яўгена Савойскага]] пры Турыне (1706) аднавіла яго ўладу.

Паводле Утрэхцкага міру 1713 году Віктар-Амадэй II атрымаў [[Манфэрат]], значную частку герцагства [[Мілян]]скага і востраў [[Сыцылія|Сыцылію]], з тытулам караля. Наўзамен Сыцыліі, якая ў 1718 годзе была заваявана гішпанцамі, ён атрымаў паводле Лёнданскага дагавору 1720 году востраў [[Сардынія|Сардынію]]. З тых часоў Савоя, П’емонт і Сардынія склалі адно [[Сардынскае каралеўства]].

=== У складзе Францыі ===
У 1792—1794 гг. тэрыторыя Савоі была акупаваная войскамі рэвалюцыйнай Францыі і далучана ў склад гэтай краіны (у якасьці г.зв. дэпартамэнту Манблян). Пад уладай Францыі Савоя заставалася да 1815 году, пасьля чаго [[Венскі кангрэс|Венскім кангрэсам]] яна была вернута ў склад Сардынскага каралеўства.

У 1850-я гады імпэратар французаў [[Напалеон III]] ізноў высунуў прэтэнзіі на Савою. Для мэтаў захопу гэтай вобласьці напалеонаўскі ўрад выкарыстоўваў барацьбу Сардыніі з Аўстрыйскай імпэрыяй за аб'яднаньне Італіі: паводле складзенага паміж Францыяй і Сардыніяй Пламб'ерскаму пагадненьня 1858 году Сардынія абавязалася саступіць Францыі ў абмен на яе дапамогу супраць Аўстрыі Савою і [[Ніцца|Ніццу]].

У 1860 годзе пасьля [[Аўстра-італа-француская вайна|аўстра-італа-францусскай вайны 1859 г.]] і далучэньня да Сардынскага каралеўства Лямбардыі, [[Парма|Пармы]], [[Таскана|Тасканы]], [[Мадэна|Мадэны]] і [[Раманья|Раманьі]] Напалеон дамогся ад сардынскага ўраду складаньня [[Турынскі дагавор 1860|Турынскага дагавору]], паводле якога сардынскі кароль [[Віктар Эмануіл II]] фактычна [[Анэксыя Савоі|перадаваў Францыі Савою]] разам зь [[Ніцца]]й. Праўда, пры гэтым была выканана фармальнасьць [[плебісцыт]]у, але былі прыняты меры, каб плебісцыт апынуўся на карысьць далучэньня. Саступка гэтай тэрыторыі выклікала вялікае раздражненьне супраць ураду; яго выказаў у вельмі рэзкай прамове [[Гарыбальды]], сам выхадзец зь Ніццы.

Далучаная да Францыі, Савоя ўтварыла два дэпартамэнты, [[Савоя (дэпартамэнт)|Савою]] і [[Верхняя Савоя|Верхнюю Савою]].

== Савойская дынастыя ==
Раней лічылася, што [[Савойская дынастыя]] паходзіць ад [[Бэральд Саксонскі|Бэральда Саксонскага]], але, паводле найноўшых даследаваньняў, гэта апынулася легендай. У рэчаіснасьці яна паходзіць ад [[Бэрэнгар II|Бэрэнгара II]] (памёр у 966) і яго сына Адальбэрта, каралёў [[Павія|Павіі]]. Старэйшая лінія Савойскага дому загасла ў 1831 годзе, і яе месца заняла, у асобе Карла-Альбэрта, малодшая, Карыньянская галіна, якая паходзіць ад Томаса, малодшага брата Віктара-Амадэя I, герцага Савойскага (1630—37). Сын Карла-Альбэрта ўступіў на [[Сардынія|сардынскі]] сталец у 1849 г.; з 1861 г. ён клікаўся [[Віктар Эмануіл II|Віктарам-Эмануілам II]], каралём Італіі. Яго сын, [[Умбэрта I]], які валадарыў з 1878 г., — другі кароль аб'яднанай Італіі.

== Славутасьці ==
У Савоі размешчаны шматлікія горныя курорты. Таму ў 1992 годзе тут, у горадзе [[Альбэрвіль|Альбэрвілі]], праходзілі [[Зімовыя Алімпійскія гульні 1992 году|зімовыя Алімпійскія гульні]]. Таксама ў гэтым краі знаходзіцца горад [[Эвіян]], сусьветна вядомы сваімі [[мінэральная вада|мінэральнымі водамі]].

== Літаратура ==
* Cibrario, «Notizie sopra la storia dei principi di Savoia» (2 выд., Турын, 1866), «Origini e progressi della monarchia di Savoia» (2 изд., Флоренция, 1869), «Storia della monarchia di S.» (Турын, 1840—44);
* Canale, «Storia della origine e grandezza del real casa di S.» (Генуя, 1868). Belgiojoso, «Histoire de la maison de S.» (П., 1860);
* St.-Genis, «Histoire de S.» (Шамберы, 1869);
* Carutti, «Storia della diplomazia della casa di S.» (Турын, 1875—71), «Storia della Corte di S. durante la rivoluzione e l’impero franceso» (Турын, 1892);
* Bianchi, «La casa di S. e la monarchia italiana» (Турын, 1884);
* de-Gerbaix-Sonnaz, «Studi storici sul contade di S. e sul marchesato in Italia» (Турын, 1889—93);
* Gabotto, «Lo stato Sabaudo da Amadeo VIII ad Emmanuele Filiberto» (Турын, 1892);
* Sclopis, «Degli stau generali e d’altre istituzioni politiche di Piemonte e di Savoia» (Турын, 1851).

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons}}
* [http://notre.savoie.free.fr/ Ligue Savoisienne]{{ref-fr}}{{ref-en}}
* [https://web.archive.org/web/20041205090652/http://perso.club-internet.fr/sjm/PPH_Savoie.htm La Savoie: entre mondialisation et repli tribal]{{ref-fr}}
* [https://web.archive.org/web/20120204040534/http://www.regionsavoie.com/ La Région Savoie, j’y crois !]{{ref-fr}}
* [http://www.friesian.com/lorraine.htm Francia Media}: a territorial and genealogical disambiguation of Lorraine and Burgundy, with a section on Savoy]
* [http://lugovoy-k.narod.ru/marx/13/78.htm Ф. Энгельс. Савоя, Ніца і Райн]

[[Катэгорыя:Колішнія дзяржавы Эўропы]]
[[Катэгорыя:Гістарычныя вобласьці Эўропы]]