Прагляд крыніцы для Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году

[[Файл:Lukashenka prezentue svaje symbali.jpg|300пкс|значак|Лукашэнка паказвае дэпутатам эскіз будучых сымбаляў [[Рэжым Лукашэнкі|свайго аўтарытарнага рэжыму]]]]
'''Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году''' — імітацыя ўсенароднага галасаваньня, праведзеная 14 траўня 1995 году з ініцыятывы [[Аўтарытарызм|аўтарытарнага]] кіраўніка [[Беларусь|Беларусі]] [[Аляксандар Лукашэнка|Аляксандра Лукашэнкі]]<ref>{{артыкул|аўтар=Аксана Колб.|last=Колб|first=Аксана|дата публікацыі=2021-05-14|загаловак=Доўгі шлях да лепшай долі|год=2021|выданьне=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|мова=be|нумар=18 (726)|старонкі=1}}</ref>. Адзначаўся неадпаведнасьцю [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі]] і заканадаўству краіны, парушэньнем законаў<ref name="Пастухоў-2021">{{артыкул||дата публікацыі=2021-03-12|загаловак=Канстытуцыя: шматкроць перапісаная і не дзеючая|год=2021|выданьне=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|мова=be|нумар=10 (718)|старонкі=4|дата доступу=2021-03-20|аўтар=[[Міхаіл Пастухоў|Пастухоў М.]], Пульша С.}}</ref> і фальсыфікацыяй вынікаў галасаваньня<ref name="Navumcyk">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/27734568.html Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным], [[Радыё Свабода]], 12 траўня 2019 г.</ref>. Вызначыў сымболіку [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]], афіцыйны статус [[расейская мова|расейскай мовы]] і стратэгічны кірунак на інтэграцыю з [[Расея]]й. Засьведчыў аднаўленьне [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі (этнацыду) беларусаў]] і [[Расейская акупацыя Беларусі|расейскай акупацыі Беларусі]].

Вынясеньне на рэфэрэндум пытаньняў аб мове і сымбалях парушала артыкулы 17, 78 і 148-2 [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]], а таксама закон «Аб народным галасаваньні (рэфэрэндуме)». Працэдура прызначэньня рэфэрэндуму адбывалася з парушэньнем закону «Аб статусе дэпутата Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусь» (паводле якога дэпутат ёсьць асобай недатыкальнай) і «Часовага рэглямэнту Вярхоўнага Савету», а таксама Крымінальнага кодэксу. Агітацыя ў пытаньнях рэфэрэндуму праводзілася з парушэньнямі законаў «Аб народным галасаваньні (рэфэрэндуме)», «Аб выбарах дэпутатаў Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусь» і «Аб статусе дэпутата Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусь». Галасаваньне праходзіла з парушэньнем закону «Аб народным галасаваньні (рэфэрэндуме)»<ref name="Navumcyk"/><ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 238.</ref>.

== Перадумовы ==
[[Файл:Coat of arms of Belarus (1991–1995).svg|180пкс|значак|[[Пагоня|Дзяржаўны герб Беларусі]]]]
[[Файл:Flag of Belarus (1918, 1991–1995).svg|180пкс|значак|[[Бел-чырвона-белы сьцяг|Дзяржаўны сьцяг Беларусі]]]]

У 1990 годзе [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|Вярхоўны Савет БССР 12-га скліканьня]] прыняў Закон аб мовах, у абмеркаваньні якога ўдзельнічалі больш за 20 тысячаў чалавек<ref name="zapr">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] [https://web.archive.org/web/20170814200257/http://jivebelarus.net/language/language-defeat-06.html Грамадзкае сьцьвярджэньне беларускай мовы і парушэньні правоў беларускамоўных людзей] // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня: Gudas, 2000. ISBN 998-6951-82-7.</ref>. У прэамбуле гэтага дакумэнта зазначалася, што пад пагрозай апынулася само існаваньне [[Беларуская мова|беларускай мовы]]<ref>Закон Беларусской Советской Социалистической Республики о языках в Белорусской ССР. — Минск, 1990. С. 19.</ref>, а ў самім законе беларуская мова прызнавалася дзяржаўнай. Такім чынам, матывацыяй прыняцьця гэтага закону была абарона беларускай мовы<ref name="zapr"/>. Увосень 1990 году ў Беларусі прынялі дзяржаўную праграму разьвіцьця беларускай мовы і іншых нацыянальных моваў, што было сьведчаньнем паступовага выкананьня Закону аб мовах. Дзяржаўны статус беларускай мовы таксама засьведчылі ў [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі 1994 году]], пры гэтым [[расейская мова]] ў ёй вызначалася як мова міжнацыянальных зносінаў. Прынятыя акты практычна не пагоршылі веданьня [[Расейская мова ў Беларусі|расейскай мовы ў Беларусі]] (у Законе аб мовах прапісвалася, што «''вывучэньне расейскай мовы ва ўсіх школах Беларусі зьяўляецца абавязковым''»<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 95.</ref>), у той жа час за кошт далучэньня да беларускай мовы ў краіне значна павялічылася колькасьць дзьвюхмоўных людзей<ref name="zapr"/>.

19 верасьня 1991 году Вярхоўны Савет прыняў законы «Аб Дзяржаўным сьцягу Рэспублікі Беларусь» і «Аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь», якія аднавілі [[бел-чырвона-белы сьцяг]] з гербам [[Пагоня]]й у якасьці афіцыйных дзяржаўных сымбаляў Беларусі. Згодна з артыкулам 97 Канстытуцыі БССР 1978 году (зь зьмяненьнямі і дапаўненьнямі 1979 і 1989 гадоў) Вярхоўны Савет быў найвышэйшым і бесьперапынна дзейным органам дзяржаўнай улады, які мог прыняць да разгляду ўсякае пытаньне, якое ўваходзіла ў кампэтэнцыю рэспублікі. Пры разглядзе пытаньняў аб наданьні бел-чырвона-беламу сьцягу і Пагоні статусу дзяржаўнай сымболікі Вярхоўны Савет вытрымаў усе неабходныя юрыдычныя патрабаваньні згодна зь дзейным заканадаўствам таго часу. Таму працэдура зацьверджаньня бел-чырвона-белага сьцяга і Пагоні ў якасьці дзяржаўных сымбаляў адзначаецца высокім узроўнем легітымнасьці<ref>[[Аляксандар Кур'яновіч|Кур’яновіч А.]] [https://web.archive.org/web/20210128040324/https://gazeta.arche.by/article/432.html Як бел-чырвона-белы сцяг стаў дзяржаўным: верасень, 1991], Электронная газэта [[ARCHE Пачатак|ARCHE]], 26 жніўня 2020 г.</ref>.

== Аднаўленьне палітыкі русіфікацыі і расейскай акупацыі ==
{{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі|Расейская акупацыя Беларусі}}
Увосень 1993 году ва ўладных колах Беларусі назіралася актывізацыя прарасейскіх настрояў, што выявілася ў працы Канстытуцыйнай Камісіі [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|Вярхоўнага Савету]]: большасьць яе сябраў выказаліся за тое, каб упамінаньне крыніцаў Беларускай дзяржаўнасьці — ня толькі [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]], але і [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]] — прыбраць з тэксту [[Канстытуцыя Беларусі|Канстытуцыі Беларусі]]. Такую пастанову падтрымала большасьць дэпутацкага корпусу<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/30488810.html У праекце Канстытуцыі 1994 прыгадваліся ВКЛ і БНР], [[Радыё Свабода]], 15 сакавіка 2020 г.</ref>. Яшчэ ўлетку 1993 году дэпутат [[Аляксандар Лукашэнка]] выступіў за аднаўленьне [[СССР]], а ў часе выбарчай прэзыдэнцкай кампаніі 1994 году ён насіў не дзяржаўны [[Бел-чырвона-белы сьцяг|бел-чырвона-белы]], а [[Сьцяг БССР|чырвона-зялёны дэпутацкі значак БССР]]. Разам з тым у сваёй афіцыйнай перадвыбарчай
праграме Лукашэнка толькі дэкляраваў, што «''забясьпечыць магчымасьць кожнаму чалавеку думаць на той мове, на якой ён гаворыць''» (без канкрэтызацыі наконт дзяржаўнага статусу расейскай мовы), а згадкі пра магчымую зьмену сымболікі, увогуле, адсутнічалі<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 105.</ref>. Пры гэтым напярэдадні вырашальнага другога туру выбараў у час тэледэбатаў зь [[Вячаслаў Кебіч|Вячаславам Кебічам]] Лукашэнка начапіў на пінжак значок з выявай бел-чырвона-белага сьцяга (апанэнт выступаў без значка)<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=oYeFbbWNxco Тэледэбаты кандыдатаў у прэзыдэнты Рэспублікі Беларусь 1994 году]</ref>. Улетку 1994 году адбыліся [[Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі 1994 году|прэзыдэнцкія выбары]], на якіх у другім туры перамогу атрымаў Лукашэнка (56% галасоў ад агульнай колькасьці выбарнікаў). З моманту ўступленьня на пасаду Лукашэнка і яго падначаленыя не карысталіся беларускай мовай пры выкананьні сваіх службовых абавязкаў і такім чынам не выконвалі дзейных Канстытуцыі і Закону аб мовах<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 101.</ref>. А ўжо ў канцы 1994 году на сэсіі гарсавету ў [[Гомель|Гомлі]] Лукашэнка, увогуле, у абразьлівай форме выказаўся пра беларускую мову і тых, хто на ёй размаўляе<ref name="Naviny.by">Гуштын А. [https://web.archive.org/web/20210124153750/https://naviny.by/rubrics/society/2015/05/14/ic_articles_116_188882 Рэферэндум-1995. Антыгероі беларускай мовы], [[Naviny.by]], 14.05.2015 г.</ref>.

У лютым 1995 году Лукашэнка заявіў пра намер прыбраць беларускую нацыянальную сымболіку і надаць дзяржаўны статус расейскай мове, чым фактычна засьведчыў афіцыйнае аднаўленьне [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі Беларусі]]. Такім чынам ён імкнуўся атрымаць падтрымку і грошы [[Расея|Расеі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20201121225512/https://nashaniva.by/?c=ar&i=262559 Сапраўдныя беларускія сімвалы: вось што трэба ведаць пра Пагоню і БЧБ], [[Наша Ніва]], 22 лістапада 2020 г.</ref>. На думку гісторыка [[Алег Трусаў|Алега Трусава]], дэпутата Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня, гэтая ініцыятыва негалосна ішла ад саміх уладаў Расеі<ref name="Naviny.by"/>, якія імкнуліся рэанімаваць [[Імпэрыялізм|імпэрскую ідэю]]<ref name="95-10">{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 10.</ref>. На карысьць гэтага сьведчыць той факт, што пры разглядзе ў парлямэнце прапанаваных на рэфэрэндум пытаньняў, сярод якіх таксама было пытаньне пра права прэзыдэнта на роспуск парлямэнту, Лукашэнка, вядомы сваёй прагай да абсалютнай улады, некалькі разоў заяўляў, што гатовы фактычна адмовіцца ад пытаньня пра роспуск палямэнту пры ўмове прыняцьця пытаньняў пра мову і сымболіку<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 113, 133—134.</ref>. Разам з тым пазбаўленьне нацыянальнай гістарычнай сымболікі і беларускай мовы дзяржаўнага статусу разглядалася як мэтанакіраваны ўдар па галоўных палітычных апанэнтах ([[Апазыцыя БНФ]]) дзеля ўмацаваньня асабістай улады Лукашэнкі<ref name="Marcinovic">Мартинович Д. [https://web.archive.org/web/20200622200046/https://news.tut.by/culture/684354.html Без исторической символики, но с русским языком. Как 25 лет назад в Беларуси прошел референдум], [[TUT.BY]], 14.05.2020 г.</ref>. Таксама адной з асноўных мэтаў быў раскол беларускага грамадзтва, каб грамадзкае супрацьстаяньне ў пытаньнях мовы і сымболікі адцягвала ўвагу беларусаў ад эканамічных і палітычных праблем<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 107, 111—112, 118, 120.</ref>.

{{Падвойная выява|справа|Flag of the Byelorussian Soviet Socialist Republic (1951–1991).svg|145|Flag of Belarus.svg|145|[[Сьцяг БССР]] (налева) і [[Чырвона-зялёны сьцяг|яго мадыфікацыя]] для [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]] (направа)}}
{{Падвойная выява|справа|Emblem of the Byelorussian Soviet Socialist Republic (1981–1991).svg|145|Coat of arms of Belarus (2020–present).svg|145|[[Герб БССР]] (налева) і [[Герб расейскай акупацыйнай адміністрацыі ў Беларусі|яго мадыфікацыя]] для рэжыму Лукашэнкі (направа)}}

Выказвалася меркаваньне, што правядзеньне рэфэрэндуму абумовіла жаданьне Лукашэнкі набыць папулярнасьць у [[Расея|Расеі]] з наступнай мэтай стаць прэзыдэнтам Расеі<ref>Олегов А. Лукашенко метит в президенты России // Огонёк. № 43, 27 октября 1996. С. 9.</ref>. Паводле дэпутата Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня [[Сяргей Навумчык|Сяргея Навумчыка]], падобны плян агучваў кіраўнік адміністрацыі Лукашэнкі [[Леанід Сініцын]], [[Расейцы|расеец]] паводле нацыянальнасьці і прыхільнік далучэньня Беларусі да Расеі<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 24.</ref>, які меў імаверныя зьвязкі з расейскімі спэцслужбамі<ref name="Navumcyk_18.04.2014">[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/25354832.html «Маўр» Лукашэнкі, або той, хто зьмяніў герб і сьцяг], [[Радыё Свабода]], 18 красавіка 2014 г.</ref> і быў фігурантам дакладу дэпутата [[Сяргей Антончык|Сяргея Антончыка]] пра карупцыю ў атачэньні Лукашэнкі<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 127.</ref><ref>Соўсь Г. [https://www.svaboda.org/a/30211729.html Антончык пра антыкарупцыйны даклад Лукашэнкі, фатальную памылку Ганчара і «звышцынізм» апазыцыі], [[Радыё Свабода]], 12 кастрычніка 2019 г.</ref>. Ён жа, паводле неаднаразовых уласных прызнаньняў<ref name="Marcinovic"/><ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 65.</ref><ref>Толкачева Е. [https://web.archive.org/web/20200412135326/https://news.tut.by/economics/637111.html «Сел и нарисовал». Как в 1995 году БЧБ-флаг сменили на красно-зеленый, а «Пагоню» — на герб БССР], [[TUT.BY]], 12.05.2019 г.</ref>, стварыў прапанаваныя на рэфэрэндум сымбалі, за аснову якіх узяў [[Сьцяг Беларускай ССР|сьцяг]] і [[герб Беларускай ССР|герб]] [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]. Пазьней Сініцын апавядаў беларускаму дэпутату [[Валянцін Голубеў|Валянціну Голубеву]]<ref name="Navumcyk_18.04.2014"/>:
{{Цытата|Справа ж не ў [[Геральдыка|геральдыцы]]. Таму што калі прыгадаць, навошта ўвогуле трэба было мяняць сымболіку, дык зразумела, што чым яна горш атрымалася, тым лепей. Бо яе замена была толькі правакуючым выпадам, прычым толькі адным — у камбінацыі зь некалькіх удараў.}}

Паводле сьведчаньня Сініцына, праца над новай сымболікай вялася з 21 сакавіка, пры гэтым дэпутаты атрымалі эскізы сьцяга і гербу ўжо 23 сакавіка. Як мяркуе Сяргей Навумчык, хуткае (за два дні) стварэньне прапанаванай Лукашэнкам сымболікі сьведчыла пра тое, што галоўнай мэтай рэфэрэндуму было ня столькі ўвядзеньне нейкай канкрэтнай сымболікі (якая разглядалася як часовая — да ліквідацыі незалежнасьці Беларусі), колькі зьнішчэньне дзяржаўнага статусу бел-чырвона-белага сьцяга і Пагоні<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 66.</ref>. Такім чынам, афіцыйнае аднаўленьне палітыкі русіфікацыі ў 1995 годзе стала вынікам супадзеньня інтарэсаў уладаў Расеі, якія рэанімавалі імпэрскую ідэю, і Лукашэнкі, які меў спадзяваньні праз далучэньне Беларусі да Расеі замяніць яе нямоглага прэзыдэнта [[Барыс Ельцын|Барыса Ельцына]]<ref name="95-10"/>.

== Зьбіцьцё дэпутатаў у будынку парлямэнту Беларусі ==
{{Асноўны артыкул|Зьбіцьцё дэпутатаў у будынку Вярхоўнага Савету (1995)}}

18 сакавіка 1995 году ў газэце «[[Звязда]]» зьявіліся звароты, падпісаныя нібыта 74 дэпутатамі [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|Вярхоўнага Савету]] (з агульнай колькасьці 238 дэпутатаў) да Лукашэнкі, якія заклікалі да зьмены дзяржаўных сымбаляў і наданьня расейскай мове статусу дзяржаўнай. Пры гэтым адзін з названых падпісантаў дэпутат [[Барыс Савіцкі]] на сэсіі Вярхоўнага Савету заявіў, што не даваў згоды на выстаўленьне свайго подпісу пад зваротам<ref name="Naviny.by"/>. Асобы астатніх: Міхаіл Качан, Барыс Гетц, В. Шукшын, Ульяна Крышталевіч, Аляксей Саенка, Павел Папоў, Ганна Бабарыкіна, Іван Ціханаў, Мікалай Даменікан, Уладзімер Скрыцкі, Зінаіда Пянькова, Мікалай Спранецкі, Міхаіл Сасноўскі, М. Копач, В. Пыцуха, Валянцін Сарокін, Алена Ўсьціновіч, Пётар Мінчанка, Аляксандар Шыдлавец, Якаў Халшчэўнікаў, Аляксандар Трацьцякоў, Мікалай Якубец, Станіслаў Ціткоў, Раіса Самусевіч, Пётар Катушкін, Аляксандар Пазюмка, Леанід Прывалаў, Уладзімер Герасімаў, Анатоль Новікаў, Мікалай Лакцюшын, Мікалай Дамашкевіч, Аляксандар Малахоўскі, Мікалай Гарэлік, Анатоль Вайцешык, Уладзімер Новікаў, Мікалай Канюшык, Васіль Марозаў, Пётар Скарабагацька, Уладзімер Кулакоў, Валеры Паўлаў, Надзея Ізвалава, Аляксандар Абухоў, Аляксандар Кічкайла, Аляксандар Авечкін, Анатоль Піскуноў, Валянцін Шкурко, Мікалай Судас, Мікалай Грынёў, Анатоль Сіўчыкаў, Генрых Яскевіч, Віктар Чырун, Міхаіл Жукоўскі, Анатоль Жук, Мікалай Дземянцей, Анатоль Дубоўскі, Анатоль Сакалоў, Яўген Радзецкі, Міхаіл Веславухаў, Уладзімер Уранюк, Іван Цітоў, Георгій Чэх, Баляслаў Шылько, Іван Цярэшка, Мікалай Гушаль, Ігар Нялюбін, Аляксандар Кузьмянкоў, Васіль Борыс, Іван Трусаў, Васіль Трафіменка, Аляксей Камай, Мікалай Коваль, Мікалай Скарынін, Яўген Бачароў. Паводле нацыянальнага складу сярод падпісантаў было ня менш як 18 чалавек [[расейцы|расейцаў]] (або 25% ад усіх падпісантаў, што ў два разы больш за сярэднюю колькасьць расейцаў ад усяго [[насельніцтва Беларусі]] паводле перапісаў 1989 і 1999 гадоў), два ўкраінцы і адзін паляк, астатнія — беларусы<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 82—83.</ref>. Тым часам паводле прафэсійнага складу толькі адзін падпісант быў работнікам (бульдазэрыст з [[Лоеў|Лоева]]), астатнія — былыя і дзейныя кіраўнікі з савецкай адміністрацыі ў Беларусі<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 83.</ref>.

23 і 24 сакавіка ў Вярхоўным Савеце праходзіла абмеркаваньне пытаньняў, унесеных Лукашэнкам на рэфэрэндум. Старшыня парлямэнцкай камісіі па заканадаўстве [[Дзьмітры Булахаў]] сярод аргумэнтаў супраць прызначэньня рэфэрэндуму зазначыў, што згодна зь дзейным заканадаўствам зьмяненьні і дапаўненьні ў Канстытуцыю ня могуць праводзіцца ў апошнія шэсьць месяцаў паўнамоцтваў Вярхоўнага Савету, а таксама што на рэфэрэндум ня могуць выносіцца пытаньні, якія парушаюць неад’емныя правы народу на сувэрэнную нацыянальную дзяржаўнасьць, дзяржаўныя гарантыі існаваньня беларускай нацыянальнай культуры і мовы. Пытаньне аб статусе мовы трапляла пад гэтую катэгорыю і, такім чынам, вынясеньне яго на рэфэрэндум было неканстытуцыйным<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 86.</ref>. У адказ на гэта намесьнік старшыні Камісіі па дзяржаўным будаўніцтве [[Міхаіл Казючыц]] (былы першы сакратар Круглянскага райкаму [[КПБ]]) у падтрымку прапановы Лукашэнкі фактычна заявіў, што закон пры патрэбе можна не выконваць<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 89—90.</ref>. Сам Лукашэнка, які прысутнічаў у час абмеркаваньня, у сваім выступе працягваў сьцьвярджаць, што не парушае закону, не прыводзячы, аднак, ніякіх юрыдычных аргумэнтаў, пры гэтым у выпадку непрызначэньня рэфэрэндуму ён фактычна прыгразіў распусьціць парлямэнт<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 92.</ref>.

Згодна з законам прэзыдэнт ня мог прызначаць рэфэрэндумы, а толькі ініцыяваць іх для разгляду Вярхоўным Саветам. 11 красавіка 1995 году ў парлямэнце праводзілася галасаваньне датычна прызначэньня рэфэрэндуму па 4 прапанаваных Лукашэнкам пытаньнях: аб наданьні расейскай мове статусу дзяржаўнай; аб зьмяненьні дзяржаўнай сымболікі; аб эканамічнай інтэграцыі з Расеяй; аб надзяленьні прэзыдэнта правам распускаць парлямэнт. На падставе высноваў парлямэнцкіх камісіяў дэпутаты адхілілі ўсе пытаньні<ref name="zapr"/>, апроч пытаньня аб эканамічнай інтэграцыі з Расеяй. У адказ на гэта Лукашэнка ў эмацыйнай форме заявіў, што пытаньні (мова, сымболіка, права роспуску парлямэнту і інтэграцыя з Расеяй) нібыта складалі «''цэласны комплекс''», які дэпутаты «''парушылі''», разглядаючы гэтыя пытаньні паасобку<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 133.</ref>.


Напярэдадні галасаваньня 19 дэпутатаў абвясьцілі галадоўку (яшчэ два дэпутаты іх падтрымалі) як скрайні захад у зьвязку зь незаконнасьцю правядзеньня рэфэрэндуму і парушэньня заканадаўчых актаў з Канстытуцыяй. Увечары, па правале прапанаваных пытаньняў на галасаваньні, у сюжэце падкантрольнай Лукашэнку [[Беларускае тэлебачаньне|тэлевізіі]] прагучала заява, што «''прэзыдэнт імкнуўся вырашыць праблему мірнымі шляхамі, але вычарпаў усе магчымасьці''»<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 143.</ref>. А ўжо ў ноч з 11-га на 12 красавіка ў [[Дом ураду (Менск)|Дом ураду]] ўварваліся людзі ў масках і камуфляжнай форме, якія [[Зьбіцьцё дэпутатаў у будынку Вярхоўнага Савету (1995)|жорстка зьбілі дэпутатаў, праігнараваўшы статус іх недатыкальнасьці, і выкінулі з будынку Вярхоўнага Савету на вуліцу]]. Генэральная пракуратура выявіла ўдзел у апэрацыі некалькіх сотняў (апытала 190 з агульнай колькасьці каля 600 чалавек<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 198—199.</ref>) супрацоўнікаў сілавых структураў, уведзеных у тую ноч у будынак парлямэнту, але хто канкрэтна зьбіваў дэпутатаў — высьветліць ня здолела: служба аховы прэзыдэнта не адказала на афіцыйныя запыты і адмовілася прадставіць пракуратуры відэазапіс падзеяў<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]] [https://www.svaboda.org/a/29792191.html Хто выціскаў вочы Пазьняку. Зьбіцьцё дэпутатаў апазыцыі ў Доме ўраду], [[Радыё Свабода]], 26 лютага 2019 г.</ref>. Паводле пазьнейшага прызнаньня тагачаснага намесьніка старшыні КДБ [[Валеры Кеза|Валерыя Кеза]], дэпутатаў зьбівалі афіцэры спэцпадразьдзяленьня [[КДБ]] «[[Альфа (спэцпадразьдзяленьне КДБ)|Альфа]]»<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 202—203.</ref>, тым часам апэрацыяй кіраваў асабіста Лукашэнка разам зь Сініцыным і [[Іван Ціцянкоў|Ціцянковым]]<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 207.</ref>.

12 красавіка, па начным зьбіцьці дэпутатаў, будынак Дома ўраду атачылі супрацоўнікі сілавых структураў [[Рэжым Лукашэнкі|рэжыму Лукашэнкі]], а дэпутатаў у залю паседжаньняў прапускалі толькі паводле сьпісу, складзенага невядомымі асобамі<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 168.</ref>. Пры гэтым Лукашэнка заявіў, што будзе пускаць на паседжаньні дэпутатаў у залежнасьці да таго, як яны «''будуць сябе паводзіць''»<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 174.</ref>. 13 красавіка рэшта дэпутатаў у атмасфэры страху<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 194.</ref> пад прымусам прыняла пастанову аб правядзеньні рэфэрэндуму<ref name="МП"/>. У канцы паседжаньня Лукашэнка заявіў, што за дзяржаўны кошт запрашае ўсіх удзельнікаў паседжаньня на банкет з алькаголем<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 195.</ref>.

== Пытаньні ==
У адпаведнасьці з пастановай № 3728-ХІІ «Аб правядзеньні рэспубліканскага рэфэрэндуму па пытаньнях, прапанаваных Прэзыдэнтам Рэспублікі Беларусь, і мерах па яго забесьпячэньні» ў бюлетэнь для галасаваньня ўносіліся наступныя пытаньні:

# Ці згодныя Вы з наданьнем расейскай мове аднолькавага статусу зь беларускай?
# Ці падтрымліваеце Вы прапанову аб устанаўленьні новых Дзяржаўнага сьцяга і Дзяржаўнага гербу Рэспублікі Беларусь?
# Ці падтрымліваеце Вы дзеяньні прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь, скіраваныя на эканамічную інтэграцыю з Расейскай Фэдэрацыяй?
# Ці згодныя Вы зь неабходнасьцю ўнясеньня зьмяненьняў у Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь, якія прадугледжваюць магчымасьць датэрміновага спыненьня паўнамоцтваў Вярхоўнага Савету прэзыдэнтам Рэспублікі Беларусь у выпадках сыстэматычнага ці грубага парушэньня Канстытуцыі?

Першае, другое і трэцяе пытаньні выносіліся на абавязковы рэфэрэндум, вынікі якога афіцыйна вызначаліся канчатковым, а чацьвертае пытаньне — для прыняцьця кансультацыі, якая мае рэкамэндацыйны характар<ref name="МП">[[Міхаіл Пастухоў|Пастухоў М.]] [https://knihi.com/none/Aniamiennie_Z_kroniki_zniscennia_bielaruskaj_movy.html#chapter13 Ці законны рэфэрэндум 1995 году адносна наданьня дзяржаўнага статусу расейскай мове?] // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. — Вільня: Gudas, 2000. ISBN 998-6951-82-7</ref>.

У бюлетэнях для галасаваньня адсутнічала выява сьцяга і гербу, якія ў фармулёўцы другога пытаньня вызчаналіся як «новы Дзяржаўны сьцяг» і «новы Дзяржаўны герб». З улікам таго, што прапанаваная Лукашэнкам сымболіка нагадвала старыя сьцяг і герб [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]], паняцьце «новы» можна было ўжыць да беларускіх нацыянальных сымбаляў, зацьверджаных у якасьці дзяржаўных у 1991 годзе. Існуюць сьведчаньні, што выбарнікі блыталі, за якую сымболіку галасуюць<ref>[[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]][https://www.svaboda.org/a/30626251.html Кактус на гербе, або Паважайце свой «рэфэрэндум»], [[Радыё Свабода]], 21 траўня 2020 г.</ref><ref name="Lalkou">[[Ігар Лялькоў|Лялькоў І.]] [http://pahonia-plakat.narod.ru/bielaruskaja_simvolika.htm Пытаньне дзяржаўнай сымболікі ў Беларусі: гісторыя і сучасны стан] // [[ARCHE Пачатак]]. № 1 (21), 2002 г.</ref>.

== Афіцыйна абвешчаныя вынікі ==
[[Файл:Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году. Вынікі па раёнах. Мова.png|значак|300пкс|Рэфэрэндум у Беларусі 1995 году. Афіцыйна агучаныя вынікі па раёнах. Другое пытаньне (мова)]]
Паводле афіцыйнага паведамленьня аб выніках рэспубліканскага рэфэрэндуму<ref>[https://web.archive.org/web/20110720220048/http://www.rec.gov.by/refer/ref1995resdoc.html СООБЩЕНИЕ Центральной комиссии Республики Беларусь по выборам и проведению республиканских референдумов Об итогах голосования на республиканском референдуме 14 мая 1995 года], Центральная комиссия Республики Беларусь
по выборам и проведению республиканских референдумов (архіўная копія на archive.org — [[:en:Internet Archive|Архіў Інтэрнэту]]) {{ref-ru}}</ref>, зробленага [[Цэнтральная камісія па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў Рэспублікі Беларусь|Цэнтральнай камісіяй Рэспублікі Беларусь па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў]]:
* за прыняцьце прапанаванага Лукашэнкам сьцяга і гербу прагаласавала 3 622 851 чалавек, ці 75,1%, супраць прагаласавала 988 839 чалавек, ці 9,39%, 211 792 бюлетэні былі прызнаныя несапраўднымі;
* за наданьне расейскай мове статусу дзяржаўнай прагаласавала 4 017 273 чалавекі, ці 83,3%, супраць прагаласавала 613 516 чалавек, ці 12,7%, 192 693 бюлетэні былі прызнаныя несапраўднымі;
* за інтэграцыю з Расеяй прагаласавала 4 020 001 чалавек, ці 83,3%, супраць прагаласавала 602 144 чалавекі, ці 12,5%, 201 337 бюлетэняў былі прызнаныя несапраўднымі;
* за наданьне прэзыдэнту права роспуску парлямэнту ў выпадку грубага або сыстэматычнага парушэньня апошнім Канстытуцыі прагаласавала 3 749 266 чалавек, ці 77,7%, супраць прагаласавала 857 485 чалавек, ці 17,8%, 216 731 бюлетэнь быў прызнаны несапраўдным.

Пры гэтым афіцыйна абвешчаны адсотак выбарнікаў, што прагаласавалі супраць зьмены дзяржаўнай сымболікі, быў зьменшаны больш чым у 2 разы: 988 839 чал. складае ад 4 823 482 чал. (агульная колькасьць удзельнікаў рэфэрэндуму) не 9,39%, а 20,5%.

16 траўня 1995 году, калі афіцыйна абвешчаныя вынікі рэфэрэндуму яшчэ фармальна не набылі законнай сілы, [[Кіраўніцтва справамі прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь|кіраўнік справамі]] Лукашэнкі [[Іван Ціцянкоў]] зьняў з даху [[Дом ураду (Менск)|Дома ўраду]] [[бел-чырвона-белы сьцяг]] і разарваў [[дэ-юрэ]] і [[дэ-факта]] (на той момант) дзяржаўны сымбаль Беларусі «на сувэніры»<ref>Дзедзіч. № 3 (22), травень 2003. С. 1.</ref>. Ціцянкоў асабіста расьпісаўся на кожным з кавалкаў, што зафіксавалі на відэа<ref>[http://www.svaboda.org/content/article/773824.html Зянон Пазьняк: «У мяне пацяклі сьлёзы» (аўдыё)], [[Радыё Свабода]], 18 верасьня 2006 г.</ref>.

7 чэрвеня 1995 году Лукашэнка выдаў указы № 213 «Аб зацьверджаньні эталёну Дзяржаўнага гербу Рэспублікі Беларусь і Палажэньня аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь»<ref>[http://www.levonevski.net/pravo/razdel1/num2/1d2088.html Об утверждении эталона Государственного герба Республики Беларусь и Положения о Государственном гербе Республики Беларусь]</ref> і № 214 «Аб зацьверджаньні Палажэньня аб Дзяржаўным сьцягу Рэспублікі Беларусь»<ref>[https://geraldika.ru/symbols/9223 Об утверждении Положения о Государственном флаге Республики Беларусь]</ref> дзеля фармальнага замацаваньня сымболікі рэжыму на заканадаўчым узроўні. Тым часам беларускія нацыянальныя бел-чырвона-белы сьцяг і герб [[Пагоня]] трапілі пад негалосную забарону<ref name="latysonak">[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] [https://web.archive.org/web/20201125114031/https://news.arche.by/by/page/science/historya-navuka/1530 Дзяржаўная сымболіка Беларускай Народнай Рэспублікі] // Жаўнеры БНР. — Беласток-Вільня, 2009.</ref>

== Праўная ацэнка ==

=== Неадпаведнасьць Канстытуцыі ===
* Артыкул 17 [[Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь|Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь]] вызначаў беларускую мову як дзяржаўную, а расейскую — як мову міжнацыянальных зносінаў. Зьмена іх статусу азначала зьмену Канстытуцыі. Згодна з артыкулам 148 Канстытуцыі Беларусі не дазвалялася зьмяняць або дапаўняць Канстытуцыю на працягу апошніх шасьці месяцаў паўнамоцтваў парлямэнту<ref name="Пастухоў-2021"/><ref name="МП"/>.

Выбары дэпутатаў у [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 13-га скліканьня|Вярхоўны Савет 13-га скліканьня]] прызначылі ў адзін дзень з рэфэрэндумам — адпаведна, паўнамоцтвы [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|Вярхоўнага Савету 12-га скліканьня]] мусілі скончыцца не пазьней, чым праз тры месяцы па галасаваньні<ref>{{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)|к}} С. 233.</ref> (што ў два разы менш за вызначаны законам тэрмін у шэсьць месяцаў). Тым часам у адмысловым камэнтары судзьдзі [[Рыгор Васілевіч|Рыгора Васілевіча]] (у 1997—2008 гадох старшыня Канстытуцыйнага суду Беларусі, прыхільнік палітыкі Лукашэнкі<ref>[http://slounik.org/80028.html Василевич Григорий]{{ref-ru}} // {{Літаратура/Хто ёсьць хто ў Беларусі (1999)}}</ref>), увогуле, зазначалася неправамоцнасьць заканатворчай дзейнасьці Вярхоўнага Савету, пачынаючы з сакавіка 1995 году (калі згодна з Канстытуцыяй сканчаўся 5-гадовы тэрмін яго паўнамоцтваў), што таксама пашыраецца і на пастанову № 3728-XII «Аб правядзеньні рэспубліканскага рэфэрэндуму па пытаньнях, прапанаваных Прэзыдэнтам Рэспублікі Беларусь і захадах па іх забесьпячэньні» ад 13 красавіка 1995 году<ref>[http://www.levonevski.net/pravo/razdel6/num7/6d72.html Заключение Конституционного Суда Республики Беларусь от 11 октября 1995 г. №З-17/95 «О соответствии Конституции Республики Беларусь статьи 7 Закона „О Верховном Совете Республики Беларусь“, статьи 10, части четвертой статьи 63 Временного регламента Верховного Совета Республики Беларусь»]{{ref-ru}}</ref>.

=== Неадпаведнасьць заканадаўству ===
* Паводле артыкулу 78 Канстытуцыі Беларусі, рэфэрэндум мусіў праводзіцца ў адпаведнасьці з законам. Праўныя аспэкты рэфэрэндуму рэгуляваліся Законам «Аб усенародным галасаваньні (рэфэрэндуме)»<ref name="Navumcyk"/>. У адпаведнасьці з артыкулам 3 закону «Аб усенародным галасаваньні (рэфэрэндуме)» на ўсенароднае галасаваньне забаранялася выносіць пытаньні, што «парушаюць неад’емнае права народа Рэспублікі Беларусь на дзяржаўныя гарантыі існаваньня беларускай нацыянальнай культуры і мовы».

Паводле доктара юрыдычных навук, прафэсара, [[Заслужаны юрыст Рэспублікі Беларусь|Заслужанага юрыста Рэспублікі Беларусь]], былога сябра Канстытуцыйнага суду [[Міхаіл Пастухоў|Міхаіла Пастухова]]{{Заўвага|[[Міхаіл Пастухоў]] правёў падрабязны праўны аналіз рэфэрэндуму ў адмысловай публікацыі 2000 году, якая больш грунтоўна разглядае праблему за ранейшую публікацыю 1998 году, якая не датычылася рэфэрэндуму і дзе можна сустрэць папярэдняе сьцьверджаньне пра адсутнасьць супярэчаньняў Канстытуцыі і сур’ёзных парушэньняў закону.}}<ref name="МП"/><ref>Пастухов М. [http://www.yabloko.ru/Themes/Belarus/belarus-28.html Развитие правовой системы Беларуси (до и после ноябрьского 1996 года референдума)] // Россия и Белоруссия: общества и государства / Ред. Д. Е. Фурман. — Москва, Издательство «Права человека», 1998. С. 296—315.</ref>, з гэтага закону вынікае, што пытаньні, накіраваныя на зьніжэньне дзяржаўных гарантыяў існаваньня беларускай мовы, у тым ліку шляхам прыніжэньня яе ролі ў параўнаньні зь іншымі мовамі, ня могуць выносіцца на рэспубліканскі рэфэрэндум. Аналягічную выснову трэба зрабіць і датычна пытаньняў аб зьмене дзяржаўных сьцяга і гербу, як пытаньняў, якія замахваюцца на неад’емнае права беларускага народа на нацыянальную дзяржаўнасьць<ref name="Пастухоў-2021"/><ref name="МП"/>.

Менавіта на падставе неадпаведнасьці заканадаўству [[Цэнтральная камісія па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў Рэспублікі Беларусь|Цэнтральная камісія па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў]] адмовіла ў правядзеньні рэфэрэндуму па моўным пытаньні ініцыятыўнай групе грамадзянаў з пракамуністычнага Народнага руху Беларусі ўвосень 1994 году<ref name="zapr"/>. Заяву гэтай групы аб ініцыяваньні рэфэрэндуму разгледзілі ў шасьці парлямэнцкіх камісіях і ў [[Міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь|Міністэрстве юстыцыі]]. Усе яны зрабілі прыблізна аднолькавыя заключэньні, грунтуючыся на якіх і спасылаючыся на артыкул 3 закону «Аб усенародным галасаваньні (рэфэрэндуме)», Цэнтральная камісія па выбарах і рэфэрэндумах растлумачыла падаўцам заявы, што пытаньне аб наданьні расейскай мове дзяржаўнага статусу «проста забаронена заканадаўствам рэспублікі»<ref>Усенародны рэфэрэндум не адбудзецца // [[Народная газета]]. 22—24 кастрычніка 1994 г.</ref>.

=== Парушэньне законаў ===
* Прызначэньне рэфэрэндуму адбылося з парушэньнем закону «Аб статусе дэпутата Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусь» і «Часовага рэглямэнту Вярхоўнага Савету»<ref name="Пастухоў-2021"/><ref name="Navumcyk"/>.

Паводле [[Міхаіл Пастухоў|Міхаіла Пастухова]], толькі адзін [[Зьбіцьцё дэпутатаў у будынку Вярхоўнага Савету (1995)|факт скарыстаньня фізычнай сілы ў дачыненьні да дэпутатаў «людзьмі ў камуфляжнай форме» ў будынку парлямэнту]], ставіць пад сумнеў законнасьць пастановы Вярхоўнага Савету наконт прызначэньня рэфэрэндуму, бо яе прымалі пад прымусам. Само ж увядзеньне ўзброеных людзей у парлямэнт і напад на дэпутатаў можна кваліфікаваць як захоп улады гвалтоўным чынам. Па гэтым здарэньні [[Пракуратура Рэспублікі Беларусь]] распачала крымінальную справу, аднак з часам яе прыпынілі з прычыны «неўсталяваньня асобаў, што дазволілі бясчынствы ў парлямэнце» ({{мова-ru|«неустановления лиц, допустивших бесчинства в парламенте»<ref name="МП"/>|скарочана}}).

* Ігнараваньне Канстытуцыйным судам зваротаў Камісіі Вярхоўнага Савету.

Адразу па абвяшчэньні Лукашэнкам ініцыятывы рэфэрэндуму Камісія па адукацыі, культуры і захаваньні гістарычнай спадчыны Вярхоўнага Савету (старшыня [[Ніл Гілевіч]]) зьвярнулася ў Канстытуцыйны суд (старшыня [[Валеры Ціхіня]]) з просьбай вызначыць адпаведнасьць Канстытуцыі прапановы прэзыдэнта наконт наданьня расейскай мове роўнага статусу зь беларускай. Аднак суд адмовіўся разглядаць гэтае пытаньне, матывуючы сваю пазыцыю тым, што ён ня мае кампэтэнцыі для праверкі «канстытуцыйнасьці прапановы Прэзыдэнта Рэпублікі Беларусь аб правядзеньні рэфэрэндуму» ({{мова-ru|«конституционности предложения Президента Республики Беларусь о проведении референдума»<ref>Веснік Канстытуцыйнага Суда Рэспублікі Беларусь. № 2—3, 1995. С. 68—69.</ref>|скарочана}}). Па прыняцьці 13 красавіка 1995 году Вярхоўным Саветам пастановы наконт правядзеньня рэфэрэндуму вышэйзгаданая Камісія ВС паўторна зьвярнулася ў Канстытуцыйны суд з аналягічнай просьбай, на што зноў атрымала адмову. У якасьці фармальнай прычыны паслужыла тое, што «пастановы Вярхоўнага Савету не ўваходзяць у пералік нарматыўных актаў, пытаньне аб канстытуцыйнасьці якіх можа разглядацца Канстытуцыйным судам» ({{мова-ru|«постановления Верховного Совета не включены в перечень нормативных актов, вопрос о констуционности которых может рассматриваться Конституционным судом»<ref>Веснік Канстытуцыйнага Суда Рэспублікі Беларусь. № 2—3, 1995. С. 72—73.</ref>|скарочана}}). Фактычнае ігнараваньне Канстытуцыйным судам звароту Камісіі Вярхоўнага Савету можна расцаніць як яшчэ адно сьведчаньне сумніўнай законнасьці праведзенага рэфэрэндуму<ref name="МП"/>.

* На вядзеньне агітацыі супраць вынесеных на рэфэрэндум прапановаў накладаліся істотныя абмежаваньні, што парушала закон «Аб народным галасаваньні (рэфэрэндуме)», які прадугледжваў атрыманьне грамадзянамі поўнай інфармацыі па пытаньнях, вынесеных на галасаваньне, а таксама роўныя магчымасьці агітацыі «за» і «супраць»<ref name="Navumcyk"/>.

[[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны|Таварыства беларускай мовы]] напярэдадні рэфэрэндуму двойчы зьвярталася да кіраўніцтва [[Нацыянальная дзяржаўная тэлерадыёкампанія Рэспублікі Беларусь|Нацыянальнай дзяржаўнай тэлерадыёкампаніі]] з просьбай наданьня тэле- і радыёэтэру, а адзін з намесьнікаў старшыні Таварыства даў інтэрвію для другой праграмы Беларускага радыё, якое аднак зьнялі з этэру. Таксама вядомыя грамадзкія дзеячы, прыхільнікі беларускай нацыянальнай ідэі, не атрымалі доступу да тэле- і радыёэтэру. У той жа час этэрны час вольна надаваўся актывістам [[Славянскі сабор Белая Русь|Славянскага сабору]] і камітэту «За свабодны выбар мовы навучаньня» ({{мова-ru|«За свободный выбор языка обучения»|скарочана}}<ref name="zapr1">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]] [http://mowaznaustwa.ru/2012/06/13/c-zaprudzki-mo%D1%9Enaya-palityka-belarusi-%D1%9E-1990-ya-gady/ Моўная палітыка ў Беларусі ў 1990-я гады] // [[Архэ Пачатак]]. № 1 (21), 2002.</ref>). Рэжым Лукашэнкі зладзіў шырокую прапагандысцкую кампанію празь дзяржаўныя сродкі масавай інфармацыі на карысьць станоўчых адказаў на пытаньні рэфэрэндуму. Напярэдадні рэфэрэндуму сам Лукашэнка на працягу 3-х гадзінаў агітаваў з тэлеэкрана за падтрымку сваёй ініцыятывы і свайго адназначнага бачаньня адказаў: па ўсіх пытаньнях — «так»<ref name="МП"/>. Увогуле, толькі на тэлебачаньні працягласьць перадачаў з агітацыяй за пытаньні рэфэрэндуму, паводле маніторынгу, складала дзясяткі гадзінаў<ref name="Navumcyk"/>. Пры гэтым у кандыдатаў у дэпутаты [[Вярхоўны Савет 13-га скліканьня|Вярхоўнага Савету 13-га скліканьня]] выразалася часткі выступаў, дзе яны выказваліся супраць прапанаваных Лукашэнкам пытаньняў рэфэрэндуму<ref name="Navumcyk"/>.

* Парушэньне закону «Аб статусе дэпутата Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусь», які гарантаваў наданьне этэрнага часу дэпутатам.

Перад галасаваньнем група дэпутатаў ([[Зянон Пазьняк]], [[Лявон Баршчэўскі]], [[Сяргей Навумчык]]) зьвярнуліся з афіцыйным запытам да старшыні Дзяржтэлерадыёкампаніі [[Рыгор Кісель|Рыгора Кісяля]] з просьбай надаць 45 хвілінаў этэрнага часу 13 траўня 1995 году для выказваньня сваёй пазыцыі па пытаньнях рэфэрэндуму і зьняпраўджваньня інфармацыі, якая папярэдне прагучала ў фільме [[Юры Азаронак|Юрыя Азаронка]] «[[Нянавісьць: дзеці хлусьні]]». Аднак этэру не надалі, хаця гэта гарантавалася дэпутатам законам «Аб статусе дэпутата Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусь»<ref name="Navumcyk"/>.

* У дзень рэфэрэндуму ў многіх памяшканьнях, дзе адбывалася галасаваньне, вывесілі плякаты, якія паказвалі, як трэба «правільна» адказваць у адпаведнасьці з пазыцыяй Лукашэнкі<ref name="МП"/>.

== Фальсыфікацыі пры падліку галасоў ==
У час галасаваньня афіцыйна зарэгістраваныя назіральнікі зафіксавалі шматлікія парушэньні<ref name="Navumcyk"/>. Парушэньні былі зафіксаваныя на кожным участку, дзе былі назіральнікі ад БНФ (больш за 100 участкаў). Характэрна, што ў [[Менск]]у, дзе кантраляваньне грамадзкасьцю працэдуры галасаваньня было арганізавана найлепш, ні адно з пытаньняў не атрымала больш за 40% станоўчых адказаў ад агульнага сьпісу грамадзян з правам голасу. Аднак у рэгіёнах гэты паказчык несувымерна больш высокі<ref name="МП"/>. 21 траўня Сойм БНФ адзначыў, што галасаваньне па рэфэрэндуме, асабліва ў сельскай мясцовасьці, было сфальсыфікавана выканаўчымі ўладамі і іхнімі прадстаўнікамі ў выбарчых камісіях. Пра гэта сьведчаць шматлікія факты, зарэгістраваныя назіральнікамі як ад Партыі БНФ, так і іншымі. Існуюць сьведчаньні, што ў шмат якіх сельскіх акругах прыйшло прагаласаваць менш за палову грамадзянаў, унесеных у сьпісы для галасаваньня. Колькасьць тых, хто прагаласаваў, была завышаная. Па другім і чацьвертым пытаньнях рэфэрэндуму (дзяржаўныя сымбалі і права прэзыдэнта распускаць парлямэнт) прагаласавала «за» менш за палову ад агульнай колькасьці выбарнікаў<ref name="Navumcyk"/>.

Адначасна з рэфэрэндумам у тых жа памяшканьнях праходзілі выбары ў [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 13-га скліканьня]], якія не адбыліся ў 141 акругах з 260 празь нізкую яўку (прыйшло менш за палову выбарнікаў), пры гэтым паводле афіцыйных зьвестак, ува ўсіх гэтых акругах у рэфэрэндуме прыняла ўдзел больш за палову выбарнікаў<ref name="Marcinovic"/>.

== Рэакцыя ==

=== Беларусь ===
* [[Цэнтральная камісія па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў Рэспублікі Беларусь]] не зьняпраўдзіла атрыманай ад афіцыйна зарэгістраванай партыі [[Беларускі Народны Фронт Адраджэньне|Беларускага Народнага Фронту]] афіцыйнай заявы, дзе на падставе зарэгістраваных назіральнікамі фактаў даводзілася, што ўдзел у рэфэрэндуме ўзяла менш за палову выбарнікаў, а сярод тых, хто прагаласаваў, менш за палову падтрымала прапановы Лукашэнкі па зьмене дзяржаўнай сымболікі і праве распускаць парлямэнт<ref name="Navumcyk"/>.
* Дэпутаты партыі Беларускага Народнага Фронту ў [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|Вярхоўным Савеце Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня]] на чале зь [[Зянон Пазьняк|Зянонам Пазьняком]] заявілі пра нелегітымнасьць рэфэрэндуму і непрызнаньне яго вынікаў, што бел-чырвона-белы сьцяг і Пагоня застаюцца дзяржаўнымі сымбалямі, што статус беларускай мовы як адзінай дзяржаўнай ня мусіць быць зьменены, а Лукашэнка ня мае права роспуску парлямэнту і, увогуле, больш не зьяўляецца легітымным прэзыдэнтам<ref name="Navumcyk"/>.

=== Сьвет ===
* [[Парлямэнцкая асамблея АБСЭ]], дэлегацыя якой наведала больш за 70 участкаў для галасаваньня, зрабіла выснову, што парлямэнцкія выбары і рэфэрэндум у Беларусі не адпавядалі ўсім міжнародным нормам свабоднага і справядлівага галасаваньня. Адзначаўся кантроль з боку ўрада за [[мас-мэдыя]] (што прыводзіла да браку або перакручваньня інфармацыі, у тым ліку праз пашырэньне [[паклёп]]ніцкай інфармацыі), умяшаньне выканаўчай улады ў выбарчы працэс, здушэньне дзейнасьці палітычных партыяў. Дэлегацыя таксама зафіксавала, як выбарнікі ў час галасаваньня ўкідвалі па некалькі бюлетэняў — як парлямэнцкіх выбараў, так і рэфэрэндуму<ref name="Navumcyk"/>.
* Заяву наконт выбараў і рэфэрэндуму ў Беларусі зрабіў [[Дзяржаўны дэпартамэнт ЗША]], у якой выказвалася шкадаваньне з нагоды таго, якім чынам і ў якой абстаноўцы кіраўніцтва Беларусі правяло выбары і рэфэрэндум<ref>Парламентские выборы в Беларуси; Заявление госдепартамента США по поводу выборов и референдума в Республике Беларусь // [[Белорусская деловая газета]]. 22 траўня 1995 г.</ref>.
* У заяве [[Дзяржаўная Дума Фэдэральнага Сходу Расейскай Фэдэрацыі|Дзяржаўнай думы Расеі]] сьцьвярджалася, што яна «''з натхненьнем успрыняла вынікі прамога народнага волевыяўленьня 14 траўня 1995 году, якое пацьвердзіла няўхільнае імкненьне беларускага народу да яднаньня з [[Расея]]й. Выказаная пазыцыя беларускага народу па пытаньнях аб дачыненьнях з Расеяй, аб статусе расейскай мовы і аб дзяржаўнай сымболіцы стала пераканаўчым сьведчаньнем глыбокага разуменьня карэнных інтарэсаў двух нашых братэрскіх народаў''»<ref>Заявление Государственной Думы Федерального Собрания Российской Федерации «В связи с результатами всенародного референдума 14 мая 1995 года в Республике Беларусь»</ref>.

== Праўныя наступствы ==
[[Міхаіл Пастухоў]] адзначае, што рэфэрэндум 1995 году быў незаконным, а ўсе дзеяньні, скіраваныя на рэалізацыю пастаўленых на рэфэрэндуме пытаньняў, варта прызнаць злоўжываньнем улады і гвалтам у дачыненьні да беларускага народу. Зь юрыдычнага пункту гледжаньня яго вынікі ня маюць значэньня, а Канстытуцыя Беларусі 1994 году захоўвае свой легітымны характар. Таму варта найперш аднавіць дзеяньне пачатковай рэдакцыі Канстытуцыі, а потым ужо абмяркоўваць нейкія зьмены<ref name="Пастухоў-2021"/>.

Беларускі праўнік [[Алег Волчак]] паказвае на тое, што службовыя асобы, якія мелі дачыненьне да правядзеньня незаконнага рэфэрэндуму, зьдзейсьнілі крымінальныя дзеяньні, якія кваліфікуюцца як захоп і ўтрыманьне дзяржаўнай улады неканстытуцыйным шляхам, а таксама замах на жыцьцё дзяржаўных дзеячоў з мэтай дэстабілізацыі грамадзкага парадку і ўзьдзеяньня на пастановы дзяржаўных органаў (тэрарыстычны акт). Усе ўдзельнікі тых падзеяў, ад шэраговага і да афіцэрскага складу, якія ўжывалі гвалт супраць дэпутатаў парлямэнту, таксама павінны быць прыцягнуты да адказнасьці як беспасярэднія саўдзельнікі і выканаўцы захопу ўлады. Такая ж крымінальная адказнасьць ляжыць на сябрах Цэнтральнай камісіі па выбарах і рэфэрэндумах, якія зацьвердзілі вынікі незаконнага рэфэрэндуму. Фактычна, 12 красавіка 1995 году кіраўнік дзяржавы Лукашэнка павінны быў быць адхілены ад улады ў зьвязку з грубым парушэньнем Канстытуцыі, бо сваёй пастановай аб прызначэньні рэфэрэндуму аб замене нацыянальнай сымболікі і наданьні расейскай мовы дзяржаўнага статусу перавысіў свае службовыя паўнамоцтвы, дадзеныя яму Канстытуцыяй<ref name="Navumcyk"/>.

Паводле былога дэпутата [[Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня|Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусь 12-га скліканьня]], сябра Канстытуцыйнай Камісіі і парлямэнцкай камісіі па пытаньнях СМІ і правоў чалавека [[Сяргей Навумчык|Сяргея Навумчыка]], аднаўленьне ў статусе дзяржаўных сымбаляў бел-чырвона-белага сьцяга і гербу Пагоні, а таксама статусу беларускай мовы — пытаньне аднаўленьня законнасьці ў Беларусі<ref name="Navumcyk"/>.

== Глядзіце таксама ==
* [[Сымболіка Беларусі]]
* [[Зьбіцьцё дэпутатаў у будынку Вярхоўнага Савету (1995)]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* [https://knihi.com/none/Aniamiennie_Z_kroniki_zniscennia_bielaruskaj_movy.html Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы]. — Вільня: Gudas, 2000. ISBN 998-6951-82-7.
* {{Літаратура/Дзевяноста пяты (2015)}}
* {{артыкул||дата публікацыі=2021-03-12|загаловак=Канстытуцыя: шматкроць перапісаная і не дзеючая|год=2021|выданьне=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|мова=be|нумар=10 (718)|старонкі=4|дата доступу=2021-03-20|аўтар=[[Міхаіл Пастухоў|Пастухоў М.]], Пульша С.}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{Спасылка
 | аўтар           = [[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]]
 | аўтарlink       = 
 | дата публікацыі = 12 траўня 2019
 | url             = https://www.svaboda.org/a/27734568.html
 | загаловак       = Рэфэрэндум-95 пра сымболіку і мову ня быў легітымным
 | фармат          = 
 | назва праекту   = 
 | выдавец         = [[Радыё Свабода]]
 | дата доступу    = 23 студзеня 2020
 | мова            = 
 | камэнтар        = 
}}
* {{Спасылка
 | аўтар           = Лашкевіч К.
 | аўтарlink       = 
 | дата публікацыі = 15 сакавіка 2009
 | url             = http://news.tut.by/politics/131760.html
 | загаловак       = «Амерыканскія горкі» беларускай Канстытуцыі
 | фармат          = 
 | назва праекту   = 
 | выдавец         = [[TUT.BY]]
 | дата доступу    = 20 лістапада 2020
 | мова            = 
 | камэнтар        = 
}}
* {{Спасылка
 | аўтар           = Гуштын А.
 | аўтарlink       = 
 | дата публікацыі = 14 траўня 2015
 | url             = https://naviny.by/rubrics/society/2015/05/14/ic_articles_116_188882
 | загаловак       = Рэферэндум-1995. Антыгероі беларускай мовы
 | фармат          = 
 | назва праекту   = 
 | выдавец         = [[Naviny.by]]
 | дата доступу    = 17 студзеня 2021
 | мова            = 
 | камэнтар        = 
}}
* {{Спасылка
 | аўтар           = [[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]]
 | аўтарlink       = 
 | дата публікацыі = 30 студзеня 2021
 | url             = https://www.svaboda.org/a/31077361.html
 | загаловак       = Як змахлявалі на рэфэрэндуме пра «чырвона-зялёную» сымболіку
 | фармат          = 
 | назва праекту   = 
 | выдавец         = [[Радыё Свабода]]
 | дата доступу    = 19 лютага 2021
 | мова            = 
 | камэнтар        = 
}}
* {{Спасылка
 | аўтар           = [[Сяргей Навумчык|Навумчык С.]]
 | аўтарlink       = 
 | дата публікацыі = 2 лютага 2021
 | url             = https://www.svaboda.org/a/31081932.html
 | загаловак       = Лукашэнка на рэфэрэндуме пра сымбалі: камуністам — правадыр, а Крамлю — халоп
 | фармат          = 
 | назва праекту   = 
 | выдавец         = [[Радыё Свабода]]
 | дата доступу    = 19 лютага 2021
 | мова            = 
 | камэнтар        = 
}}
* {{Спасылка
 | аўтар           = 
 | аўтарlink       = 
 | дата публікацыі = 30 красавіка 2021
 | url             = https://www.svaboda.org/a/31231229.html
 | загаловак       = «Дзеці хлусьні», пабіцьцё дэпутатаў, старшыню ЦВК вынесьлі з кабінэту. Як у Беларусі ладзілі рэфэрэндумы
 | фармат          = 
 | назва праекту   = 
 | выдавец         = [[Радыё Свабода]]
 | дата доступу    = 30 красавіка 2021
 | мова            = 
 | камэнтар        = 
}}
* {{YouTube|gqoF-Jn6NBs|Рэферэндум 1995 года / Сведкі}}, [[Белсат]]
{{Добры артыкул}}
{{Выбары ў Беларусі}}

[[Катэгорыя:Рэфэрэндумы ў Беларусі]]
[[Катэгорыя:Падзеі 1995 году]]