Прагляд крыніцы для Крыж Свабоды (Эстонія)

{{Узнагарода
|Назва                    = Крыж Свабоды
|Выява                    = Eesti Vabadusrist.jpg
|Выява стужкі             = EST Cross of Liberty I division ribbon.svg
|Выява 2 бок              = 
|Выява стужкі 2 бок       = EST Cross of Liberty II division ribbon.svg
|Выява 3 бок              = 
|Выява стужкі 3 бок       = EST Cross of Liberty III division ribbon.svg
|Памер выявы              = 300пкс
|Памер стужкі             = 100пкс
|Арыгінальная назва       = 
|Дэвіз                    = 
|Краіна                   = {{Сьцягафікацыя|Эстонія}}
|Тып                      = вайсковая ўзнагарода
|Каму ўручаецца           = 
|Падставы ўзнагароджаньня = прызнаньне заслугаў у часе [[Эстонская вайна за незалежнасьць|Вайны за незалежнасьць]]
|Статус                   = не ўручаецца
|Парамэтры                = 
|Дата ўстановы            = {{Дата пачатку|24|2|1919|але}}
|Першае ўзнагароджаньне   = {{Дата пачатку|2|8|1919}}
|Апошняе ўзнагароджаньне  = {{Дата пачатку|19|6|1925|але}}
|Колькасьць               = 3130
|Старэйшая ўзнагарода     = ''няма''
|Малодшая ўзнагарода      = [[Ордэн крыжа зямлі Марыі]]
|Адпавядае                = [[Ордэн Дзяржаўнага гербу]]
}}
'''Крыж Свабо́ды''' ({{Мова-эст|Vabadusrist}}, скарочана ''VR'') — [[вайсковая ўзнагарода]] [[Эстонская рэспубліка|Эстонскай рэспублікі]], заснаваная ў 1-ю гадавіну [[Дэклярацыя незалежнасьці Эстоніі|абвяшчэньня незалежнасьці]] 24 лютага 1919 року. Надаваўся за заслугі ў барацьбе за незалежнасьць і свабоду<ref name="p2pK5" />.

== Апісаньне ==
Ордэн мае тры катэгорыі:
* за баявыя заслугі;
* за асабістую адвагу;
* за цывільныя заслугі.

У кожнай з катэгорый уручаліся I, II і III ступені.

Дызайн ордэна распрацаваў {{Не перакладзена|Пэет Арэн||d|Q12372166}}, спалучыўшы {{Не перакладзена|Мылічны крыж|крыж|d|Q701211}} [[Сьпіс вялікіх магістраў Тэўтонскага Ордэну|Вялікіх магістраў Тэўтонскага ордэну]] з выявай рукі, прысутнай на фінскім {{Не перакладзена|Ордэн Крыжа Свабоды (Фінляндыя)|крыжы Свабоды|d|Q1418102}} ({{Не перакладзена|герб Карэліі||d|Q5138460}}). Кожная з трох ступеняў крыжаў Свабоды мае вышыню 36 мм і шырыню 30 мм; другая ступень — 39 мм і 34 мм; першая — 45 і 39 мм адпаведна.

Крыжы адрозьніваюцца памерам, колерам, стужкай і спосабам нашэньня. У аздабленьні ўжытыя спалучэньні нацыянальных колераў (блакітны, чорны ды белы). Толькі ў цэнтры ўсіх ордэнаў II катэгорыі — чырвоны мэдальён, колер якое сымбалізуе пралітую кроў.

== Мінуўшчына ==
Крыж заснаваны пастановай Часовага ўраду [[Канстантын Пятс|Канстантына Пятса]] 24 лютага 1919 року. Пачаткова яго ўручалі за заслугі ў [[Эстонская вызвольная вайна|Вызвольнай вайне]]. Вынятак зроблены для 10 узнагароджаных за здушэньне спробы {{Не перакладзена|Першасьнежаньскае паўстаньне|камуністычнага перавароту 1 сьнежня 1924 року|d|Q2602809}}.

Першае ўручэньне адбылося 2 жніўня 1919 року: ордэны атрымалі 7 вайскоўцаў ЗША.

Агулам уручаныя 3225 крыжаў Свабоды. Некаторыя асобы ўзнагароджаныя некалькімі ступенямі ордэнаў, таму колькасьць рыцараў ордэна крыху меншая — 3130 чалавек. Акрамя таго, ордэнамі ўзнагароджаныя францускае места [[Вэрдэн (Францыя)|Вэрдэн]], а таксама брытанскі, італьянскі ды францускі [[Магіла невядомага жаўнера|Невядомыя жаўнеры]]. Акрамя грамадзянаў Эстоніі, крыжы Свабоды атрымалі 1050 прадстаўнікоў 17 дзяржаваў, у тым ліку [[кароль Бэльгіі]] [[Альбэрт I (кароль Бэльгіі)|Альбэрт I]], [[кароль Даніі]] [[Крысьціян X]], [[кароль Вялікабрытаніі]] [[Георг V]], [[прэм’ер-міністар Італіі]] [[Бэніта Мусаліні]]. Некаторыя замежнікі, прыкладам [[Ўінстан Чэрчыль]], адмовіліся прымаць узнагароду.

Крыж II катэгорыі (за асабістую адвагу) I ступені ніколі не ўручаўся.

Разам з ордэнам ляўрэат атрымліваў грашовае ўзнагароджаньне, а нярэдка таксама бяскоштную зямлю і вызваленьне ад аплаты за навучаньне. Пазьней дадаліся яшчэ прывілеі пры ўладкаваньні на дзяржаўную працу. Гэта была адзіная эстонская ўзнагарода, якая давала рыцару ордэна і прадстаўнікам ягонай сям’і падобныя прывілеі.

19 чэрвеня 1925 року парлямэнт Эстоніі пастанавіў болей не ўручаць ордэн, хоць ён дагэтуль лічыцца дзяржаўнай узнагародай. У выпадку вайсковага канфлікту, які пагражацьме незалежнасьці Эстоніі, прадугледжанае ўзнаўленьне ўручэньня.

Пасьля [[Савецкая акупацыя Балтыйскіх дзяржаваў (1940)|ўводу ў Эстонію савецкіх войскаў]] вайсковы міністар і галоўнакамандуючы 26 ліпеня 1940 року загадалі ўласьнікам узнагароды не апранаць яе. Пад нямецкай акупацыяй нашэньне ордэна было дазволенае.

У 2009 року ў Таліне адкрытая [[Калёна Перамогі ў вайне за незалежнасьць Эстоніі|калёна Перамогі ў вайне за незалежнасьць]], зробленая паводле дызайну Крыжа Свабоды.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|refs = 
<ref name="p2pK5">http://www.ra.ee/dgs/browser.php?tid=68&iid=110700200563&img=era0031_001_0000013_00100_t.jpg&tbn=1&pgn=5&prc=30&ctr=0&dgr=0&lst=2&hash=aaabfd7dc52366dd11e6bc0367941ccc</ref>
}}

== Літаратура ==
* Vabaduse Risti Vendadele oma lipp. Päevaleht, 30. mai 1939, nr 144, lk 6.
* Vabaduse Risti kandmise õigus tagasi. [[Uus Eesti]], 26. juuni 1939, nr 169, lk 7.
* [https://www.digar.ee/viewer/et/nlib-digar:321115/279539/page/5 Eesti Vabadusristi kavalerid]. Koostajad: August Traksmaa, Voldemar Päts, Artur Laats, Juhan Toomsar, Paul Villemi, Hengo Tulnola. Vabadusristi Vendade Ühendus. 1935

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://www.riigiteataja.ee/akt/191282 Закон аб узнагародах Эстоніі] {{ref-ee}}

{{Узнагароды Эстоніі}}

[[Катэгорыя:Найвышэйшыя дзяржаўныя ўзнагароды| ]]
[[Катэгорыя:Ордэны Эстоніі]]
[[Катэгорыя:Эстонская вайна за незалежнасьць]]
[[Катэгорыя:Узнагароды, якія зьявіліся ў 1919 годзе]]