Прагляд крыніцы для Пераварот 9 верасьня

{{Узброены канфлікт
|Назва                 = Пераварот 1944 году<br/>{{Нятлусты|Деветосептемврийски преврат}}
|Частка                = [[II сусьветная вайна]]
|Выява                 = Plovdiv September 1944.jpg
|Подпіс да выявы       = Партызаны [[Народна-вызвольная паўстанцкая армія|НВПА]] ўваходзяць у [[Плоўдзіў]] (9 верасьня 1944)
|Дата                  = 9 верасьня 1944
|Месца                 = [[Трэцяе Баўгарскае царства|Баўгарскае царства]]
|Прычына               = 
|Вынік                 = перамога [[Айчынны фронт (Баўгарыя)|Айчыннага фронту]]
|Тэрытарыяльныя зьмены = 

|Супернік1             = {{nowrap|{{Сьцяг|Трэцяе Баўгарскае царства}}}}
* [[Узброеныя сілы Баўгарыі|Каралеўская армія]]
'''З падтрымкай:'''<br>{{Сьцягафікацыя|Нацысцкая Нямеччына|назва = Нямеччына}}
|Супернік2             = {{nowrap|{{Абразок сьцягу|Flag of the Bulgarian Homeland Front.svg}} [[Айчынны фронт (Баўгарыя)|Айчынны фронт]]}}
* [[Народна-вызвольная паўстанцкая армія|НВПА]]
* [[Баўгарская камуністычная партыя|БРСДП]]
* [[Баўгарскі земляробчы народны зьвяз|БЗНЗ]]
* [[Зьвяно (арганізацыя)|Зьвяно]]
'''З падтрымкай:'''<br>{{Сьцягафікацыя|СССР|1936}}

|Камандуючыя1          = {{Сьцяг|Трэцяе Баўгарскае царства}} [[Кірыл Прэслаўскі|князь Кірыл]] {{Пакараны сьмерцю}}<br>{{Сьцяг|Трэцяе Баўгарскае царства}} [[Богдан Філаў]] {{Пакараны сьмерцю}}<br>{{Сьцяг|Трэцяе Баўгарскае царства}} [[Нікала Міхаў]]{{Пакараны сьмерцю}}<br>{{Сьцяг|Трэцяе Баўгарскае царства}} [[Канстантын Мураўёў]]
|Камандуючыя2          = {{Абразок сьцягу|Flag of the Bulgarian Homeland Front.svg}} [[Георгі Дзімітраў]]{{-}}{{Абразок сьцягу|Flag of the Bulgarian Homeland Front.svg}} [[Васіл Калараў]]{{-}}{{Абразок сьцягу|Flag of the Bulgarian Homeland Front.svg}} [[Кіман Георгіеў]]{{-}}{{Абразок сьцягу|Flag of the Bulgarian Homeland Front.svg}} {{Не перакладзена|Іван Марынаў (афіцэр)|Іван Марынаў|d|Q3657823}}{{-}}{{Абразок сьцягу|Flag of the Bulgarian Homeland Front.svg}} [[Дамян Вэлчаў]]

|Сілы1                 = 
|Сілы2                 = 

|Страты1               = 
|Страты2               = 

|Агульныя страты       = 
|Дадаткі               = 
}}
'''Пераваро́т у Баўга́рыі 1944 ро́ку''', таксама '''Пераварот 9 ве́расьня''' ({{Мова-bg|Деветосептемврийски преврат}}) — [[дзяржаўны пераварот]], які адбыўся 9 верасьня 1944 року і скінуў кіраўніцтва [[Трэцяе Баўгарскае царства|Царства Баўгарыі]]. За [[НРБ|савецкім часам]] ў дачыненьні перавароту ўжываўся прапагандысцкі тэрмін '''Народнае паўстаньне 9 верасьня''', бо ў ягоным выніку ў краіне ўсталяваўся [[сацыялізм]]<ref>{{Cite book|chapter-url=https://brill.com/display/book/9783657703043/BP000024.xml|chapter=The Goryani Movement against the Communist Regime in Bulgaria (1944–1956): Prerequisites, Resistance, Consequences|first=Valentin|last=Voskresenski|title=Violent Resistance |date=25 June 2020|pages=388–425 |publisher=Brill Schöningh|doi=10.30965/9783657703043_019 |isbn=978-3-657-70304-3 |s2cid=239730738 |accessdate=7 May 2023|via=brill.com}}</ref>.

== Перадумовы ==
26 жніўня 1944 року ўрад [[Іван Багранаў|Івана Багранава]] на словах абвясьціў нэўтралітэт Баўгарыі, асьцерагаючыся наступу Чырвонай арміі ў суседняй [[Каралеўства Румыніі|Румыніі]]. У той самы час [[Эгіпет|эгіпецкі]] ўрад пачаў сэпаратныя перамовы зь Вялікабрытаніяй і ЗША, спадзеючыся, што тыя разьмясьцяць у Баўгарыі свае войскі. Таго ж дня Цэнтральны камітэт [[Баўгарская камуністычная партыя|Баўгарскай работніцкай партыі]] (БРП) назваў сваёй мэтай захоп улады шляхам збройнага паўстаньня.

2 верасьня 1944 року апазыцыйная партыя [[Баўгарскі земляробчы народны зьвяз|Баўгарскага земляробчага народнага зьвязу]] (БЗНЗ) сфармавала новы ўрад на чале з Канстантынам Мураўёвым. Ён працягнуў мірныя перамовы, абвясьціў падтрымку дэмакратычных рэформаў і запатрабаваў вываду з краіны [[Вэрмахт|нямецкіх войскаў]]. Аднак [[Партызанская вайна|партызанскія дзеяньні]] не спыніліся, хаўрус з [[Нацысцкая Нямеччына|Нацысцкай Нямеччынай]] ня быў скасаваны, не было спробаў нармалізацыі стасункаў з [[СССР]], таму з Масквы паглядалі на новую ўладу зь недаверам. 5 верасьня Савецкі Саюз абвясьціў Баўгарыі вайну.

== Хада падзеяў ==
ЦК БРП і Генэральны штаб {{Не перакладзена|Народна-вызвольная паўстанцкая армія|Народна-вызвольнай паўстанцкай арміі|d|Q12287749}} (НВПА) пачалі рыхтаваць плян паўстаньня на 9 верасьня. Мэтай называлася «скіданьне [[Фашызм|фашысцкай]] улады і ўсталяваньне народна-дэмакратычнага ўраду [[Айчынны фронт (Баўгарыя)|Айчыннага фронту]]». 6-7 верасьня пачаліся штрайкі шахтараў [[Пэрнік]]у і трамвайных работнікаў [[Сафія|Сафіі]], а таксама ўсеагульныя страйкі ў [[Плоўдзіў|Плоўдзіве]] і [[Габрава|Габраве]]. З турмаў у [[Плевэн]]е, [[Варна|Варне]] ды [[Сьлівэн]]е выпусьцілі палітвязьняў; за 6-8 верасьня партызанскія аддзелы занялі 170 населеных пунктаў. Шмат дзе мітынгі і штрайкі перайшлі ў сутычкі з паліцыяй.

8 верасьня [[Чырвоная армія]] ўвайшла ў Баўгарыю, не сустрэўшы супраціву. Разам з аддзеламі Айчыннага фронту вайскоўцы захапілі ключавыя ўстановы Сафіі: [[Міністэрства абароны Баўгарыі|міністэрствы абароны]] і [[Міністэрства ўнутраных справаў Баўгарыі|ўнутраных справаў]], [[Баўгарскія пошты|пошту]], тэлеграф, [[Баўгарскае нацыянальнае радыё|радыё]] і [[Сафія-Цэнтральная|чыгуначны вакзал]].

9 верасьня на загад галоўнакамандуючага [[Добры Тэрпэшаў|Добры Тэрпэшава]] партызаны НВПА захапілі ўладу ў розных населеных пунктах, практычна нідзе не сустрэўшы супраціву. У Сафіі, Плоўдзіве, Пэрніку, [[Шумэн]]е ды [[Хаскава|Хаскаве]] адбыліся ўзброеныя сутычкі з прыхільнікамі старога рэжыму. Найпазьней захоп улады адбыўся ў Хаскаве: 12 верасьня партызаны авалодалі артылерыйскімі кашарамі, панесшы вялікія страты.

Чырвоная Армія да 9 верасьня яшчэ не дайшла да сталіцы, аднак баўгарскія камуністы справіліся ўласнымі сіламі.

== Вынікі ==
Айчынны фронт сфармаваў новы ўрад з прадстаўнікоў БРП, БЗНЗ, {{Не перакладзена|Баўгарская работніцкая сацыял-дэмакратычная партыя (аб’яднаная)|Работніцкай сацыял-дэмакратычнай партыі (шырокіх сацыялістаў)|d|Q4090673}} і [[Зьвяно (арганізацыя)|Зьвяна]]. Новыя ўлады арыштавалі ранейшага прэм’ер-міністра Канстантына Мураўёва, рэгентаў цара [[Сімяон II|Сімяона II]], сябраў ураду і некаторых высокапастаўленых вайскоўцаў. Пазьней [[Кірыл Прэслаўскі|князя Кірыла]], [[Богдан Філаў|Богдана Філава]] і [[Нікала Міхаў|Нікалу Міхава]] расстралялі. 10 верасьня была распушчаная паліцыя, замест якой створаная міліцыя пераважна з партызанаў. З турмаў вызваленыя 8130 палітычных вязьняў; закрытыя канцлягеры {{Не перакладзена|Гонда вода||d|Q12277156}}, {{Не перакладзена|Крэстаполе (канцэнтрацыйны лягер)|Крэстаполе|d|Q12284195}}, {{Не перакладзена|Сьвяты Кірык (канцэнтрацыйны лягер)|Сьвяты Кірык|d|Q12293193}}; забароненыя фашысцкія арганізацыі.

Урад [[Кіман Георгіеў|Кімана Георгіева]] ў сьнежні 1944 року заснаваў [[Народны суд (Баўгарыя, 1944—1945)|Народны суд]], каб пакараць асобаў, адказных за Другую сусьветную вайну. Гэты орган стаў адным з галоўных чыньнікаў тэрору, што прайшоў у краіне. За першыя чатыры месяцы камуністычны рэжым зьнішчыў ад 10 да 40 тысячаў чалавек.

8 верасьня 1946 року адбыўся [[Баўгарскі рэспубліканскі рэфэрэндум (1946)|рэфэрэндум пра далейшы лёс манархіі]], па выніках якога Баўгарыя была абвешчаная [[НРБ|Народнай рэспублікай]]. У 1947 року замест [[Тырнаўская канстытуцыя|Тырнаўскай]] была прынятая [[Канстытуцыя Народнай рэспублікі Баўгарыі (1947)|новая канстытуцыя]].

== Глядзіце таксама ==
* [[Пераварот у Баўгарыі 1923 году]]
* [[Пераварот у Баўгарыі 1934 году]]
* [[Баўгарскі ўрад у выгнаньні]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Канфлікты 1944 году]]
[[Катэгорыя:Дзяржаўныя перавароты ў Баўгарыі]]
[[Катэгорыя:Камуністычныя паўстаньні]]
[[Катэгорыя:1944 год у Баўгарыі]]
[[Катэгорыя:Народная рэспубліка Баўгарыя]]
[[Катэгорыя:Баўгарска-савецкія стасункі]]
[[Катэгорыя:Баўгарскі камунізм]]
[[Катэгорыя:Падзеі 9 верасьня]]