Прагляд крыніцы для Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага

[[Файл:Metryka litewska.jpg|Разварот аднае з кніг мэтрыкі з запісамі за 1511—1518 рокі|значак]]
'''Мэ́трыка Вялі́кага Кня́ства Літо́ўскага''', '''''Літоўская мэтрыка''''' ({{Мова-la|Acta/Metrica Magni Dusatus Lithuaniae|скарочана}}, {{Мова-pl|Metryka Litewska|скарочана}}; ад {{Мова-lat|matricula|скарочана}} — «канцылярская кніга») — збор матэрыялаў (сшыткаў, кніг) [[Канцылярыя Вялікага Княства Літоўскага|канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага]] пэрыяду першай паловы XV — канца XVIII стагодзьдзяў. Гэта найбольш інфармацыйная комплексная крыніца з гісторыі сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця і міжнароднай палітыкі ня толькі [[Беларусь|Беларусі]], але й [[Летува|Летувы]], [[Расея|Расеі]], [[Украіна|Украіны]] й [[Эстонія|Эстоніі]].

У склад Мэтрыкі ўваходзілі копіі дакумэнтаў, выдаваных ад імя [[Вялікі князь літоўскі|вялікага князя]], [[Рада Вялікага Княства Літоўскага|Рады]], [[Сойм Вялікага Княства Літоўскага|соймаў]] і неабмежаваных паводле часу захоўваньня<ref name="ВКЛЭ">{{Літаратура/ЭВКЛ|2к}}</ref>. Акрамя таго, у Літоўскую мэтрыку ўвайшлі таксама й некаторыя іншыя матэрыялы, у прыватнасьці [[Справаводзтва|справаводчыя]] дакумэнты мясцовых установаў, намесьніцкіх канцылярыяў, судовых установаў, арыгінальныя граматы, пераклады [[Ярлык (дакумэнтаў)|ярлыкоў]] [[Крымскае ханства|крымскіх ханаў]], сьпісы з маскоўскіх дыпляматычных дакумэнтаў<ref name="ВКЛЭ"/>. Мова дакумэнтаў да пачатку XVIII ст. у асноўным [[Беларуская мова|беларуская]], пазьней пераважна [[Польская мова|польская]], сустракаецца таксама [[лаціна]]<ref name="Lojka">[[Павал Лойка|Лойка П.]] Што такое «Літоўская метрыка»? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 39.</ref>.

== Справаводзтва ==
Сыстэма справаводзтва Вялікага Княства Літоўскага з канца XIV стагодзьдзя ў асноўным брала прыклад з польскай Кароннай канцылярыі. У абедзьвюх канцылярыях стала рэгулярнай практыка вядзеньня кнігаў, куды заносіліся афіцыйныя копіі большасьці дакумэнтаў, выдадзеных галоўнаю канцылярыяй і падканцылярыяй (пад кіраўніцтва канцлера і падканцлера адпаведна). Адсюль бяруць пачатак паралельныя комплексы кнігаў, вядомыя як Літоўская мэтрыка і [[Каронная мэтрыка]] адпаведна.

Паняцьце «мэтрыка» выкарыстоўвалася ў ВКЛ як тэхнічны тэрмін для пазначэньня актавых кнігаў ці рэсурсаў, куды запісваліся копіі запісаў дакумэнтаў публічнага і прыватнаправавога характару XV—XVIII&nbsp;стагодзьдзяў, што выйшлі зь вялікакняскай канцылярыі й юрыдычна афармлялі палітычныя ды сацыяльна-эканамічныя стасункі між дзяржаваю і грамадзтвам, між рознымі слаямі апошняга. З канца XVI — пачатку XVII стагодзьдзяў зьявілася разгорнутая назва «Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага». Вызначэньне «Літоўская мэтрыка» сустракалася ў мясцовых канцылярскіх кнігах, зь сярэдзіны XVII стагодзьдзя сыстэматычна ўжывалася ў варшаўскім архіўным справаводзтве, замацавалася ў пецярбурскіх і маскоўскіх архівах, а таксама ў беларускай, летувіскай, польскай і расейскай гістарыяграфіі XIX—XX стагодзьдзяў. З навуковага пункту гледжаньня найбольш слушная назва «Мэтрыка Вялікага Княства Літоўскага».

== Апісаньне ==
Мэтрыка стала асновай сьпярша вялікакняскага, а пасьля й галоўнага дзяржаўнага архіву Вялікага Княства. Дакумэнтамі мэтрыкі карысталіся ўсе дзяржаўныя органы, вярхоўная ўлада, прывілеяваныя саслоўі, мяшчане, магістраты, царква й іншыя суб’екты права. На патрэбу з дакумэнтаў мэтрыкі выдавалі юрыдычна зацьверджаныя копіі<ref name="ВКЛЭ"/>.

У часе {{Не перакладзена|Ліхалецьце ў Расеі|Вялікай смуты ў Расеі|ru|Смутное время}} ў склад Літоўскай мэтрыкі трапілі дакумэнты Царскага архіву, вывезеныя з Расеі польска-літоўскімі войскамі<ref>{{Кніга|аўтар=Цеменкова, С. И.|назва=История архивов России с древнейших времён до начала XX века|спасылка=|месца=Екатеринбург|выдавецтва=Издательство Уральского университета|год=2015|старонкі=33|isbn=}}</ref>.

Спачатку падзелу на сэрыі, падобна да ўсталяванага ў Кароннай мэтрыцы парадку, у Літоўскай не было, хоць пэўныя адрозьненьні ў складзе кнігаў фіксаваліся. Калі Каронны і Літоўскі архівы трапілі ў Санкт-Пецярбург, Літоўская мэтрыка была падзеленая паводле прынцыпу Кароннае, аднак пры гэтым было дапушчана мноства недакладнасьцяў.

Цяпер захаваныя кнігі Літоўскай мэтрыкі зьберагаюцца пераважна ў [[Расейскі дзяржаўны архіў даўніх актаў|Расейскім дзяржаўным архіве старажытных актаў]] у [[Масква|Маскве]], значная частка таксама знаходзіцца ў {{Не перакладзена|Галоўны архіў даўніх актаў|Галоўным архіве даўніх актаў|pl|Archiwum Główne Akt Dawnych}} у [[Варшава|Варшаве]], невялікіія зборы дакумэнтаў — у архівах і бібліятэках [[Вільня|Вільні]], [[Кіеў|Кіеву]] і [[Санкт-Пецярбург]]у.

== Асноўная мова мэтрыкі ==
{{Асноўны артыкул|Старабеларуская мова}}

Акадэмік [[Уладзімер Пічэта]] называў Літоўскую мэтрыку выдатным помнікам афіцыйнай [[Беларуская мова|беларускай мовы]] — дзяржаўнай мовы Вялікага Княства Літоўскага, што падтрымліваецца сучаснай беларускай навукай<ref name="Lojka"/>. Дасьледнік {{Не перакладзена|Станіславас Лазутка||lt|Stanislovas Lazutka}} называў моваю Мэтрыкаў [[Старабеларуская мова|старабеларускую]]. [[Іван Лапо]] апэраваў тэрмінам «літоўска-руская мова», а [[Міхаіл Ціхаміраў]] — «руская мова». {{Не перакладзена|Ганна Харашкевіч||ru|Хорошкевич, Анна Леонидовна}} прапанавала тэрмін «сярэднявечная заходнеруская мова» ці «старабеларускаўкраінская мова». Прафэсар [[Зігмас Зінкявічус]] прапанаваў ужываць назву «славянская канцылярская мова ВКЛ». Доктарка {{Не перакладзена|Патрысія Кенэдзі Грымстэд|||Patricia Kennedy Grimsted}} лічыць, што дзяржаўнай юрыдычнай і асноўнай канцылярскай мовай на ўсёй тэрыторыі ВКЛ цягам XV—XVI&nbsp;стагодзьдзяў была «руская» мова, якая існавала паралельна з моваю Маскоўскага княства як «своеасаблівы лінгвістычны папярэднік беларускай і ўкраінскай моваў».

== Публікацыі ==

Мэтрыка зьяўляецца адной з самых аўтарытэтных і паважаных крыніц па гісторыі ВКЛ. Некаторыя з дакумэнтаў мэтрыкі й іхнія часткі пачалі публікавацца з канца XVIII стагодзьдзя. Вялікія зборнікі матэрыялаў пачалі выходзіць у сьвет з 1830-х гадоў («Зборнік князя Абаленскага», ці «Кніга мэтрыкі амбасадара…», у 3-х тамах, зьмяшчае падрабязны рэестар кніг мэтрыкі па {{Не перакладзена|Васіль Анастасевіч|Анастасевічы|ru|Анастасевич, Василий Григорьевич}} (1817)). Іншымі вядомымі выдаўцамі матэрыялаў мэтрыкі былі Леантовіч, Прагаска, Бяршадзкі й іншыя.

Іншыя вядомыя публікацыі пэрыяду:

* Акты Літоўскай мэтрыкі (Акты Литовской метрики, т. 1, в. 1—2, Варшава, 1896—1897).
* Акты Заходняй Расеі (Акты Западной России, поўная назва: Акты, относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею. — СПб., 1846—1853).
:: Складаецца прыблізна з двух тысяч афіцыйных дакумэнтаў (ня ўсе з іх адносяцца ўласна да Мэтрыкі), апублікаваных у пяці тамах, якія ахопліваюць пэрыяд 1340—1699 (I: 1340—1506, II: 1506—1544, III: 1544—1587, IV: 1588—1632, V: 1633—1699).
* Акты Паўднёвай і Заходняй Расеі (Акты Западной России, поўная назва: Акты, относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею. — СПб., 1846—1853).
:: Складаецца з афіцыйных дакумэнтаў (ня ўсе з іх адносяцца ўласна да Мэтрыкі), апублікаваных у пятнаццаці тамах, якія ахопліваюць пэрыяд 1361—1678. Тэматычна канцэнтруецца на XVII стагодзьдзі. Не ўключае першапачаткова польскія і лацінскія дакумэнты.
* Расейская гістарычная бібліятэка, Т. 20, 27, 30, 33 (Русская историческая библиотека, т. 20, 27, 30, 33, Спб. — П., 1903—1915).
* Акты Літоўска-Рускай дзяржавы (Акты Литовско-Русского государcтва, в.1 — т.2, М., 1897—1899).
:: Складаецца з дакумэнтаў, у асноўным з мэтрыкі, якія ахопліваюць XIV—XVI стагодзьдзі, апублікаваныя Доўнар-Запольскім.
* Маліноўскі. Зборнік матэрыялаў, зьвязаных з гісторыяй паноў-рады Вялікага Княства Літоўскага (Малиновский И. Сборник материалов, относящихся к истории панов-рады Великого Княжества Литовского, [ч. 1 — 2], Томск, 1901—1912).

У 1980-х — 1990-х роках пачалася новая хваля публікацыяў матэрыялаў Мэтрыкі, цяпер міжнароднымі, беларуска-летувіска-польска-расейскімі намаганьнямі.

Мэтрыка служыла асновай для твораў вядомых дасьледчыкаў гісторыі ВКЛ, напрыклад, Любаўскага, Доўнар-Запольскага, Максімейкі, Лапо, Пічэты, Маліноўскага, Лаўмянскага й іншых.

Навуковыя дасьледаваньні самой мэтрыкі пачаліся з працы {{Не перакладзена|Станіслаў Пташыцкі|Пташыцкага|pl|Stanisław Ptaszycki}} (1887). Іншыя вядомыя дасьледчыкі мэтрыкі: Беражкоў, Грымстэд, Сулкоўска-Курасёва.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* ''Анужыце Л.'' Канстанцінас Яблонскіс і Літоўская Метрыка // METRICIANA. Т. 2. — {{Менск (Мн.)}}, 2003.
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* ''Jakubowski Jan. Wiadomości o świeżo odzyskanym z Rosji sumarjuszu metryki litewskiej z lat 1747—51 // Ateneum Wileńskie. 1933. Rocznik VIII (za r. 1931—1932). S. 215—221.''
* ''Jakubowski Jan. Stanisław Ptaszycki, jako badacz Metryki Litewskiej // Archeion. Czasopismo naukowe poświęcone sprawom archiwalnym. XII. Warszawa, 1934. S. 53—57.''
* ''Бережков Н. Г.'' ''Литовская Метрика как исторический источник. Часть первая. О первоначальном составе книг Литовской Метрики по 1522 год. -{{М.}}: АН СССР, 1946. 182 с.''
* ''Пташицкий С. Описание книг и актов Литовской метрики. — {{СПб.}}, 1887.''
* {{Літаратура/Энцыкляпэдыя гісторыі Ўкраіны
|том            = 6
|старонкі       = 178
|частка         = [http://www.history.org.ua/?encyclop&termin=Litovska_metryka Литовська метрика]
}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Навігацыя|Тэма=Літоўская мэтрыка}}
* [http://pawet.net/library/history/bel_history/_metrica/%D0%9C%D0%B5%D1%82%D1%80%D1%8B%D0%BA%D0%B0_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0.html Метрыка Вялікага Княства Літоўскага], Pawet

[[Катэгорыя:Права Вялікага Княства Літоўскага]]
[[Катэгорыя:Крыніцы па гісторыі Вялікага Княства Літоўскага]]