Рэдагаваньне: Рак (захворваньне)

{{Іншыя значэньні|Рак}}
{{Хвароба}}
'''Рак''' — вялікая, гетэрагенная кляса [[захворваньне|захворваньняў]], пры якіх група [[вуза]]ў паказваюць некантраляваны рост, уварваньне й разбурэньне навакольных тканінаў, а часта [[мэтастаз]]у, дзе пухлінныя вузы распаўсюджваюцца ў іншыя месцы арганізму празь [[лімфатычная сыстэма|лімфатычную сыстэму]] альбо праз [[кроў]].

Гэтыя тры злаякасныя ўласьцівасьці рака дыфэрэнцуюць злаякасныя пухліны ад [[дабраякасная пухліна|дабраякасных]], якія не растуць бескантрольна, урывацца толькі ў лякальныя органы альбо мэтастазы знаходзяцца ў рэгіянальных лімфатычных вузлах аддаленых участкаў цела, як то [[галаўны мозг]], [[косьць|косьці]], [[печань]] ці іншыя органы. Дасьледчыкі дзеляць прычыны раку на дзьве групы: з-за вонкавых чыньнікаў, а таксама з-за спадчынна-генэтычных чыньнікаў. Рак зьяўляецца ў першую чаргу вонкавай хваробай, аднак [[генэтыка]] ўплывае на рызыку некаторых відаў раку<ref>Anand P, Kunnumakkara AB, Kunnumakara AB, et al. (September 2008). «Cancer is a preventable disease that requires major lifestyle changes». Pharm. Res. 25 (9): 2097—116.</ref>. Агульныя экалягічныя фактары, якія вядуць да раку, уключаюць: [[Тытунепаленьне|ужываньне тытуню]], дрэннае харчаваньне й [[атлусьценьне]], [[інфэкцыя|інфэкцыі]], [[радыяцыя]], адсутнасьць фізычнай актыўнасьці й забруджаньне навакольнага асяродзьдзя. Гэтыя экалягічныя фактары выклікаюць павышэньне альбо парушэньні ў генэтычным матэрыяле вузаў<ref>Kinzler, Kenneth W.; Vogelstein, Bert (2002). [http://books.google.co.uk/books?id=pYG09OPbXp0C&pg=PA5&dq=%22from+defects+in+oncogenes%22&lr=&ei=EJ8pSujtDYWKygSqj8ikBw#PPA6,M1 «Introduction»]. [http://books.google.com/?id=pYG09OPbXp0C The genetic basis of human cancer] (2nd, illustrated, revised ed.). New York: McGraw-Hill, Medical Pub. Division. p. 5. ISBN 978-0-07-137050-9.</ref>. Размнажэньне вузаў зьяўляецца надзвычай складаным працэсам, які, як правіла, жорстка рэгулюецца некалькімі клясамі генаў, у тым ліку [[анкаген]]аў і [[антыанкаген]]аў. Спадчынныя альбо набытыя парушэньні ў гэтых рэгуляторных генах могуць прывесьці да разьвіцьця раку. Невялікі адсотак ад раку, прыкладна ў 5—10%, цалкам спадчынны.

Наяўнасьць рака можа быць западозраная на падставе клінічных прыкметаў і [[сымптом]]аў, альбо прыкмечаная пасьля [[мэдыцынская візуалізацыя|мэдыцынскай візуалізацыі]]. Канчатковы дыягназ раку, аднак, патрабуе мікраскапічнага дасьледаваньня ўзораў [[біяпсія|біяпсіі]]. Большасьць ракавых захворваньняў можна вылечыць, карыстаючыся такімі працэдурамі як [[хіміятэрапія]], [[прамянёвая тэрапія]] й [[Хірургія|хірургічнае ўмяшаньне]]. Прагноз на вылячэньне раку істотна залежыць ад тыпу й месцазнаходжаньня раку й ступені захворваньня. Нягледзячы на тое, што захварэць на рак можа ў любым узросьце, некаторыя віды рака часьцей сустракаюцца ў дзяцей, чым у дарослых, агульная рызыка разьвіцьця рака павялічваецца з узростам, прыкладна да 80—85 гадоў. У 2007 годзе рак выклікаў каля 13% усіх чалавечых сьмерцяў у сьвеце (7,9 млн чалавек). Колькасьць захворваньняў павялічваецца штогод, як і сярэдняя [[працягласьць жыцьця]]<ref>Jemal, A; Bray, F, Center, MM, Ferlay, J, Ward, E, Forman, D (2011-02-04). [http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.3322/caac.20107/pdf «Global cancer statistics»]. CA: a cancer journal for clinicians 61 (2): 69-90.</ref>. На 2012 год у сьвеце налічвалася 12 млн хворых на рак, большасьць якіх хварэла на [[рак лёгкіх]]. Да 35 % выпадках хваробы выклікала [[атлусьценьне]] і [[п'янства]], а да 32 % — [[тытунепаленьне]]<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=СААЗ: чалавецтва чакае новая хваля анкалягічных захворваньняў|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20140205/1391550860-prypynena-dzeyanne-licenzii-zat-interpeybank|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=|год=5 лютага 2014|нумар=[https://zviazda.by/be/number/21-27631 21 (27631)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/02/ZV_20140205_1.pdf 1]|issn=}}</ref>.

== Папярэджаньне ==
Прадухіленьню хваробы спрыяе ўніканьне вэнджанай і смажанай ежы, [[марынад]]аў, [[кансэрва]]ў, саленьняў і [[сьпірт]]у, адмаўленьне ўжыцьця харчаваньня зь [[цьвіль]]лю, гарачых ежы і пітва, выкарыстаньне ачышчанай побытавым фільтрам вады для піцьця і гатаваньня, штодзённае ўжыцьцё варанай і тушанай ежы, жоўта-зялёнай і аранжавай [[Гародніна|гародніны]] і [[Садавіна|садавіны]], [[цытрус]]авых, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Крыжакветная гародніна|крыжакветнай гародніны|en|Cruciferous vegetables}}, [[ягада]]ў, [[цыбуля (расьліна)|цыбулі]], [[часнык]]у, [[Бабовыя|бабовых]], [[Гарбата|гарбаты]], сухафруктаў, малочных вырабаў, морапрадуктаў, цэльнага зерня і [[Вотруб'е|вотруб’я]] [[Метлюжковыя|злакавых]], штодзённая разьмінка і ўніканьне [[стрэс]]аў<ref>{{Артыкул|аўтар=Сьвятлана Барысенка.|загаловак=Супрацьпухлінныя парады|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=44576|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=6 кастрычніка 2009|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2009-10-06 188 (26546)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/44588/6kas-7.indd.pdf 7]|issn=1990-763x}}</ref>.

Дзеля папярэджаньня хваробы таксама карысна аддаваць перавагу ў харчаваньні асноўным стравам з агародніны і бабовых з даданьнем жывёльнага бялку. Пры гэтым, дадатковаму вывядзеньню таксінаў з арганізму спрыяе спалучэньне [[брокалі]] з цыбуляй, часнаком або таматнай падлівай. Сярод іншага, варта ўжываць агародніну безь хімічнай апрацоўкі. У якасьці супрацьзапаленчага сродку карысна прыпраўляць [[Куркума|куркумой]] і [[Чорны перац|чорным перцам]] запраўку да салаты і іншыя стравы. Дзеля ніжэйшага ўзроўню цукру ў крыві варта пазьбягаць [[крухмал]]істай бульбы зь хімічнай апрацоўкай і аддаваць перавагу цэльназброжжавай [[Макароны|макароне]] і хлебу. Таксама карысна ўнікаць [[слодыч]]аў з цукрам сярод 3-х першых складнікаў на карысьць [[сьліва]]ў, чырвоных ягадаў і [[пэрсік]]аў. У выпадку [[Ласунак|ласаваньня]] лепей аддаваць перавагу [[шакаляд]]у з доляй [[Какава|какавы]] звыш 70 %. Рыбу лепей ужываць прынамсі тройчы на тыдзень зь ліку відаў меншага памеру, бо яны менш накапліваюць забруджвальнікі кшталту [[Ртуць|ртуці]] і [[поліхлёрбіфэнол]]у. Да такіх відаў належаць [[сардыны]], [[селядзец]] і [[скумбрыя]]. Таксама карысны прыём яечнага бялку без [[Жаўток|жаўтку]], бо фабрычны адкорм курэй вядзе да 20-кратнай перавагі [[Тлустыя кісьлі|тлустых кісьляў]] амэга-6 над амэга-3, што спрыяе [[Запаленьне|запаленьню]]. Дзеля пазьбяганьня кісьлі амэга-6 варта аддаваць перавагу аліўкаваму і [[Рапсавы алей|рапсаваму алеям]] пры запраўцы салаты і гатаваньні стравы адпаведна. У самі стравы мае сэнс дадаваць такія багатыя на [[антыаксыдант]]ы духмяныя травы, як [[базылік]], [[мацярдушка]], [[мята]], [[размарын]] і [[чабор]]<ref name="а">{{Артыкул|аўтар=Сьвятлана Барысенка.|загаловак=20 супрацьракавых парад|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20140123/1390426396-20-supracrakavyh-parad|выданьне=Зьвязда|тып=|год=23 студзеня 2014|нумар=[https://zviazda.by/be/number/12-27622 12 (27622)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/pdf/2014/01/ZV_20140123_14.pdf 10]|issn=}}</ref>.

Сярод іншага, карысьць нясуць штодзённая прагулка, прабежка і пляска. Дабратворны ўплыў аказвае штодзённы выхад на вуліцу апоўдні на 20 хвілінаў дзеля [[вітамін]]у Д. У справе гігіены варта праветрываць адзеньне цягам 2-х гадзінаў пасьля хімічнага праньня. Прыбіраць жытло лепей у пальчатках [[Гаспадарчае мыла|гаспадарчым мылам]] і [[сода]]й празь іх меншую агрэсіўнасьць да скуры. Грэць ваду варта ў ня[[плястык]]авым імбрыку. Таксама ваду патрэбна фільтраваць пры забруджанасьці [[пэстыцыд]]амі. Пры пашкоджаньні [[тэфлён]]авага пакрыцьця [[Патэльня|патэльні]] яе варта замяніць. Падчас размовы па [[Мабільны тэлефон|мабільным тэлефоне]] яго лепей трымаць далей ад галавы. Здымаць напружаньне карысна з дапамогай глыбокага дыханьня. Таксама дзеля папярэджаньня прыгнечанасьці маюць сэнс частыя сустрэчы і аддаленая сувязь прынамсі з 2-ма сябрамі. Таксама разгрузцы дапамагае штодзённая ўпадабаная дзейнасьць, у тым ліку карысная для суседзяў па двары і пад'езьдзе<ref name="а"/>.

== Праявы ==
[[Хвароба]] выяўляецца праз ушчыльненьне і [[Раскеліна|раскеліны]] ў [[Рот|роце]], на [[Вусны|вуснах]] і [[язык]]у, працяглы [[кашаль]] без палёгкі, [[кроў]] у [[Макроцьце|макроцьці]], ахрыплы [[голас]], кравянісныя выдзяленьні з [[Смочак|смочка]], [[Разлад страваваньня|разлад]] [[Страваваньне|страваваньня]] і цяжкасьці з [[глытаньне]]м, страту вагі, [[слабасьць]], павышаную стомленасьць і тэмпэратуру, бледнасьць і зуд [[Скура|скуры]], патлівасьць, павелічэньне [[Лімфатычны вузел|лімфатычных вузлоў]], цяжкасьці з [[Спаражненьне|апаражненьнем]] [[мачавік]]а і [[кішачнік]]а, кроў у [[Брулі|брулях]], павелічэньне ніжняй часткі жывата, зьмену выгляду [[Радзімка|радзімкі]] і незагойныя раны<ref>{{Артыкул|аўтар=Сьвятлана Барысенка, Натальля Карпенка.|загаловак=Перамагчы «ракавыя» абставіны (частка 1)|спасылка=http://old2.zviazda.by/?r=25&p=19&archiv=10012006|выданьне=Зьвязда|тып=|год=10 студзеня 2006|нумар=[http://old2.zviazda.by/?archiv=10012006 4 (25593)]|старонкі=|issn=}}</ref>.

== Выяўленьне ==
Для вызначэньня хваробы выкарыстоўваюцца адмысловыя [[Біямаркёр|біяхімічныя маркёры]] зь ліку каля 10 найбольш дакладных: падкарэннаспэцыфічны антыген — для [[Рак падкарэньніцы|раку падкарэньніцы]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|альфа-фэтабялок||en|Alpha-fetoprotein}} — для раку [[Печань|печані]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|СА-125||en|CA-125}} — для раку [[яечнік]]а. Выяўленьне пухліны ў выглядзе вузлавога ўтварэньня ў органе ажыцьцяўляюць пры дапамозе скрынінга шляхам [[Ультрагукавое дасьледаваньне|ультрагукавога дасьледаваньня]], кампутарнай і магнітна-рэзананснай [[Тамаграфія|тамаграфіі]]. Для вызначэньня дабраякаснага або злаякаснага паходжаньня пухліны праводзіцца [[біяпсія]] — забор тканкі для праверкі [[вуза]]ў на адхіленьні пад [[мікраскоп]]ам. Забор вузаў робіцца зь некалькіх участкаў органа (6 кропак для раку падкарэньніцы), каб выявіць вобласьць [[Запаленьне|запаленьня]]. Чым больш здаровы выгляд маюць вузы і чым меншы лік вузаў дзеліцца, тым павольней расьце пухліна і тым большае ўзьдзеяньне на пухліну займеюць лекі. На падставе ўласьцівасьцяў вузаў пухліну адносяць да ступені ад 1-ай да да 4-ай (чым большы лік ступені, тым больш запушчаная пухліна)<ref name="з">{{Артыкул|аўтар=Сьвятлана Барысенка.|загаловак=«Злыя» клеткі|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=89765|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=|год=2 сьнежня 2011|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2011-12-02 230 (27094)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/89754/2sne-2.indd.pdf 2]|issn=}}</ref>.

== Беларусь ==
На 2001 г. на ўліку стаяла 155 тыс. хворых (1,6% насельніцтва). У 2006 г. выявілі 33 880 хворых. На 11 верасьня 2007 г. на ўліку стаяла амаль 203 тыс. чалавек<ref>{{Навіна|аўтар=БелаПАН|загаловак=За апошнія 10 гадоў у Беларусі выяўлена 346 тыс. хворых на рак|спасылка=http://pda.nn.by/artykul/11427.html|выдавец=[[Наша Ніва]]|дата публікацыі=11 верасьня 2007|дата доступу=2 траўня 2013}}</ref> (2,1% насельніцтва). За 2002—2012 гады дзель хворых у насельніцтве ўзрасла на 34%. За 2011 г. захварэла звыш 44 тыс. жыхароў краіны<ref>{{Навіна|аўтар=Алена Спасюк|загаловак=У Беларусі за дзесяць гадоў захворваньне на рак павялічылася амаль на 35%|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2012/06/13/555209_555212|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=13 чэрвеня 2012|дата доступу=2 траўня 2013}}</ref>. На лістапад 2011 г. людзі пэнсійнага ўзросту (звыш 65 гадоў) складалі 69% хворых, людзі працаздольнага веку (да 65 гадоў) — 31%. Сярод [[мужчына]]ў найбольш распаўсюджаным быў [[Рак лёгкіх|рак лёгкага]]<ref>{{Артыкул|аўтар=Надзея Нікалаева.|загаловак=Рак — не прысуд|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=88412|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=|год=19 лютага 2011|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2011-11-04 211 (27075)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/88373/4lis-1.indd.pdf 1]|issn=}}</ref>. Таксама сярод мужчынаў найчасьцей сустракаліся запушчаныя ступені хваробы<ref name="з"/>. На 9 сакавіка 2012 г. налічвалася амаль 253 тыс. хворых<ref>{{Навіна|аўтар=Натальля Марцалева|загаловак=Сёлета ў мэдыцынскіх установах краіны пачнуць ствараць міжраённыя скрынінгавыя цэнтры для дыягностыкі многіх відаў раку|спасылка=http://www.tvr.by/bel/newsprint.asp?id=64014|выдавец=[[Белтэлерадыёкампанія]]|дата публікацыі=9 сакавіка 2012|дата доступу=2 траўня 2013}}</ref> (2,7% насельніцтва).

== Глядзіце таксама ==
* [[Рак скуры]]
* [[Джэк Андрака]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{Артыкул|аўтар=Сяргей Грыб, Вольга Шаўко.|загаловак=Дыягназ рак: не здавацца, змагацца (часткі: [http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=65129 1], [http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=65195 2], [http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=65260 3])|спасылка=|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=1-3 верасьня 2010|нумар=|старонкі=|issn=1990-763x}}
* {{Артыкул|аўтар=Сьвятлана Барысенка, Натальля Карпенка.|загаловак=На раньніх стадыях рак не фатальны (часткі: [http://old.zviazda.by/second.html?r=25&p=18&archiv=23122004 1], [http://www.zviazda.by/second.html?r=25&p=12&archiv=24122004 2], [http://old.zviazda.by/second.html?r=25&p=14&archiv=28122004 3], [http://old.zviazda.by/second.html?r=25&p=22&archiv=04012005 4], [http://old.zviazda.by/second.html?r=25&p=22&archiv=05012005 5], [http://old.zviazda.by/second.html?r=25&p=5&archiv=06012005 6])|спасылка=|выданьне=Зьвязда|тып=|год=23-24, 28 сьнежня 2004, 4-6 студзеня 2005|нумар=|старонкі=|issn=}}
* {{Артыкул|аўтар=Сьвятлана Барысенка, Натальля Карпенка.|загаловак=Перамагчы «ракавыя» абставіны (часткі: [http://old2.zviazda.by/?r=25&p=12&archiv=11012006 2], [http://old2.zviazda.by/?r=25&p=18&archiv=12012006 3], [http://old2.zviazda.by/?r=25&p=28&archiv=13012006 4], [http://old2.zviazda.by/?r=25&p=14&archiv=14012006 5], [http://old2.zviazda.by/?r=25&p=17&archiv=17012006 6], [http://old2.zviazda.by/?r=25&p=30&archiv=18012006 7])|спасылка=|выданьне=Зьвязда|тып=|год=11-14, 17-18 студзеня 2006|нумар=|старонкі=|issn=1990-763x}}

[[Катэгорыя:Рак| ]]
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]