Прагляд крыніцы для Пружанскае гета

{{Гета
| назва                  = Пружанскае гета
| арыгінальная_назва     = Ghetto Prużana
| выява                  = Ghetto Pruzhany 1a.JPG
| памер_выявы            = 400пкс
| подпіс_выявы           = Помнік забітым пружанскім жыдам на колішніх жыдоўскіх могілках
| выява2                 = 
| памер_выявы2           = 
| подпіс_выявы2          = 
| іншыя_назвы            = Ghetto Pruschana
| месцазнаходжаньне      = Пружана
| каардынаты             = 
| тып                    = закрытае
| дата_падзеі            = 
| дата_зьяўленьня        = 25 верасьня 1941
| дата_зьнікненьня       = 31 студзеня 1943
| лягер                  = 
| гета                   = 
| юдэнрат                = Іцхак Яновіч
| выканаўцы              = [[СС]]
| удзельнікі             = 
| арганізатары           = 
| месца_зьнішчэньня      = 
| ахвяры                 = 
| ацалелыя               = 
| вязьні                 = 
| сьведкі                = 
| дакумэнты              = 
| помнікі                = 
| заўвагі                = 
| commons                = Ghetto Pruzhany
}}
'''Пружа́нскае ге́та''' ({{Мова-de|Ghetto Prużana/Pruschana}}<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 31 сакавіка 2012|url = http://www.sztetl.org.pl/de/article/bialystok/5,geschichte/?action=view&page=7|загаловак = Geschichte — Die jüdische Gemeinde vor 1989|фармат = |назва праекту = Białystok|выдавец = Virtual Shtetl|дата = 11 ліпеня 2014|мова = de|камэнтар = }}</ref>) — [[Гета ў пэрыяд Другой сусьветнай вайны|жыдоўскае гета]] ў [[Пружаны|Пружанах]], створанае [[Нацызм|нацыстамі]] ў пэрыяд [[Беларусь пад нямецкай акупацыяй|акупацыі Беларусі]]. Існавала ў 1941—1943 роках, займала тэрыторыю ў цэнтры Пружанаў. Сюды былі зьвезеныя жыды з вакольных мястэчак: [[Белавежа|Белавежы]], [[Блудзень|Блудзеню]], [[Бярозаўскае гета|Бярозы]], [[Гайнаўка|Гайнаўкі]], [[Заблудаў|Заблудаву]], [[Івацэвічы|Івацэвічаў]], [[Камянец|Камянцу]], [[Малеч]]у, [[Новы Двор (Сакольскі павет)|Новага Двару]], [[Ружаны|Ружанаў]], [[Слонім]]у, [[Стоўпцы|Стоўпцаў]], [[Шарашоў|Шарашову]], — а таксама дэпартаваныя 4,5 тыс. габрэяў зь [[Беластоцкае гета|Беластоку]]<ref name="palan">{{артыкул|аўтар=Павел Полян.|загаловак=Первая обобщающая монография о Холокосте на территории СССР|арыгінал=|спасылка=http://berkovich-zametki.com/2005/Zametki/Nomer9/Poljan1.htm|аўтар выданьня=|выданьне=«Заметки по еврейской истории»|тып=|месца=|выдавецтва=|год=верасень 2005|выпуск=|том=|нумар=9 (58)|старонкі=|isbn=}}</ref>. Насельніцтва гета паводле розных ацэнак складала ад 10<ref name="guryn">{{Спасылка | аўтар = Анатолий Гурин.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 14 студзеня 2006| url = http://www.sb.by/printv.php?area=content&articleID=49319| загаловак = В поисках утраченного| фармат = | назва праекту = | выдавец = [[Беларусь сегодня]]| дата = 11 ліпеня 2014| мова = ru| камэнтар = }}</ref> да 12<ref name="rujen">{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.rujen.ru/index.php/%D0%9F%D1%80%D1%83%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%8B| загаловак = Пружаны| фармат = | назва праекту = | выдавец = Российская еврейская энциклопедия| дата = 11 ліпеня 2014| мова = ru| камэнтар = }}</ref> тыс. чалавек.

Кіраваў парадкам у гета [[юдэнрат]] з 24 чалавек на чале з Іцхакам Яновічам, Зэевам Шрайбманам ды Эліезэрам Шэінам. Дзейнічала [[Жыдоўская паліцыя|ўласная паліцыя]], суд, шпіталь, дзіцячы садок. Насельнікі гета працавалі на [[Прымусовая праца|прымусовых працах]] па-за тэрыторыяй гета: на [[Пружанскі аэрадром|аэрадроме]], фэрмах, на дарожных працах, уборцы сьнегу, здабычы [[торф]]у, [[дзядоўнік]]а, карчаваньні пнёў. На тэрыторыі гета знаходзілася пажарная станцыя, якая абслугоўвала ўсё места. Такім чынам магчыма было здабываць дадатковае харчаваньне для дзяцей і хворых.

Пружанскае гета было зьнішчанае пасьля выяўленьня ў ім партызанаў-падпольнікаў. Большасьць ягоных вязьняў былі вывезеныя чатырма цягнікамі ў [[канцлягер]] [[Аўшвіц]]<ref name="aǔšwic">{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.holocaustchronicle.org/StaticPages/421.html| загаловак = 1943 timeline| фармат = | назва праекту = The Holocaust chronicle| выдавец = Publications International, Ltd| дата = 11 ліпеня 2014| мова = en| камэнтар = }}</ref><ref name="mun2006">{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.mun.ca/2006report/honour/graduates/riteman.php| загаловак = Philip Riteman. Oration honouring Philip Riteman, given by Shane O’Dea, Public orator| фармат = | назва праекту = Honour Roll| выдавец = Memorial University of Newfoundland| дата = 11 ліпеня 2014| мова = en| камэнтар = }}</ref><ref name="wvalor">{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://cpsa.info/pruzany/aida2.htm| загаловак = Aida Brydbord - Part II| фармат = | назва праекту = Women of Valor: Partisans and Resistance Fighters | выдавец = Judy Cohen| дата = 11 ліпеня 2014| мова = en| камэнтар = }}</ref>, частка расстраляная ў [[Слабудка|Слабудцы]], частка — на [[Бронная гара|Броннай гары]]<ref name="budni9634">{{Артыкул|аўтар = Віктар Рачко.|загаловак = Сямейная тайна|арыгінал = |спасылка = |аўтар выданьня = |выданьне = [[Раённыя будні]]|тып = |месца = |выдавецтва = |год = 13 лістапада 2013|выпуск = |том = |нумар = 89 (9634)|старонкі = 5|isbn = }}</ref>. Ацалелыя пасьля ліквідацыі (уцекачы ў пружанскія лясы або выратаваныя войскамі саюзьнікаў) — некалькі сотняў чалавек — эмігравалі ў [[Аргентына|Аргентыну]], [[ЗША]], [[Ізраіль]], [[Куба|Кубу]].

== Стварэньне ==
Пружаны былі акупаваныя 23 чэрвеня 1941, а 10 ліпеня ў месьце зьявілася [[гестапа]] і была створаная [[Польская дапаможная паліцыя|польская паліцыя]]. Паліцыянты адразу ж выдалі немцам 18 жыдоў, якія «супрацоўнічалі з бальшавікамі» (хоць сярод іх былі й людзі, якія насамрэч ня мелі да гэтага ніякага дачыненьня)<ref name="Urievich">{{Спасылка | аўтар = Zalman Urievich.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.pruzhanydistrict.com.ar/yzkor_pruzhany/guettos_camp.htm| загаловак = Pruzhany jews in ghettos and camps| фармат = | назва праекту = | выдавец = Pruzhany uyezd research organization| дата = 20 сьнежня 2011 | мова = en| камэнтар = }}</ref>. Яны былі расстраляныя.

15 ліпеня нямецкімі ўладамі быў выдадзены загад пра неабходнасьць стварэньня цягам трох дзён [[юдэнрат]]у ў складзе 5 чалавек. За невыкананьне патрабаваньня пагражалі расстраляць 100 чалавек<ref name="black_book172">{{Кніга|аўтар = Ilya Ehrenburg, Vasily Grossman.|частка = The Story of Dr. Olga Goldfain|загаловак = The Complete Black Book of Russian Jewry|арыгінал = |спасылка = http://books.google.by/books?id=wvyX6Vjkq3MC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false|адказны = Translated and edited by David Patterson|выданьне = |месца = |выдавецтва = Transaction Publishers|год = 2003|том = |старонкі = 172|старонак = |сэрыя = |isbn = 978-0-7658-0069-5|наклад = }}</ref>. У першы склад юдэнрату ўвайшлі Завэль Сэгель ({{Мова-en|Zavel Segel|скарочана}}), які пасьпеў пажыць у [[Данцыг]]у і ведаў нямецкую мову; Вэлвэль Шрайбман, Лявіцкі, Штрайхер і Мэір Моціл<ref name="segel">{{Спасылка | аўтар = Zavel Segel.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.pruzhanydistrict.com.ar/yzkor_pruzhany/remembrances_ghetto.htm| загаловак = Remembrances of Pruzhany's guetto| фармат = | назва праекту = | выдавец = Pruzhany uyezd research organization| дата = 22 сьнежня 2011 | мова = en| камэнтар = }}</ref>.

Пазьней, са стварэньнем гета, колькасьць чальцоў юдэнрату была павялічаная да 24. Кіраўніком юдэнрату стаў Іцхак Яновіч, сіяніст, вельмі заможны чалавек (забіты ў газавай камэры ў [[Аўшвіц-Біркенаў|Біркенаў]] 2 лютага 1943 року разам з жонкай Валяй і сынам Мардэхаем). Зэеў Шрайбман стаў ягоным намесьнікам, Эліезэр Шэін з Лодзі — галоўным памочнікам. Завэль Сэгель адказваў за сувязь з акупацыйнай уладай, Шлома Юдэвіч займаўся разьмеркаваньнем ежы<ref name="abrahar_judenrat">{{Спасылка | аўтар = Avraham Har’shalom (Friederg).| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.pruzhanydistrict.com.ar/yzkor_pruzhany/alive_judenrat.htm| загаловак = Judenrat in Pruzany| фармат = | назва праекту = | выдавец = Pruzhany uyezd research organization| дата = 26 сьнежня 2011 | мова = en| камэнтар = }}</ref>. Сярод іншых чальцоў юдэнрату былі таксама доктарка Гольдфайн са шпіталю, які знаходзіўся ў будынку былой [[Гімназія імя Адама Міцкевіча (Пружаны)|польскай гімназіі]], з мужам<ref name="aida_shoa">{{Спасылка | аўтар = Aida Brydbord.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.pruzhanydistrict.com.ar/brydbord.htm| загаловак = My Story of the Shoa| фармат = | назва праекту = | выдавец = Pruzhany uyezd research organization| дата = 15 сьнежня 2011 | мова = en| камэнтар = }}</ref>; рэдактар [[Сіянізм|сіянісцкае]] газэты «Пружэнэр штыме» Абрагам Брэсцкі.

20 ліпеня гестапа запатрабавала ад юдэнрату сабраць цягам наступных трох дзён два кіляграмы [[золата]], дзесяць кіляграмаў [[срэбра]] і 500 тыс. [[Савецкі рубель|савецкіх рублёў]]. Нягледзячы на некаторае задавальненьне працай юдэнрату (ён намагаўся сьцішыць пратэсты жыдоў і запрашаў да «парадку»), мясцовыя жыхары не лічылі яго чальцоў здраднікамі. Дзеля перайманьня досьведу пружанскага юдэнрату места наведвалі жыды зь [[Беласток]]у, [[Слонім]]у, [[Пінск]]у, [[Берасьце|Берасьця]] і іншых местаў<ref name="Urievich" />.

Акупанты распачалі ўнікальную спробу стварыць у Пружанах жыдоўскае места ({{Мова-de|Judenstadt|скарочана}}). Усе жыды, у тым ліку і маленькія дзеці, былі абавязаныя насіць на грудзёх і на сьпіне па [[Зорка Давіда|жоўтай нашыўцы]]. Ім таксама было забаронена хадзіць па ходніках. Пасьля выйшла забарона на пражываньне жыдоў на вуліцах [[Вуліца Савецкая (Пружаны)|Пацэвіча]] і [[Вуліца Чырвонаармейская (Пружаны)|3 траўня]] з прылеглымі [[Завулак|завулкамі]]. Урэшце, 25 верасьня 1941 было абвешчана пра стварэньне гета ў межах вуліцаў [[Вуліца Шырмы (Пружаны)|Дамброўскай]] і [[Вуліца Кобрынская (Пружаны)|Кобрынскай]] да мосту, [[Вуліца Леніна (Пружаны)|Берасьцейскай]] да скрыжаваньня з [[Вуліца Тармасава (Пружаны)|Шарашоўскай]], і прылеглых завулкаў<ref name="abrahar_judenrat" />. Усе «хрысьціяне» (маюцца на ўвазе прадстаўнікі ўсіх іншых нацыянальнасьцяў) з гэтай тэрыторыі былі выселеныя на ўскрайкі места ці ў вакольныя вёскі. 20 кастрычніка тэрыторыя [[гета]] была абнесеная дротам, сюды перамясьцілі ўсіх пружанскіх жыдоў. Узімку 1942, калі тэрыторыя гета была зьменшаная, пераселеныя жыхары атрымалі дазвол вярнуцца ў свае хаты<ref name="budni9634" />.

== Жыцьцё ў гета ==
[[Файл:Judenstern JMW.jpg|значак|[[Зорка Давіда|Жоўтая зорка]] на выставе ў [[Jüdisches Museum Westfalen]] ([[Дорстэн]], [[Нямеччына]])]]
Пачынаючы з восені 1941 нацысты зьвезьлі ў Пружану больш за 6,5 тыс. грамадзянаў [[жыд]]оўскай нацыянальнасьці з 14 населеных пунктаў<ref name="altman">{{Кніга|аўтар = И. А. Альтман.|частка = [http://jhistory.nfurman.com/shoa/hfond_111.htm Глава 3. Гетто и лагеря на территории СССР]|загаловак = Холокост и еврейское сопротивление на оккупированной территории СССР: Учеб.пособие для студентов высш. учеб, заведений|арыгінал = |спасылка = http://jhistory.nfurman.com/shoa/hfond_100.htm|адказны = Под ред. проф. А Г. Асмолова|выданьне = |месца = Москва|выдавецтва = Фонд «Холокост»|год = 2002|том = |старонкі = |старонак = 320|сэрыя = |isbn = 5-83636-007-7|наклад = }}</ref> ([[Белавежа]], [[Блудзень]], [[Бярозаўскае гета|Бяроза]], [[Гайнаўка]], [[Заблудаў]], [[Івацэвічы]], [[Камянец]], [[Малеч]], [[Новы Двор (Сакольскі павет)|Новы Двор]], [[Ружаны]], [[Слонім]], [[Стоўпцы]], [[Шарашоў]]). 18—21 верасьня 1941 у Пружану былі дэпартаваныя 4,5 тыс. жыдоў зь [[Беластоцкае гета|Беластоку]]<ref name="palan" />. На [[Вуліца Леніна (Пружаны)|Хватцы]] быў абсталяваны санітарны прапусьнік, празь які праганялі ўсіх прыбылых<ref name="budni9634" />.

3 студзеня 1942 року нацысты наклалі на жыдоў чарговую кантрыбуцыю, забраўшы мехавыя шубы, [[Воўна|ваўняную]] вопратку і іншыя цёплыя рэчы. Былі канфіскаваныя фотакамэры, грамафоны, грамплястынкі; за ўзьвядзеньне гета быў выстаўлены рахунак на суму 750 тыс. [[Райхсмарка|марак]], пасьля яшчэ на 500 тыс.<ref name="black_book173">{{Кніга|аўтар = Ilya Ehrenburg, Vasily Grossman.|частка = |загаловак = The Complete Black Book of Russian Jewry|арыгінал = |спасылка = http://books.google.by/books?id=wvyX6Vjkq3MC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false|адказны = Translated and edited by David Patterson|выданьне = |месца = |выдавецтва = Transaction Publishers|год = 2003|том = |старонкі = 173|старонак = |сэрыя = |isbn = 978-0-7658-0069-5|наклад = }}</ref>. У лютым новы мэр Пружанаў Кошман ({{Мова-de|Koschman|скарочана}}) запатрабаваў трэцюю кантрыбуцыю грашыма і рэчамі.

Акрамя 18 чалавек, забітых у першы дзень прыходу ў Пружану гестапаўцаў, нацысты не займаліся зьнішчэньнем жыхароў гета. Некалькі чалавек, тым ня меней, былі забітыя пры спробах уцёкаў з гета. Аднак нярэдкімі былі візыты жаўнераў на ягоную тэрыторыю, падчас якіх адбываліся зьбіцьці, зьдзекі і рабаваньні. 1 лістапада 1942 року гета было аточанае ўзброенымі жаўнерамі. Выхад зь яго быў забаронены, у тым ліку й людзям, якія мелі працаваць па-за тэрыторыяй. Група інтэлектуалаў, урачоў, юрыстаў і інш., вырашыўшы не чакаць горшага, сабраліся ў хаце Вэлвэля Шрайбмана дзеля [[Масавае самагубства|групавога самагубства]]. Зачыніўшыся, яны ўсе зрабілі ін’екцыі атруты. Аднак ейная доза апынулася несьмяротнай, і загінуў толькі адзін чалавек<ref name="abrabres">{{Спасылка | аўтар = Abraham Breski.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.pruzhanydistrict.com.ar/yzkor_pruzhany/final_summary.htm| загаловак = Pruzhany’s Saint Kehila destruction summary| фармат = | назва праекту = | выдавец = Pruzhany uyezd research organization| дата = 26 сьнежня 2011 | мова = en| камэнтар = }}</ref>. Ачапленьне гета было зьнятае празь некалькі дзён.

Колькасьць насельніцтва гета паводле розных ацэнак складала ад 10<ref name="guryn" /> да 12<ref name="rujen" /> тыс. чалавек. Доктарка Вольга Гольдфайн, якая ўратавалася з гета падчас ягонай ліквідацыі, называе нават лічбу 18 тыс., зь якіх 6 тыс. загінулі ўзімку 1941—1942 рр. з-за халадоў, голаду і зьбіцьцяў<ref name="black_book173" />.

Хаты былі перанаселеныя, сутачнай нормы харчаваньня (200 грамаў хлеба і некалькі бульбін) не хапала для паўнавартаснага харчаваньня. Напачатку сяляне прывозілі ў гета хлеб і агародніну (малочныя і мясныя прадукты былі катэгарычна забароненыя), але потым уваход на яго тэрыторыю быў забаронены. Асобныя пружанцы таемна праносілі на тэрыторыю гета [[мяса]] ды [[масла]], каб вымяняць іх па высокіх коштах на [[золата]]<ref name="budni9634" />. Магчымасьць здабываць прадукты мелі жыды, якія працавалі на [[Прымусовая праца|прымусовых працах]] па-за тэрыторыяй гета: на [[Пружанскі аэрадром|аэрадроме]], [[фэрма]]х, на дарожных працах, уборцы сьнегу, здабычы [[торф]]у, карчаваньні пнёў.

[[Файл:Bundesarchiv Bild 101I-138-1091-31A, Russland, Mogilew, Juden auf Dorfstraße.jpg|міні|Жыды з [[Зорка Давіда|апазнавальнымі знакамі]] на магілёўскай вуліцы]]
Пра харчаваньне для хворых у шпіталі і для дзетак клапаціўся юдэнрат; для бяздомных таксама існавалі бясплатныя сталоўкі. Хоць афіцыйна штодзённая порцыя хлеба складала 1/8 фунту, юдэнрат знаходзіў магчымасьць даваць больш ежы. Яна паступала ў юдэнрат ад працаўнікоў, якія працавалі за межамі гета, а таксама [[Кантрабанда|кантрабанднымі]] шляхамі. Напрыклад, атрымоўвалася праносіць ежу падчас выхадаў на [[млын]] (немцы давалі юдэнрату [[Мука|муку]], якая малолася па-за межамі гета). На тэрыторыі гета знаходзілася пажарная станцыя, якая абслугоўвала ўсё места. Падчас выклікаў жыдоўскія пажарнікі мелі магчымасьць таксама набываць і прывозіць харчаваньне<ref name="Urievich" />.

Юдэнрат атрымаў у нацыстаў дазвол на здабычу ля [[Семянча I|Семянчы]] і [[Куплін]]а [[дзядоўнік]]у, а таксама на магчымасьць выкарчоўваць пні ля [[Чахец|Чахцу]]. Гэтыя матэрыялы выкарыстоўваліся ў гета для ацяпленьня хат.

У будынку былой [[Гімназія імя Адама Міцкевіча (Пружаны)|польскай гімназіі]] разьмяшчаўся шпіталь, дырэктарам якога быў прафэсар Штрайхер, галіцыйскі жыд. Ён ня меў мэдыцынскае адукацыі, а сваю мянушку «прафэсар» атрымаў за тое, што да вайны выкладаў у жыдоўскай школе<ref name="Urievich" />. Лекі даводзілася набываць па вельмі высокіх коштах, таму лекаваньне каштавала дорага. Аднак мэдыцынскую дапамогу атрымоўвалі ўсе, каму яна была патрэбная: у выпадку адсутнасьці грошай хворых лекавалі дарма.

Аднойчы, калі ўсе вакольныя гета ўжо былі ліквідаваныя, у Пружанах успыхнула эпідэмія [[тыф]]у. Супрацоўнікі шпіталю вырашылі трымаць гэты факт у сакрэце ад немцаў, бо гэта магло б стаць прычынаю ліквідацыі гета. Вельмі хутка ўсе хворыя былі ізаляваныя і неўзабаве вылечаныя. Нават ня ўсе насельнікі гета даведаліся пра гэты інцыдэнт<ref name="Urievich" />.

У хаце Гольдбэрга па вул. Кобрынскай дзейнічаў дзіцячы садок, які даглядалі жонка старшыні юдэнрату і сястра сакратара. Старэйшыя дзеці навучаліся ў прыватных хатах у найманых рэпэтытараў.

[[Жыдоўская паліцыя]] займалася падтрыманьнем парадку ў гета і зьбіраньнем падаткаў для юдэнрату. Меўся ўласны судзьдзя, які разьбіраў невялікія спрэчкі. Напрыклад, найбольшым прысудам за ўвесь час існаваньня гета стаў адміністратыўны арышт на адну ноч. Калі ж парушальнік трапляўся другі раз, юдэнрат мог накіраваць яго ў працоўны лягер у [[Белавежа|Белавежу]].

== Падпольле ==
Увесну 1942 ў геце былі створаныя падпольныя арганізацыі. На чале адной стаялі Арон Гальдштэйн, Ёсэф Разэн і Іцхок Шарашоўскі, другой кіравалі Іцхок Фрыдбэрг і Шмарыягу Эльман<ref name="rujen"/>.

Іцхок Фрыдбэрг з групай працаўнікоў штодзень накіроўваўся на працу ў нямецкія казармы на паўдарозе да [[Лінова]]. Там ён выявіў склад трафэйнай савецкай зброі, якую часткамі пераносілі на тэрыторыю гета. [[Куля|Кулі]] хавалі пад падэшвамі, [[Граната|гранаты]] прывязвалі да ног, адмыслова апранаючы дзеля гэтае мэты штаны з шырокімі каляшынамі. Са [[стрэльба]]ў прыносілі толькі мэталёвыя дэталі; драўляныя часткі адмыслова вырабляў на тэрыторыі гета чалавек па мянушцы Мядоўнік, прывезены зь [[Беластоцкае гета|Беластоцкага гета]]. Уся зброя захоўвалася ў таемным сховішчы на Кобрынскай вуліцы<ref name="Kirshner">{{Спасылка | аўтар = Berel Kirshner.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.pruzhanydistrict.com.ar/yzkor_pruzhany/weapons.htm| загаловак = Getting weapons| фармат = | назва праекту = | выдавец = Pruzhany uyezd research organization| дата = 19 сьнежня 2011 | мова = en| камэнтар = }}</ref>.

Падпольнікі нават мелі плянам пракапаць з гета тунэль, які б праходзіў пад палямі [[Вуліца Багдановіча (Пружаны)|Галендры]] праз [[Вуліца Астроўскага (Пружаны)|Балотную вуліцу]] і выходзіў на зямлю ля [[млын]]а Бараноўскага, па дарозе да млына Круцеля<ref name="Kirshner" />. Аднак празь цяжкасьць яго зьдзяйсьненьня плян ня быў рэалізаваны.

Жыд па імю Шмэрль Эльман ({{Мова-en|Shmerl Elman|скарочана}}) працаваў у [[Пружанскі палацык|хаце]] нямецкага камісара Пружанаў. Сярод ягоных абавязкаў было ацяпленьне маёнтку, таму ён меў магчымасьць пакідаць хату дзеля падвозкі дроваў. Даведаўшыся, што непадалёк, па дарозе на [[Палянова]], дзе быў [[Пружанскі аэрадром|аэрадром]], нацысты збудавалі майстэрню па рамонце савецкага ўзбраеньня, Эльман паведаміў гэтую інфармацыю падпольнікам. Маючы дазвол ад камісара, ён на ўласным возе правёз схаваную зброю на тэрыторыю гета<ref name="Kirshner" />.

[[Юдэнрат]] на чале з Іцхакам Яновічам не падтрымліваў дзейнасьць падпольных арганізацыяў, баючыся, што гэта падвяргае небясьпецы жыцьцё жыхароў гета. Яны лічылі, што пружанскія жыды ня будуць зьнішчаныя, у доказ прыводзячы тое, што да гэтае пары ўсе гета вакол Пружанаў ужо былі ліквідаваныя, а Пружана мела асаблівы статус ''юдэнштату''. Юдэнрат нават пераразьмеркаваў Фрыдбэрга з групай у 20 чалавек на працу ў кірунку [[Белавежа|Белавежы]], дзе будавалася дарога да [[Камянец|Камянцу]] праз [[Белавеская пушча|пушчу]]. Аднак на гэтай працы ён скантактаваўся з савецкімі партызанамі, якія хаваліся ў лясох. Кантакт зь імі быў наладжаны празь месьціча па прозьвішчы Астапук (Астапчук?), які двойчы таемна пракрадаўся на тэрыторыю гета па таемным праходзе, які пачынаўся ў закінутым хляве на [[Вуліца Кобрынская (Пружаны)|вуліцы Кобрынскай]]<ref name="Kirshner" />.

Дзякуючы дзейнасьці падпольных арганізацыяў некалькі сотняў вязьняў гета здолелі ўцячы ў лясы, дзе ўвайшлі ў склад партызанскіх атрадаў.

27 студзеня 1943 начальнік пружанскага гестапа нечакана наведаўся ў сядзібу [[юдэнрат]]у. У гэты час там знаходзіліся два ўзброеныя партызаны, якія прыйшлі зь лесу дзеля перамоваў<ref name="Urievich" />. Яны здолелі ўцячы; падчас страляніны быў забіты жыдоўскі вартаўнік, два сябры юдэнрату параненыя, астатнія арыштаваныя. Лёс гета быў вырашаны. Падчас ягонае ліквідацыі ўсе сябры юдэнрату трапілі ў [[Аўшвіц]], дзе выжылі толькі 2 чалавекі.

== Ліквідацыя ==
[[Файл:Wagon w obozie koncentracyjnym "Auschwitz-Birkenau".jpg|міні|Адзін зь відаў таварных вагонаў, якія выкарыстоўваліся для дэпартацыяў]]
Наступным ранкам гета было аточанае аддзеламі [[СС]]. А 6-й ранку ў будынак, дзе разьмяшчаўся юдэнрат, прыбыў шэф [[гестапа]] і абвясьціў, што насельнікі [[Вуліца Шырмы (Пружаны)|вуліцы Дамброўскага]] і прылеглых завулкаў (прыкладна 2600 чалавек), у тым ліку дзеці, старыя і хворыя асобы, будуць дэпартаваныя на прымусовыя працы ў [[Сылезія|Сылезію]]<ref name="abrabres" />. У гэты час прадстаўнікі юдэнрату яшчэ спрабавалі дамовіцца з гестапаўцамі, якія паабяцалі, што рашэньне будзе тычыцца толькі мужчынскага насельніцтва<ref name="Urievich" />. Аднак пазьней стала відавочна, што акупанты не стрымалі сваё абяцаньне.

Увечары 28 студзеня рынкавая плошча запоўнілася сялянскімі вазамі, на якія сталі загружаць жыдоў. З сабой было дазволена ўзяць толькі невялікія клункі, грошы, упрыгажэньні і каштоўнасьці. Вазы накіроўваліся на чыгуначную станцыю [[Аранчыцы]] і разьмяркоўваліся па вагонах. Да 31 студзеня 1943 року гета было ліквідаванае. Большасьць ягоных вязьняў былі вывезеныя чатырма цягнікамі ў [[канцлягер]] [[Аўшвіц]]<ref name="aǔšwic" /><ref name="mun2006" /><ref name="wvalor" />, частка расстраляная ў [[Слабудка|Слабудцы]], частка — на [[Бронная гара|Броннай гары]]<ref name="budni9634" />.

{| class="wikitable"
|+ Насельнікі гета, вывезеныя пры яго зьнішчэньні ў [[канцлягер]] [[Аўшвіц]]<ref>{{Спасылка | аўтар = Avraham Harshalom (Fridberg).| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.pruzhanydistrict.com.ar/people_murdered/jews_evacuated_from_ghetto.htm| загаловак = Figures and other data of jews evacuated from Pruzhany ghetto| фармат = | назва праекту = Pruzhany uyezd research organization| выдавец = Puro and Jose Serlin| дата = 12 сьнежня 2011 | мова = en| камэнтар = }}</ref>
|-
! rowspan=2| № цягніка
! rowspan=2| Адпраўленьне са станцыі [[Лінова]]
! rowspan=2| Прыбыцьцё ў Аўшвіц
! rowspan=2| Колькасьць людзей
! rowspan=2| Дзяцей да 10 гадоў
! colspan=3| Прыбылі ў Аўшвіц
! rowspan=2| Накіраваныя ў газавыя камэры
|-
! дарослыя
! мужчыны
! жанчыны
|-
| Pj99
| 29 студзеня 1943
| 30 студзеня 1943
| 2612
| 518
| 602
| 327
| 275
| 2010
|-
| Pj101
| 30 студзеня 1943
| 31 студзеня 1943
| 2450
| 457
| 281
| 249
| 32
| 2169
|-
| Pj103
| 31 студзеня 1943
| 31 студзеня 1943
| 2834
| 750
| 483
| 303
| 180
| 2351
|-
| Pj104
| 1 лютага 1943
| 2 лютага 1943
| 1265
| 95
| 399
| 294
| 105
| 866
|-
|
|
|
| 9161
| 1820
| 1765
| 1173
| 592
| 7396
|-
|}

=== Уцекачы падчас ліквідацыі ===
На самым пачатку ліквідацыі гета некалькі арганізаваных групаў падпольнікаў здолелі ўцячы праз выхад з боку [[Вуліца Тармасава (Пружаны)|Шарашоўскай вуліцы]], дзе сьпярша стаяла толькі ахова з [[Польская дапаможная паліцыя|польскіх паліцыянтаў]]. Калі гэты шлях быў перакрыты, частка падпольнікаў паспрабавала з боем прарваць ачапленьне на [[Вуліца Савецкая (Пружаны)|вуліцы Пацэвіча]] і ў некаторых іншых месцах<ref name="Urievich" />. Частка зь іх пры гэтым загінула.

Адзін з атрадаў уцекачоў з гета схаваўся ў лясох ля [[Замошша (Пружанскі раён)|Замошша]]. Прадукты і зброю здабывалі ў вакольных вёсках, зіму перабывалі ў зямлянках. Пасьля нападу на сялянаў 17 лютага 1943 вяскоўцы данесьлі нацыстам пра дзейнасьць жыдоўскіх партызанаў з пружанскага гета. Лес быў аточаны, немцы забілі 14 чалавек і схапілі палонных<ref name="Kirshner" />. Яшчэ горшым быў лёс уцекачоў, якія схаваліся ў лясох ля [[Навадворцы (Пружанскі раён)|Навадворцаў]]. Яны былі схопленыя сялянамі і перададзеныя нацыстам. Выжылі прыкладна 2/3 уцекачоў.

Празь некалькі дзён пасьля ліквідацыі гета група партызанаў увайшла ў Пружану і ўзарвала будынак, у якім разьмяшчалася [[гестапа]] (гэта была хата Машэ Бэрштэйна на [[Вуліца Чырвонаармейская (Пружаны)|вуліцы 3 траўня]])<ref name="Urievich" />.

Яшчэ некаторыя людзі здолелі ўцячы з вазоў ужо па дарозе ў [[Лінова]], скарыстаўшыся тым, што яны ахоўваліся ня вельмі надзейна.

== Пружанцы ў канцлягерох ==

Людзі перавозіліся ў перапоўненых вагонах: па 120 чалавек замест 30-ці. У першых трох цягніках мужчыны і жанчыны перавозіліся паасобку, у чацьвертым, па згадках Залмана Юрэвіча, ён ехаў разам з усёй сваёй сям’ёй<ref name="Urievich" />. Ён таксама згадвае, што шлях да [[канцлягер]]у [[Аўшвіц-Біркенаў]] доўжыўся тры дні, падчас якіх частка людзей памерла.

=== Аўшвіц II-Біркенаў ===
[[Файл:Birkenau Walk of Death.jpg|міні|зьлева|Брама да крэматорыяў IV і V у Аўшвіц-Біркенаў]]
Пасьля прыбыцьця іхняга цягніку ў Біркенаў усе былі падзеленыя на дзьве групы: прыдатных да працы і непрыдатных (у тым ліку жанчыны зь дзецьмі), якія адразу былі накіраваныя ў [[Газавая камэра|газавыя камэры]]. У той час [[Крэматорый|крэматорыі]] яшчэ не былі скончаныя, і зьнішчэньне людзей адбывалася ў двух будынках, называных «белым» і «чырвоным» паводле колеру сьценаў.

Па падліках Юрэвіча, зь 10 тыс. пружанскіх жыдоў у першую групу ўвайшлі 2 тыс. чалавек (1200 мужчынаў і 800 жанчынаў)<ref name="Urievich" />. У Біркенаў яны правялі 6 тыдняў, спалі на дошках у чатырох [[барак]]ах №№16-19, харчаваліся некалькімі бульбінамі і 3/4 бруднай вады ў дзень. Праз тыдзень іхняя колькасьць ад голаду і катаваньняў скарацілася настолькі, што выжылыя аб’ядналіся ў двух бараках. Некаторыя, асабліва жанчыны, не вытрымлівалі катаваньняў і самі прасіліся ў газавыя камэры<ref name="abrabres" />.

7 кастрычніка 1944 року ў Біркенаў выбухнула паўстаньне жыдоўскіх {{Артыкул у іншым разьдзеле|Зондэркаманда (канцэнтрацыйны лягер)|зондэркамандасаў|de|Sonderkommando KZ Auschwitz-Birkenau}} (яны працавалі ў газавых камэрах і крэматорыях і пражывалі асобна ад іншых вязьняў). Паўстанцы забілі некалькіх [[сс]]-аўцаў і ўзарвалі 4-ы [[крэматорый]] выбухоўкай, зробленай жанчынамі на заводзе амуніцыі. Адной з жанчынаў, якая была адказнай за падрыхтоўку выбухоўкі, была ўраджэнка Пружанаў Эстэр Вайсблюм, якая перад вайной пражывала ў [[Варшава|Варшаве]]. Яна разам зь яшчэ адной жанчынай была выкрытая і павешаная яшчэ да пачатку паўстаньня<ref name="Urievich" />.

=== Аўшвіц I ===
[[Файл:Auschwitz HD 01.PNG|міні|Канцлягер Аўшвіц I]]
Праз 6 тыдняў пражываньня ў канцлягеры большасьць пружанцаў была пераведзеная ў Аўшвіц за 1,5 кілямэтры ад Біркенаў. У параўнаньні зь Біркенаў тут было лягчэй: штодзённая порцыя складала 250 г [[хлеб]]а, маленькі кавалак [[маргарын]]у, кавалачак [[Сасіска|сасіскі]] і рэдкі [[суп]]. Тут яны працавалі ў абутковай і кравецкай майстэрнях, у пякарні, на вырубцы дрэваў, пабудове заводу і інш. Адзін з пружанцаў уладкаваўся памочнікам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Капа (канцлягер)|капа|de|Kapo (KZ)}}<ref name="Urievich" />, якія выконвалі адміністрацыйныя паручэньні нацыстаў.

Тым ня меней, колькасьць пружанцаў пастаянна скарачалася празь зьнясіленьне і хваробы. Тады было вырашана арганізаваць ўласнымі магчымасьцямі дапамогу хворым, бо такім людзям у канцлягеры пагражала накіраваньне ў [[крэматорый]]. Быў створаны Камітэт дапамогі, які займаўся здабываньнем дадатковае ежы для хворых (у тым ліку і праз кантакты з капа), усталяваньнем кантактаў між пружанцамі, наглядам за хворымі, дабіваўся іхняга пераводу на лягчэйшыя працы і інш.

Зьнішчэньне жыдоў зьдзяйсьнялася і ў Аўшвіцы. Час ад часу нацысты выстройвалі палонных у шэраг і выбіралі зь іх тых, хто будзе накіраваны «ў трубу», прычым гэта не абавязкова былі хворыя ці нямоглыя людзі. Залман Юрэвіч згадвае адзін з эпізодаў, калі яны здолелі ўратаваць ад спаленьня ў крэматорыі аднаго з пружанцаў:
{{Цытата|Аднойчы мы ўбачылі Мэндэля Бодгаса з Пружанаў (цяпер ён жыве ў ЗША) у адной з такіх лініяў. Гершэль Мароўскі зьвярнуўся да «[[Капа (канцлягер)|капа]]», зь якім мы мелі «стасункі», і папрасіў яго ўратаваць Мэндэля Богдаса зь лініі. Капа зрабіў гэта, і мы схавалі нашага пружанца.|Залман Юрэвіч|[http://www.pruzhanydistrict.com.ar/yzkor_pruzhany/guettos_camp.htm Pruzhany jews in ghettos and camps].}}

Тым ня меней, у Аўшвіцы з 2 тыс. пружанскіх жыдоў выжылі толькі 200 чалавек<ref name="Urievich" />.

=== Эвакуацыя ===
{{Глядзіце таксама|Марш сьмерці}}
[[Файл:Gross-rosen 7.jpg|міні|Помнік на ўваходзе ў канцлягер [[Грос-Розэн (канцлягер)|Грос-Розэн]]]]
З набліжэньнем савецкіх войскаў нацысты вырашылі эвакуяваць лягер. 18 студзеня 1945 вязьні былі выведзеныя зь яго тэрыторыі, атрымаўшы дадатковую вопратку і ежу. У шпіталі засталіся толькі хворыя. Група, у якую трапіў Залман Юрэвіч, празь дзьве ночы (рухаліся толькі начамі) дасягнула вёскі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Влацлавэк|Лэсьляў|pl|Włocławek}}, дзе была загружаная ў вагоны і перавезеная ў канцлягер [[Грос-Розэн (канцлягер)|Грос-Розэн]]. Тут яшчэ частка вязьняў загінула ад голаду і зьнямогі<ref name="Urievich" />.

Адсюль вязьні час ад часу пераводзіліся ў іншыя лягеры. Залман Юрэвіч праз тры тыдні трапіў сьпярша ў [[Бухэнвальд]], пасьля ў Візынген (Wissingen?), праз 5 тыдняў — у {{Артыкул у іншым разьдзеле|Алях (канцэнтрацыйны лягер)|Алях|de|KZ-Außenlager Allach}} за 5 км ад [[Дахаў (канцэнтрацыйны лягер)|Дахаў]]. За 10 дзён, які вязьні правялі ў Аляху, яны не атрымоўвалі ежы ўвогуле. Толькі падчас наступнае перавозкі ў вагонах ім выдавалі штодзённую порцыю хлеба і маргарыну<ref name="Urievich" />.

28 красавіка цягнік спыніўся на паўдарозе між [[Мюнхэн]]ам і [[Гарміш-Партэнкірхен]]ам, бо далей чыгуначныя шляхі былі заблякаваныя. 29 красавіка прыйшла гуманітарная дапамога ад [[Чырвоны Крыж|Чырвонага Крыжа]], 30 красавіка зьявіліся амэрыканскія вайскоўцы.

=== Па вызваленьні ===
У бліжэйшай вёсачцы група, у якой знаходзіліся 10 пружанцаў, правяла месяц. 1 чэрвеня яны былі пераведзеныя амэрыканцамі ў [[лягер для перамешчаных асобаў]] [[Фэльдафінг (лягер для перамешчаных асобаў)|Фэльдафінг]]. З часам сюды зь іншых лягероў зьехаліся ацалелыя жыды з [[Пружана]]ў, [[Шарашова]], [[Малеч]]а і іншых вакольных мястэчак, і неўзабаве іхняя колькасьць перавысіла 100 чалавек.

[[Файл:Auschwitz-Birkenau6.jpg|міні|Памятныя знакі на [[Польская мова|польскай]], [[Ангельская мова|ангельскай]], [[ідыш]]ы і [[Іўрыт|іўрыце]] ў [[канцлягер]]ы [[Аўшвіц-Біркенаў]]]]
Даведаўшыся, што ў лясох ля [[Фэльдафінг]]у хаваецца група афіцэраў [[СС]], на іх вышук накіравалася група паліцыянтаў зь лягеру. Падчас перастрэлкі загінуў паліцыянт Давыд Кабізэцкі, ураджэнец [[Пружаны|Пружанаў]]. Ягонае пахаваньне перарасло ў дэманстрацыю пратэсту супраць [[нацызм]]у<ref name="Urievich" />.

Пружанская група наладзіла кантакты з амэрыканскімі жаўнерамі, празь якіх здолела зьвязацца з пружанскімі эмігрантамі ў [[ЗША]]. Адтуль у лягер таксама пачала прыходзіць [[гуманітарная дапамога]]. Камітэт дапамогі пружанцам у [[Нью-Ёрк]]у ({{Мова-en|The Pruziner Relief Committee of New York|скарочана}}) з удзелам жыдоў зь [[Філадэлфія|Філадэлфіі]], [[Чыкага]], [[Куба|Кубы]] і [[Аргентына|Аргентыны]] заснаваў фундацыю дзеля выхадцаў з Пружанаў. Яны таксама дапамаглі з афармленьнем іміграцыйных картак. Большасьць выжылых пружанскіх жыдоў эмігравала ў ЗША, частка пераехала да родных у [[Ізраіль]], Кубу, Аргентыну.

Шторок у першую нядзелю лютага пружанскія жыды ў ЗША адзначалі Дзень памяці мучанікаў<ref name="Urievich" />.

== Знакамітыя вязьні ==
* Ёахан Мірскі, апошні [[рабін]] [[Заблудаў|Заблудава]]. Дэпартаваны ў Пружану зь [[Беластоцкае гета|Беластоку]]. Забіты ў [[Аўшвіц]]ы<ref>{{Спасылка|аўтар = Tilford Bartman|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16 красавіка 2000|url = http://www.zabludow.com/Bialystok.html|загаловак = On the Fifty-Seventh Anniversary of the Bialystok Ghetto Rebellion|фармат = |назва праекту = Zabludow Memorial Website|выдавец = |дата = 20 сьнежня 2011 |мова = en|камэнтар =}}</ref>.

== Глядзіце таксама ==
* [[Пружаншчына пад нацысцкай акупацыяй]]

== Крыніцы і заўвагі ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/Памяць/Пружанскі раён|Ішла вайна свяшчэнная|145}}
* Еленская И. Э., Розенблат Е. С. Пружаны // Холокост на территории СССР: Энциклопедия / Гл. ред. И. А. Альтман.. — М.: РОССПЭН, 2009. — С. 821—822. — 1143 с — 1000 экз. — ISBN 978-5-8243-1296-6.

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Партал|Гісторыя}}
* [http://rujen.ru/index.php/%D0%9F%D0%A0%D0%A3%D0%96%D0%90%D0%9D%D0%AB Пружаны]{{ref-ru}} ў [[Электронная жыдоўская энцыкляпэдыя|Электроннай жыдоўскай энцыкляпэдыі]]
* [https://web.archive.org/web/20160305150135/http://www.sztetl.org.pl/be/article/pruzana/13,-/29279,getto-w-pruzanie-rejon-ulic-kobrynskiej-swabody-lenina-kirowa-ostrowskiego-tormasowa-/ Getto w Prużanie]{{ref-pl}} // Віртуальны штэтл
* [http://cpsa.info/general/intro_338_list.htm Сьпіс 338 жыдоў]{{ref-en}}, высланых з Пружанскага гета ў [[Аўшвіц]]
* [http://cpsa.info/general/partial_list_auschwitz.htm Няпоўны сьпіс жыдоў]{{ref-en}} з Пружанскага гета, забітых у [[Аўшвіц]]ы
* [http://cpsa.info/general/survivors_intro.htm Сьпіс пружанскіх жыдоў]{{ref-en}} зь {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэльдафінг (лягер)|лягеру для перамешчаных асобаў Фэльдафінг||Feldafing displaced persons camp}}, якія перажылі [[Галакост]]
* [https://web.archive.org/web/20131204184458/http://www.pruzhanydistrict.com.ar/yzkor_pruzhany/guettos_camp.htm Пружанскія жыды ў гета і лягерох]{{ref-en}}

{{Гета на Беларусі}}
{{Добры артыкул}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Пружанаў|Гета]]
[[Катэгорыя:Гета ў пэрыяд Другой сусьветнай вайны]]
[[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1941 годзе]]
[[Катэгорыя:Зьніклі ў 1943 годзе]]