Прагляд крыніцы для Латгальская мова

{{Інфармацыя пра мову       
|Назва мовы                = Латгальская мова
|Назва мовы ў арыгінале    = latgalīšu volūda
|Краіны ўжываньня          = [[Латвія|Латвіі]], [[Расея|Расеі]]
|Рэгіён                    = [[Латгалія]], [[Сэлія]], [[Відзэмэ]], [[Сыбір]], [[Башкартастан]]
|Клясыфікацыя              = [[Індаэўрапейскія мовы]]
* [[Балта-славянскія мовы]]
** [[Балцкія мовы]]
*** [[Усходнебалцкія мовы]]
**** [[Латыская мова]]
***** '''Латгальская'''
|Афіцыйная мова ў          = 
|Дапаможная мова ў         = 
|Рэгулюецца                = 
|Код па ISO 639-1          = 
|Код па ISO 639-2(B)       = 
|Код па ISO 639-2(T)       = ltg
|Код па SIL                = 
|Выява                     = 
|Подпіс да выявы           = 
|Шырыня выявы              = 
}}
'''Латгальская мова''' (саманазва: ''latgalīšu volūda'') — тэрмін, якім пазначаюць мову [[латгальцы|латгальцаў]], насельнікаў рэгіёну [[Латгалія]], які месьціцца на ўсходзе [[Латвія|Латвіі]]. Частка мовазнаўцаў лічыць латгальскую мову асобнай<ref>{{Кніга|аўтар = Lazdiņa, Sanita; Marten, Heiko F.|частка = 1|загаловак = Latgalian in Latvia: A Continuous Struggle for Political Recognition|арыгінал = |спасылка = http://www.ecmi.de/fileadmin/downloads/publications/JEMIE/2012/LazdinaMarten.pdf|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe|год = 2012|том = 11|старонкі = 66-87|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Виноградова В. Д.|частка = 1|загаловак = Латгалы. Этнос и язык|арыгінал = |спасылка = http://cyberleninka.ru/article/n/latgaly-etnos-i-yazyk|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Вестник Томского государственного университета. История|год = 2011|том = 13|старонкі = 141-143|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, трэцяй жывой [[балцкія мовы|балцкай мовай]]; аднак у цэлым пытаньне самастойнага статусу мовы зьяўляецца спрэчным<ref>{{Спасылка | аўтар = Druviete, Ina| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = 22 ліпеня 2001| url = http://politika.lv/article/recenzija-par-petijumu-valodas-loma-regiona-attistiba| копія = | дата копіі = | загаловак = Recenzija par pētījumu "Valodas loma reģiona attīstībā| фармат = | назва праекту = Politika.lv.| выдавец = | дата = 6 лістапада 2013 | мова = lv| камэнтар = }}</ref>. [[літаратурная мова|Літаратурная норма]] латгальскае мовы прызнаецца і ахоўваецца латвійскім заканадаўствам як разнавіднасьць [[латыская мова|латыскае мовы]]<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://likumi.lv/doc.php?id=14740| копія = | дата копіі = | загаловак = Valsts valodas likums| фармат = | назва праекту = LATVIJAS REPUBLIKAS TIESĪBU AKTI. Likumi.lv| выдавец = | дата = 6 лістапада 2013 | мова = lv| камэнтар = }}</ref>.

== Гісторыя ==
[[Файл:Baltic Tribes c 1200.svg|thumb|244px|Балцкія плямёны прыблізна ў [[12 стагодзьдзе|ХІІ]] ст.]]
[[Файл:Everyday use of Latgalian (2011).svg|thumbnail|244px|Адсоткавая дзеля чалавек, якія штодзённа карыстаюцца латгальскай, ад насельніцтва адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак Латвіі (2011).]]
Першапачатковыя гістарычныя ''[[латгалы]]'' (ня блытаць з сучаснымі латгальцамі) зьяўляліся ўсходнебалцкім племем, арэал пражываньня якога знаходзіўся на тэрыторыі сучасных рэгіёнаў [[Латгалія]] ды [[Відзэмэ]]. Прадстаўнікі латгалаў размаўлялі на латыскай мове, якая паступова распаўсюдзілася на ўсёй тэрыторыі сучаснае Латвіі і ўспрыняла некаторыя асаблівасьці вымерлых на цяперашні момант балцкіх [[курская мова|курскай]], [[зэмгальская мова|зэмгальскай]], [[сэлонская мова|сэлонскай]] моваў, а таксама [[фіна-вугорскія мовы|фіна-вугорскай]] [[ліўская мова|ліўскай мовы]].

Па выніках войнаў [[Швэцыя|Швэцыі]] з [[Рэч Паспалітая|Рэччу Паспалітай]] Латгалія сталася аддзеленай ад астатняй тэрыторыі сучаснае Латвіі, патрапіўшы ў склад [[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянцкага ваяводзтва]] — гэты чыньнік мог стаць фактарам моўнага адасабленьня ад маўленьня, распаўсюджанага ў Відзэмэ ды іншых частках Латвіі.

Сучасная латгальская літаратурная традыцыя стала разьвівацца за часамі [[18 стагодзьдзе|XVIII]] ст. на падмурку народных гаворак латышоў усходу Латвіі. Першай друкаванай кнігай па-латгальску, што здолела захавацца, зьяўляецца ''Evangelia toto anno'' ({{мова-be|«Эвангельле на ўвесь год»}}), выдадзеная ў [[1753]] годзе. Першыя латгальскія [[артаграфія|артаграфічныя]] сыстэмы засноўваліся на [[польская мова|польскай]] аснове і выкарыстоўвалі шрыфт [[Антыква]], што адрозьнівалася ад латыскай мовы астатняй Латвіі, у якой выкарыстоўваўся гатычны шрыфт. Зьяўляючыся своеасаблівым паўночна-ўсходнім фарпостам [[каталіцтва]], Латгалія прываблівала [[езуіты|езуіцкіх]] сьвятароў, што спрычынілася да распаўсюджваньня твораў на рэлігійную тэматыку, календароў і паэзіі.

Выданьне кнігаў па-латгальску (як і [[летувіская мова|па-летувіску]]) трапіла пад забарону ў пэрыяд з [[1865]] па [[1904]] гг. У прыватнасьці, узьнікла забарона на ўжываньне лацінскага альфабэту (гл. [[кніганошы]]), што было выклікана [[паўстаньне 1863-1864 гадоў|паўстаньнямі]], якія на той час актывізаваліся на тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай. Падчас забароны была даступная толькі невялікая колькасьць кантрабанднай рэлігійнай літаратуры і частка рукапісных твораў. Сярод падобных твораў вылучаюцца календары селяніна-самавучкі Андрыюса Юрджыса.

Па скасаваньні забароны распачаўся пэрыяд адраджэньня літаратурнай традыцыі, пачалі зьяўляцца першыя газэты, падручнікі і граматыкі. У 1918 годзе Латгалія сталася часткай [[Латвія|Латвійскае Рэспублікі]], з 1920 па 1934 гг. абедзьве літаратурныя традыцыі разьвіваліся паралельна. На гэты час прыпадае арыгінальны пераклад [[Новы Запавет|Новага Запавету]] на латгальскую мову сьвятаром і дасьледчыкам Алаізійсам Броксам, апублікаваны ў 1933 годзе. Пасьля перавароту [[Карліс Улманіс|Карліса Улманіса]] ў 1934 годзе прадмет латгальскі дыялект быў выведзены з школьнае праграмы і было скасаванае яго ўжываньне ў дзяржаўных установах, што тлумачылася як частка захадаў па стандартызацыі моўнае палітыкі ў краіне.

У 1920-30 гады ў [[Сыбір]]ы, куды падчас [[сталыпінская аграрная рэформа|сталыпінскай аграрнай рэформы]] перасялілася некалькі тысячаў латгальцаў, было ўстаноўленае выкладаньне латгальскай мовы ў школах), выпускаліся кнігі, газэты, часопісы, адкрылася латгальскае аддзяленьне ў Ачынскім пэдагагічным тэхнікуме ([[Краснаярскі край]]). Разьвіцьцё мовы ў Сыбіры было спынена з прычыны рэпрэсіяў 1937-38 гадоў.

Латгальская размоўная мова захавалася ва ўжытку падчас савецкай анэксіі Латвіі ў пэрыяд з 1940 па 1991, у той час як з 1959 да 1989 году спынілася кнігавыданьне на гэтай мове. Між тым, некаторыя прадстаўнікі латгальскай інтэлігенцыі ў міграцыі працягвалі публікаваць кнігі на латгальскай мове і дасьледаваньні пра яе. Серад падобных аўтараў вылучаецца, у прыватнасьці, Мікелс Букшс.

== Сучасны статус ==
З аднаўленьнем незалежнасьці Латвіі назіраецца прыкметнае падвышэньне цікавасьці да латгальскае мовы й культурнай спадчыны. Мова выкладаецца ў якасьці факультатываў у некаторых унівэрсытэтах, у [[Рэжыца|Рэжыцы]] існуе арганізацыя «Выдавецтва латгальскага культурнага цэнтру» на чале зь Янісам Элксьнісам, якая займаецца выданьнем новых і старых кнігаў на латгальскай мове. У 1992 годзе Юрысам Цыбульсам і Лідэяй Лэйкума быў выдадзены першы латгальскі буквар.

У дваццаць першым стагодзьдзі адзначаецца пашырэньне прысутнасьці латгальскай мовы ў культурным жыцьці Латвіі. Мова зьяўляецца на тэлеканалах, ствараюцца музыкальныя гурты з выкананьнем сваёй творчасьці па-латгальску (напрыклад, Borowa MC, Dabasu Durovys), якія набываюць папулярнасьць на агульнадзяржаўным узроўні. У 1991 годзе рэжысэрам Янісам Стрэйчсам быў зьняты фільм «Дзіця чалавечае» паводле аднайменнай аповесьці пісьменьніка Яніса Клідзэйса, у 2007 годзе фільм быў прызнаны лепшым латвійскім мастацкім фільмам паводле вынікаў галасаваньня гледачоў нацыянальнага латвійскага тэлебачаньня.

Законам пра дзяржаўную мову 2000 году дэкляруецца ахова, захаваньне і разьвіцьцё пісьмовай латгальскай мовы як разнавіднасьці латыскай.

За цяперашнім часам носьбітамі латгальскай мовы прызнаюцца 150 тыс чалавек<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/index.php?hl=en&page=atlasmap&lid=376| копія = | дата копіі = | загаловак = UNESCO Interactive Atlas of the World’s Languages in Danger| фармат = | назва праекту = [[UNESCO]].| выдавец = | дата = 6 лістапада 2013 | мова = en| камэнтар = }}</ref>, паводле некаторых падлікаў латгальскай мовай валодае 69,5% ад насельніцтва Латгаліі<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.tvnet.lv/zinas/latvija/233421-latgaliesu_valodai_grib_noteikt_regionalas_valodas_statuss| копія = | дата копіі = | загаловак = Latgaliesu valodai grib noteikt regionalas valodas statuss| фармат = | назва праекту = TVNET.| выдавец = | дата = 6 лістапада 2013 | мова = lv| камэнтар = }}</ref>. Колькасьць носьбітаў скарачаецца празь міграцыю насельніцтва ў буйныя месты, адсутнасьць дзяржаўнай падтрымкі, нізкі прэстыж.

== Клясыфікацыя ==
Латгальская мова ўваходзіць у склад [[усходнебалцкія мовы|усходнебалцкай галіны]] [[балцкія мовы|балцкай групы]] [[індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскай моўнай сям'і]], куды таксама ўваходзяць [[латыская мова|латыская]], [[жамойцкая мова|жамойцкая]] і [[летувіская мова|летувіская]] мовы. Мова мае ўмераную ступень [[словазьмена|словазьмяняльнасьці]], колькасьць формаў дзеяслова і назоўніка, характэрная для іншых балцкіх і славянскіх моваў.

== Геаграфія і дыялекты ==
Латгальская мова распаўсюджаная перадусім у [[Латвія|Латвіі]], існуюць некаторыя супольнасьці носьбітаў Сыбіры, [[Расея]].

Латгальскія дыялекты могуць падзяляцца на тры асноўныя групы — паўночны, цэнтральны і паўднёвы. Гэтыя тры групы зьяўляюцца ўзаемназразумелымі і адрозьніваюцца адзін ад аднаго толькі нязначнымі зьменамі ў галосных, [[дыфтонг]]ах і некаторымі зьменамі ў канчатках. Гаворкі цэнтральнай Латгаліі (мясцовасьцяў Юасмуйжа, Вуаркава, Відсмуйжа, [[Віляны]], Саксьцігалс, Узулайнэ, Макашані, Дрыцані, Гайгалава, Біержы, Цілжа, Наўтрані) утвараюць фанэтычную аснову сучаснага стандарту латгальскай мовы. Літаратура [[18 стагодзьдзе|XVIII ст.]] больш знаходзілася пад уплывам паўднёвых гаворак.

== Афіцыйны статус ==
Паміж 1920 і 1934 годам латгальская мова выкарыстоўвалася ў органах мясцовага самакіраваньня і школах Латгаліі. На цяперашні час латгальская ня мае афіцыйнага статусу ў будзь-якім рэгіёне Латвіі, аднак існуе ахова мовы на заканадаўчым узроўні (гл. вышэй) і артаграфічная камісія, падтрымліваная дзяржавай. Статус латгальскай як асобнай мовы або дыялекту латыскай быў прадметам вострых дыскусіяў у [[20 стагодзьдзе|ХХ стагодзьдзі]]. Так, прыхільнікі мовы (напрыклад, лінгвісты Антанс Брэйдакс і Лідзія Лэйкума) выказваюць думку пра вызначэньне латгальскай як асобнай мовы; афіцыйна латгальская лічыцца часткай латыскай, маючы на ўвазе існаваньне двух стандартаў для латыскай мовы — латыскага і латгальскага.

== Пісьмовасьць ==
У латгальскай мове выкарыстоўваецца альфабэт на [[лацінскі альфабэт|лацінскай аснове]], ён утрымлівае 35 літараў. Артаграфія падобная на латыскую, аднак мае дадатковыя літары: ''y'', якая адлюстроўвае гук {{IPA|[ɨ]}}, адсутны ў стандартнай латыскай, і ''ō'', якая захавалася з артаграфіі латыскай мовы да [[1957]] году.

Ніжэй прыведзены пералік літараў латгальскага альфабэту з гукамі (паводле [[міжнародны фанэтычны альфабэт|IPA]]), якім адпавядаюць гэтыя літары.

{| class="wikitable"
|+
!Верхні<br/>рэгістар
!Ніжні<br/>рэгістар
!Вымаўленьне
|-
|A
|a
|{{IPA|[ɑ]}}
|-
|Ā
|ā
|{{IPA|[ɑː]}}
|-
|B
|b
|{{IPA|[b]}}
|-
|C
|c
|{{IPA|[t͡s]}}
|-
|Č
|č
|{{IPA|[t͡ʃ]}}
|-
|D
|d
|{{IPA|[d]}}
|-
|E
|e
|{{IPA|[e]}}
|-
|Ē
|ē
|{{IPA|[eː]}}
|-
|F
|f
|{{IPA|[f]}}
|-
|G
|g
|{{IPA|[ɡ]}}
|-
|Ģ
|ģ
|{{IPA|[ɟ]}}
|-
|H
|h
|{{IPA|[x]}}
|-
|I
|i
|{{IPA|[i]}}
|-
|Y
|y
|{{IPA|[ɨ]}}
|-
|Ī
|ī
|{{IPA|[iː]}}
|-
|J
|j
|{{IPA|[j]}}
|-
|K
|k
|{{IPA|[k]}}
|-
|Ķ
|ķ
|{{IPA|[c]}}
|-
|L
|l
|{{IPA|[l]}}
|-
|Ļ
|ļ
|{{IPA|[ʎ]}}
|-
|M
|m
|{{IPA|[m]}}
|-
|N
|n
|{{IPA|[n]}}
|-
|Ņ
|ņ
|{{IPA|[ɲ]}}
|-
|O
|o
|{{IPA|[o]}}
|-
|Ō
|ō
|{{IPA|[oː]}}
|-
|P
|p
|{{IPA|[p]}}
|-
|R
|r
|{{IPA|[r]}}
|-
|S
|s
|{{IPA|[s]}}
|-
|Š
|š
|{{IPA|[ʃ]}}
|-
|T
|t
|{{IPA|[t]}}
|-
|U
|u
|{{IPA|[u]}}
|-
|Ū
|ū
|{{IPA|[uː]}}
|-
|V
|v
|{{IPA|[v]}}
|-
|Z
|z
|{{IPA|[z]}}
|-
|Ž
|ž
|{{IPA|[ʒ]}}
|}

=== Прыклад ===
Малітва [[Ойча наш]] па-латгальску:

Myusu Tāvs, kurs esi dabasūs,<br>
slaveits lai tūp Tovs vōrds.<br>
Lai atnōk Tova vaļsteiba.<br>
Tova vaļa lai nūteik, kai dabasūs,<br> 
tai ari vērs zemes.<br>
Myusu ikdīneiškū maizi dūd mums šudiņ.<br>
Un atlaid mums myusu porōdus,<br>
kai un mes atlaižam sovim porōdnīkim.<br>
Un naved myusu kārdynōšonā,<br> 
bet izglōb myusus nu ļauna Amen.

== Літаратура ==
* А. Брейдак. Латгальский язык // Языки мира. Балтийские языки. М., Academia, 2006.

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Interwiki|ltg|латгальскай|}}
* [https://web.archive.org/web/20211218101656/http://vuordineica.lv/ латыска-латгальскі слоўнік]
* [http://www.vvk.lv/index.php?sadala=142&id=762 Divejis latvīšu rokstu tradicejis: kūpeigais i atškireigais. Valsts valoda]
* [https://web.archive.org/web/20061017201331/http://www.geocities.com/latgalian/ Latgalian language]
* [https://web.archive.org/web/20060303005617/http://www.genling.nw.ru/Baltist/Publicat/LatgVol1.pdf Латгальская граматыка]
* [http://aglona.ekstra.lv/ Aglyunas zvaneņš] — каталіцкі штотыднёвік па-латгальску

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Балцкія мовы}}

[[Катэгорыя:Латгальская мова| ]]
[[Катэгорыя:Мовы Латвіі]]