Прагляд крыніцы для Нюх

{{Анатамічная структура
 | сыстэма               = [[нюхавы аналізатар]]
 | функцыі               = улоўлівае хімічныя рэчывы, якія выкарыстоўваюцца для фармаваньня нюху, у навакольным асяродзьдзі
 | лацінская назва       = olfactus
}}
'''Нюх''' ({{мова-la|olfactus|скарочана}})&nbsp;— здольнасьць да ўспрыняцьця й адрозьніваньня [[пах]]аў<ref>''[https://www.skarnik.by/tsbm/45256 Нюх]'' // Тлумачэньне слова.&nbsp;— Слоўнік «[https://www.skarnik.by/ Скарнік]», 2012—2023</ref>, разнавіднасьць хемарэцэпцыі<ref>[http://www.cnshb.ru/AKDiL/0006/base/RO/002435.shtm Обоняние]  // Ветеринарный энциклопедический словарь&nbsp;— М.: Советская энциклопедия, 1981.&nbsp;— 640 с.</ref><ref>[http://www.cnshb.ru/AKDiL/0024/base/RO/002565.shtm Обоняние] // Сельскохозяйственный энциклопедический словарь&nbsp;— М.: Советская энциклопедия, 1989.&nbsp;— 640 с.</ref><ref>Минор А. B., Калиновская И. Я. Обоняние // Большая медицинская энциклопедия : в 30 т. / гл. ред. Б. В. Петровский.&nbsp;— 3-е изд.&nbsp;— М. : Советская энциклопедия, 1981.&nbsp;— Т. 17 : Ниландера&nbsp;— Проба.&nbsp;— 512 с. : ил.</ref>.

У людзей гэтая здольнасьць адбываецца, калі пах зьвязваецца з рэцэптарам у паражніны носа, перадаючы сыгнал празь [[Нюхальная сыстэма|нюхальную сыстэму]]<ref>de March, CA; Ryu, SE; Sicard, G; Moon, C; Golebiowski, J (2015). «Structure-odour relationships reviewed in the postgenomic era». Flavour and Fragrance Journal. 30 (5): 342—361. doi:10.1002/ffj.3249.</ref>. Клюбочкі зьбіраюць сыгналы ад гэтых рэцэптараў і перадаюць іх у [[Нюхальнуя цыбуліна|нюхальную цыбуліну]] ({{Мова-la|bulbus olfactorius|скарочана}}), дзе сэнсарная інфармацыя пачынае ўзаемадзейнічаць з часткамі [[Галаўны мозаг|мозгу]], адказнымі за ідэнтыфікацыю паху, [[памяць]] і [[Эмоцыя|эмоцыі]]<ref>Schacter, D; Gilbert, D; Wegner, D (2011). «Sensation and Perception». Psychology. Worth Publishers. pp. 166—171. ISBN 978-1-4292-3719-2.</ref>.

Ёсьць шмат розных прычын зьмены, адсутнасьці альбо парушэньня нармальнага нюху, і яны могуць уключаць у сябе пашкоджаньне [[нос]]а альбо нюхальных рэцэптараў і іншыя. Некаторыя прычыны ўключаюць інфэкцыі верхніх [[Дыхальны шлях|дыхальных шляхоў]], [[Чэрапна-мазгавая траўма|чэрапна-мазгавую траўму]] й нэўрадэгенэратыўныя захворваньні<ref>Xydakis, MS; Mulligan, LP; Smith, AB; Olsen, CH; Lyon, DM; Belluscio, L (2015). «Olfactory impairment & traumatic brain injury in blast-injured combat troops». Neurology. 84 (15): 1559—67. doi:10.1212/WNL.0000000000001475. PMC 4408285. PMID 25788559.</ref><ref>Xydakis, MS; Belluscio, L (2017). «Detection of neurodegenerative disease using olfaction». The Lancet Neurology. 16 (6): 415—416. doi:10.1016/S1474-4422(17)30125-4. PMID 28504103. S2CID 5121325. Archived from the original on 1 December 2021. Retrieved 10 October 2019.</ref>.

== Дасьледаваньні нюху ==
Колькасныя характарыстыкі нюху чалавека дасьледуе навука [[альфакамэтрыя]] (колькасная ацэнка паху) і [[адорамэтрыя]] (якасная ацэнка паху). Успрыманьне пахаў нельга вымераць непасрэдна. Замест гэтага выкарыстоўваюць непрамыя мэтады, такія як ацэнка інтэнсіўнасьці (''як моцна адчуваецца пах?''), вызначэньне парога ўспрыманьня (гэта значыць пры якой сіле пах пачынае адчувацца) й параўнаньне зь іншымі пахамі (''на што падобны гэты пах?''). Звычайна назіраецца прамая залежнасьць паміж парогам успрыманьня й адчувальнасьцю.

Амэрыканскія навукоўцы Рычард Аксэль і Лінда Бак атрымалі ў 2004 годзе [[Нобэлеўская прэмія|Нобэлеўскую прэмію]] за дасьледаваньне нюху чалавека<ref>{{Cite web |url=http://www.aromareklama.ru/st79.htm |title=Тайна запаха |accessdate=2008-08-18 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081017052825/http://www.aromareklama.ru/st79.htm |archivedate=2008-10-17 |deadlink=yes }}</ref>.

== Эвалюцыя нюху ==
З [[Эвалюцыя|эвалюцыйнага]] пункту гледжаньня нюх&nbsp;— адно з найстарэйшых і найважнейшых пачуцьцяў, пры дапамозе якога [[жывёлы]] арыентуюцца ў навакольным асяродзьдзі. Гэты аналізатар зьяўляецца адным з галоўных у шматлікіх жывёл. <blockquote>''Ён папярэднічаў усім іншым пачуцьцям, з дапамогай якіх жывёла магла на адлегласьці адчуваць прысутнасьць ежы, асобін супрацьлеглай плоці альбо набліжэньне небясьпекі.''</blockquote>

Стаўка на нюх была стратэгічнай у эвалюцыі [[Сысуны|сысуноў]] (''гл. [[нюх сысуноў]]'').

У [[Прыматы|прыматаў]] нюх заўсёды быў трэцім пачуцьцём, пасьля [[зрок]]у, [[слых]]у й нават [[дотык]]у. Але ў лемурападобных (мокраносыя прыматы) й шыроканосых малпаў яно выкарыстоўваецца для камунікацыі паміж асобінамі.

Яшчэ больш слабы нюх у чалавекападобных малпаў. Тым ня менш чалавек вылучаецца нават на іхным фоне. Масавае ператварэньне [[Ген|ґенаў]] нюхальных рэцэптараў у псэўдаґены адбылося каля шасьці мільёнаў гадоў таму<ref>{{Cite web |url=http://genome.cshlp.org/content/15/2/224.full |title=A comparison of the human and chimpanzee olfactory receptor gene repertoires |access-date=2009-12-10 |archive-date=2017-09-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170917064605/http://genome.cshlp.org/content/15/2/224.full |deadlink=no }}</ref>, калі разышліся лініі продкаў людзей ([[Гамініды|гамінідаў]]) і [[шымпанзэ]] і ў лініі чалавека выяўляецца тэндэнцыя да [[Двухногасьць|двухногага перамяшчэньня]].

== Залежнасьць ад плоці ==
Нюх залежыць ад плоці. [[Жанчына|Жанчыны]] звычайна пераўзыходзяць [[Мужчына|мужчын]] па адчувальнасьці, пазнаваньню й распазнаваньню пахаў<ref>Brand G., Millot J-L. (2001) Sex differences in human olfaction: Between evidence and enigma. The Quarterly Journal of Experimental Psychology B, '''54''' №&nbsp;3, 1 August 2001, pp. 259—270.</ref><ref name="Cain, 1982">Cain, W.S. (1982). Odor identification by males and females: predictions vs. performance. Chemical Senses, '''7''' p. 129—142.</ref><ref>Doty, R.L., Applebaum, S., Zusho, H. & Settle, R.G. (1985). Sex differences in odor identification ability: a cross-cultural analysis. Neuropsychologia, '''23''' p. 667—672.</ref><ref>Engen, T. (1987). Remembering odors and their names. American Scientist, '''75''' p. 497—502.</ref><ref>Larsson, M., Lövdén, M. & Nilsson, L.G. (2003). Sex differences in recollective experience for olfactory and verbal information. Acta Psychologica, '''112''' p. 89—103.</ref>. У вельмі невялікай колькасьці працаў адзначана перавага мужчынскай плоці<ref>Bailey E. H. S., Powell L. M. (1885) Some special tests in regard to the delicacy of the sense of smell. Trans Kans Acad. Sci. '''9''' p. 100—101.</ref><ref>Amoore J. E., Venstrom D. (1966) Sensory analysis of odor qualities in terms of the stereochemical theory. J. Food Sci. '''31''' p. 118—128.</ref><ref>Venstrom D. Amoore J. E. (1968) Olfactory threshold in relation to age, sex or smoking. J. Food Sci. '''33''' p. 264—265.</ref>. У дасьледаваньні Тулуза й Вахіда было выяўлена, што жанчыны маглі лепш за мужчын вызначаць пахі камфоры, цытрала, ружовай і вішнёвай [[Вада|вады]], [[Мята перцавая|мяты]] й анэтоля<ref>Toulouse, E. and Vaschide, N. (1899) Mesure de l’odorat chex l’homme et chez la femme. Comptes Rendue des Sceances de la Societe de Biologie et de Ses Filiales, '''51''' p. 381—383.</ref>. Аналягічныя вынікі былі атрыманы ў шэрагу наступных працаў<ref name="Cain, 1982"/><ref>Kloek J. (1961). The smell of some steroid sex-hormones and their metabolites: reflections and experiments concerning the significance of smell for the mutual relation of the sexes. Psychiat. Neurol. Neurochir. '''64''' p. 309—344.</ref><ref>Doty R. L. et al. (1984) Science '''226''' p. 1441—1443.</ref>. ЛеМагнен выявіў, што жанчыны былі больш адчувальныя да паху [[тэстастэрон]]у<ref>Le Magnen J. (1952) Les phenomenes olfacto-sexuels chex l’homme. Archives des Sciences Physiologiques, '''6''' p. 125—160.</ref>. Пазьнейшыя дасьледаваньні выявілі адрозьненьні ў адчуваньні пахаў многіх рэчываў уключаючы цытрал, амілацытат, вытворныя андратсэнону, экзатолід, [[фэнілэтылавы сьпірт]], m-кісьлен і пірыдын<ref>Deems D. A., Doty R. L. (1987) Age-related changes in the phenyl ethyl alcohol odor detection threshold. Trans Penn Acad. Opthamol. Otolaryngol. '''39''' p. 646—650.</ref><ref name="Koelega, Koster">Koelega H. S., Koster E. P. (1974) Some experiments on sex differences in odor perception, Ann. NY Acad. Sci. '''237''' p. 234—246.</ref><ref>Schneider R. A. and Wolf S. (1955) Olfactory perception thresholds for citral utilizing a new type olfactorium. Journal of Applied Physiology. '''8''' p. 337—342.</ref>. Калега й Костэр правялі эксьперыменты зь некалькімі сотнямі рэчываў. У дзевяці рэчываў парог нюху быў ніжэй у жанчын. Яны таксама выявілі, што дзяўчынкі пераўзыходзілі хлопчыкаў па шэрагу тэстаў адрозьніваньня пахаў<ref name="Koelega, Koster" />. Калі судзіць па апошнім мэтааналізам, то ўплыў плоці нязначны. Апошні мэтааналіз пацьвердзіў тое, што нюх у жанчыны ў сярэднім ледзь лепш, але памер эфэкту й велічыня гэтых адрозьненьняў вельмі малыя<ref name="Pio">Piotr Sorokowski, Maciej Karwowski, Michał Misiak, Michalina Konstancja Marczak, Martyna Dziekan. Sex Differences in Human Olfaction: A Meta-Analysis (англ.) // Frontiers in Psychology.&nbsp;— 2019.&nbsp;— Т. 10.&nbsp;— ISSN 1664—1078.&nbsp;— doi:10.3389/fpsyg.2019.00242.</ref>.

Вядома, што нюх і пах жанчын, якія не прымаюць гарманальных супрацьзачаткавых сродкаў, зьмяняецца на працягу [[Мэнструальны цыкль|мэнструальнага цыклю]]<ref>[https://www.nkj.ru/facts/34477/ Запах женщины. Гормоны делают женщин привлекательными на запах]  // Статья в №&nbsp;9 от 2018&nbsp;г. журнала «Наука и Жизнь».</ref>. Найбольш вострым нюх робіцца ў пэрыяд незадоўга да й пасьля [[Авуляцыя|авуляцыі]], напрыклад адчувальнасьць да некаторых пахаў узрастае ў тысячы разоў<ref>Navarrete-Palacios E., Hudson R., Reyes-Guerrero G., Guevara-Guzman R. (2003) Lower olfactory threshold during the ovulatory phase of the menstrual cycle. Biol. Psychol. Jul '''63''' №&nbsp;3 p. 269—79. PMID 12853171</ref>. У жанчын жа, якія прымаюць супрацьзачаткавыя таблеткі, нюх застаецца сталым на працягу ўсяго цыклу. У дасьледаваньні прынялі ўдзел жанчыны ад 18 да 40 гадоў, якім было прапанавана адрозьніць пахі [[Аныж|аніжа]], [[мускус]]а, [[гвазьдзік]]а, [[нашатыр]]у й [[цытрус]].

== Сувязь нюху чалавека з узростам ==
У нованароджаных [[немаўля]]таў нюх разьвіты моцна, але за адзін год жыцьця ён губляецца на 40—50&nbsp;%. Дасьледаваньне праведзенае на аснове апытаньня 10,7&nbsp;млн. чалавек паказала памяншэньне адчувальнасьці нюху з узростам ва ўсіх 6 дасьледаваных пахаў<ref>Gilbert A. N., Wysocki C. J. (1987) The Smell Survey Results. National Geographic '''122''' p. 514—525.</ref>. Здольнасьць да адрозьніваньня пахаў таксама памяншалася. Паводле апошніх мэтааналізаў, дзе былі выяўленыя вельмі слабыя адрозьненьні, страта нюху адбываецца прыкладна роўнымі тэмпамі. У жанчын верагодней больш рэзкае падзеньне нюху прыпадае на пэрыяд мэнапаўзы<ref name="Pio" />.

Было даказана, што з узростам адбываецца атрафія нюхальных валокнаў і іхная колькасьць у нюхальнай нэрве няўхільна памяншаюцца<ref>Блинков С. М., Глезер И. И. (1964) Мозг человека в цифрах и таблицах. Л. 180 с.</ref><ref>Smith C. G. (1942) Age incidence of atrophy of olfactory nerves in man. J. Comp. Neurol. '''77''' N 3, p. 589—596.</ref>.

{| class="wikitable" style="text-align:center;"
! colspan="2" style="text-align: center" |Узроставая дынаміка атрафіі валокнаў нюхальнай нэрвы ў чалавека.
|-
! Узрост<br />(гады) !! Колькасьць атрафаваных валокнаў
|-
| 0—15 || 8
|-
| 16—30 || 20
|-
| 31—45 || 33
|-
| 46—60 || 57
|-
| 61—75 || 68
|-
| 76—91 || 73
|}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

[[Катэгорыя:Нюх| ]]
[[Катэгорыя:Лімбічная сыстэма]]