Прагляд крыніцы для Заходнеславянскія мовы

{{Моўная група
|назва                = Заходнеславянская група
|альтэрнатыўная назва = 
|народнасьць          = [[заходнія славяне]]
|рэгіён               = [[Цэнтральная Эўропа|Цэнтральная]], [[Усходняя Эўропа]] (у прыватнасьці, [[Польшча]], [[Чэхія]], [[Славаччына]])
|колькасьць носьбітаў = больш за 60 млн
|колер сям’і          = індаэўрапейская
|сям’я                = [[індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейская сям’я]]
* [[балта-славянскія мовы|балта-славянская група]]
** [[славянскія мовы|славянская галіна]]
*** '''заходнеславянская група'''
|мова1                = [[лехіцкія мовы|лехіцкая]], [[лужыцкія мовы|лужыцкая]], [[чэска-славацкія мовы|чэска-славацкая]] падгрупы
|мова2                = 
|мапа                 = Slavic europe.svg
|подпіс мапы          = Сьветла-зялёны колер — краіны, у якіх заходнеславянскія мовы зьяўляюцца мовай большасьці насельніцтва і якія маюць у іх дзяржаўны статус
|мапа2                = 
|подпіс мапы2         = 
|памер мапы           = 
|sil                  = 
|назва sil            = 
|зацемка sil          = 
|sil2-3               = 
|назва sil2-3         = 
|iso2, iso3           = 
|iso5                 = zlw
}}
[[Файл:Западнославянские-языки-и-диалекты.png|305пкс|міні|Мапа распаўсюджаньня заходнеславянскіх моваў ды іхных дыялектаў. Колер — мова, адценьне колеру — дыялект.]]
[[Файл:Slavic languages tree.svg|305пкс|міні|Дрэва клясыфікацыі балта-славянскіх моваў.]]
'''Заходнеславя́нскія мовы''' — група моваў у складзе [[славянскія мовы|славянскае галіны]] [[індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскае моўнае сям’і]]. Распаўсюджаныя ў краінах [[Цэнтральная Эўропа|Цэнтральнай]] ды [[Усходняя Эўропа|Ўсходняй]] [[Эўропа|Эўропы]] — у [[Польшча|Польшчы]], [[Чэхія|Чэхіі]], [[Славаччына|Славаччыне]], а таксама ў рэгіёнах [[Ніжняя Лужыца|Ніжняя]] і [[Верхняя Лужыца]] на тэрыторыях [[Нямеччына|нямецкіх]] фэдэральных зямель [[Брандэнбург]] і [[Саксонія]] адпаведна. Апрача гэтага, носьбіты заходнеславянскіх моваў таксама пражываюць у шэрагу іншых краінаў Эўропы (у тым ліку і ў памежных зь імі), краінах [[Амэрыка|Амэрыкі]] і ў [[Аўстралія|Аўстраліі]]<ref name="skorvid">{{Кніга|аўтар = Скорвид С. С.|частка = Западнославянские языки|загаловак = Лингвистический энциклопедический словарь|арыгінал = |спасылка = |адказны = Под ред. В. Н. Ярцевой|выданьне = 2|месца = М.|выдавецтва = Российская энциклопедия|год = 2002|том = |старонкі = 663 — 664|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-85270-239-0|наклад = }}</ref>.

Агульная колькасьць носьбітаў складае больш за 60 млн чал.<ref name="skorvid"/>

Для заходнеславянскіх моваў характэрныя агульныя рысы, што склаліся за старажытным часам і якія адасобілі іх ад іншых славянскіх моваў. У прыватнасьці, у галіне [[фанэтыка|фанэтыкі]] гэтыя рысы ўключаюць у сябе захаваньне архаічных спалучэньняў галосных ''tl'', ''dl''; вынікі другой ды трэцяй паляталізацыі для заднянёбнага ''ch'' (якое перайшло ў ''š''), захаваньне спалучэньняў ''kv'', ''gv'' (''hv''), наяўнасьць галосных ''c'', ''dz'' (або ''z'') на месцы [[праславянская мова|праславянскіх]] спалучэньняў ''*tj'', ''*kt'', ''*dj'', адсутнасьць [[эпэнтэза|эпэнтэзы]] ''l'' у пазыцыі пасьля губных зычных не ў пачатку слова.

Сучасныя пісьмовасьці цяперашніх заходнеславянскіх моваў заснаваныя на [[лацінскі альфабэт|лацінскім альфабэце]] і зьмяшчаюць у сабе некаторую колькасьць адрозных [[дыякрытычныя знакі|дыякрытычных знакаў]]. Найстаражытнейшы пісьмовы помнік датуецца XIII стагодзьдзем (для [[чэская мова|чэскае мовы]]).

== Клясыфікацыя ==
У схеме ніжэй падаецца месца заходнеславянскіх моваў у складзе вышэйшых моўных таксонаў і яе драбненьне на меншыя. Група заходнеславянскіх моваў уваходзіць у склад славянскае галіны моваў, сама група падзяляецца на тры падгрупы, адрозьненьні паміж якімі ўзьніклі ў позьнюю праславянскую эпоху. Сымбалем крыжа пазначаныя мёртвыя мовы.

* [[індаэўрапейскія мовы|Індаэўрапейская моўная сям'я]]
** [[балта-славянскія мовы|Балта-славянская група]]
*** [[славянскія мовы|Славянская галіна]]
**** Заходнеславянская група
***** [[лехіцкія мовы|Лехіцкая падгрупа]]
****** Заходнія
******* [[Паморская мова]] †
******** [[Кашубская мова]]
******** [[Славінская мова]] †
******* [[Палабская мова]] †
****** Усходнія
******* [[Польская мова]]
******* [[Сылеская мова]] (часам лічыцца дыялектам польскай або пераходным дыялектам паміж польскай і чэскай)
***** [[лужыцкія мовы|Лужыцкая падгрупа]]
****** [[Верхнелужыцкая мова]]
****** [[Ніжнелужыцкая мова]]
***** [[чэска-славацкія мовы|Чэска-славацкая падгрупа]]
****** [[Славацкая мова]]
****** [[Чэская мова]]
******* [[Кнааніт]] †

Лехіцкая падгрупа, якая ўлучала польскую, палабскую, кашубскую, славінскую, а раней і іншыя пляменныя мовы, на цяперашні час складаецца толькі з польскае ды кашубскае моваў з прычыны [[мёртвая мова|зьнікненьня носьбітаў]] астатніх моваў, пры гэтым кашубская мова нярэдка разглядаецца ў складзе дыялектаў польскае мовы<ref>{{Кніга|аўтар = Тихомирова Т. С.|частка = Польский язык|загаловак = Языки мира: Славянские языки.|арыгінал = |спасылка = http://www.slavcenteur.ru/Proba/ucheba/kursy/Tihomirova_PolskijJazyk.pdf|адказны = |выданьне = |месца = М.|выдавецтва = Academia|год = 2005|том = |старонкі = 1—2|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-87444-216-2|наклад = }}</ref>. Вымерлы ў XX стагодзьдзі славінскі ідыём прадстаўляе зь сябе архаічны дыялект кашубскае мовы. Цягам апошняга часу, на мяжы ХХ-ХХІ ст. адзначаецца рух за прызнаньне [[сылескі этналект|сылескага дыялекту]] ў якасьці асобнае мовы<ref>{{Кніга|аўтар = Тихомирова Т. С.|частка = Польский язык|загаловак = Языки мира: Славянские языки.|арыгінал = |спасылка = http://www.slavcenteur.ru/Proba/ucheba/kursy/Tihomirova_PolskijJazyk.pdf|адказны = |выданьне = |месца = М.|выдавецтва = Academia|год = 2005|том = |старонкі = 37|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-87444-216-2|наклад = }}</ref>, прадпрымаюцца спробы яго кадыфікацыі. Лужыцкая падгрупа на думку шматлікіх лінгвістаў прадстаўленая адзінай [[лужыцкая мова|лужыцкай мовай]], якая мае ўнутраную дыфэрэнцыяцыю і дзьве літаратурныя формы, ніжне- ды верхнелужыцкую, у той жа час верхнелужыцкую і ніжнелужыцкую ў якасьці самастойных моваў разглядае Г. Шустэр-Шэўц<ref>{{Кніга|аўтар = Ермакова М. И.|частка = Функционирование серболужицкого языка|загаловак = Язык. Этнос. Культура.|арыгінал = |спасылка = http://www.philology.ru/linguistics3/ermakova-94.htm|адказны = |выданьне = |месца = М.|выдавецтва = |год = 1994|том = |старонкі = 151—165|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

== Арэал і колькасьць носьбітаў ==
Найбольш распаўсюджанымі заходнеславянскімі мовамі зьяўляюцца польская, чэская і славацкая мова, на якіх размаўляе адпаведна 35; 9,5 і 4,5 млн чалавек.

Кашубская мова распаўсюджаная ў асобных рэгіёнах поўначы Польшчы, лужыцкія — у выглядзе невялікіх астраўкоў на паўднёвым усходзе Нямеччыны. Палабская і славінская мовы на цяперашні момант зьяўляюцца мёртвымі. Палабская мова аднаўляецца на аснове асобных словаў і мясцовых назваў, што маюцца ў лацінскіх і нямецкіх дакумэнтах, у невялікіх запісах жывога маўленьня XVII—XVIII стагодзьдзяў.

== Асаблівасьці ==
Заходнеславянскія мовы характарызуюцца шэрагам агульных фанэтычных рысаў, якія сфармаваліся ў праславянскую эпоху ў пляменных дыялектах заходніх славянаў. Гэтыя рысы адрозьніваюць заходнеславянскія мовы ад [[усходнеславянскія мовы|усходнеславянскіх]] і [[паўднёваславянскія мовы|паўднёваславянскіх]] моваў<ref name="skorvid"/><ref>{{Кніга|аўтар = Ананьева Н. Е.|частка = |загаловак = История и диалектология польского языка|арыгінал = |спасылка = http://danefae.org/djvu/#A|адказны = |выданьне = 3, выпр.|месца = М.|выдавецтва = Либроком|год = 2009|том = |старонкі = 304|старонак = |сэрыя = |isbn = 978-5-397-00628-6|наклад = }}</ref>.

# Захаваньне архаічных спалучэньняў зычных ''tl'', ''dl'' у адпаведнасьці з ''l'' у іншых славянскіх мовах (напр., [[польская мова|польск.]] ''mydło'', [[чэская мова|чэск.]] ''mýdlo'', [[славацкая мова|славацк.]] ''mydlo'', [[верхнелужыцкая мова|в.-луж.]] і [[ніжнелужыцкая мова|н.-луж.]] ''mydło'' — параўн. зь [[беларуская мова|беларускім]] ''мыла'').
# Вынікі другой і трэцяй паляталізацыі, у якіх пры аднолькавым пераўтварэньні заднянёбных ''k'', ''g'' на месцы ''ch'' паўстае зычны ''š'', які адпавядае гуку ''s'' у іншых славянскіх мовах (напр., польск. ''wszak'', чэск. і славацк. ''však'', в.-луж. ''wšak'', параўн. зь бел. ''усялякі''{{Заўвага|Варта адзначыць выключэньне з гэтага правіла ў беларускай мове — слова ''шэры'', якое не адпавядае гуку ''s'' у іншых славянскіх мовах, але гуку ''š'' у заходнеславянскіх.}}).
# Захаваньне спалучэньняў ''kv'', ''gv'' (''hv'') у пазыцыі другое паляталізацыі, тады як у іншых славянскіх мовах ''k'', ''g'' у спалучэньні з ''v'' зазналі паляталізацыю і пераход праз гэта ў ''cv'', ''zv'' (''dzv'').
# Узьнікненьне ''c'', ''dz'' (або ''z'') на месцы праславянскіх ''*tj'', ''*kt'' перад галоснымі пярэдняга шэрагу і ''*dj'' у адпаведнасьці з шыпячымі або іншымі рэфлексамі гэтых спалучэньняў у іншых славянскіх мовах (''č'', ''ž'', ''št'', ''dj'', ''žd'', ''ć''): польск. ''świeca'' < ''*světja'', ''noc'' < ''*noktis''; чэск. ''svíce'', ''noc''; славацк. ''svieca'', ''noc''; в.-луж. ''swěca'', ''nóc''; параўн. зь бел. ''сьвечка'', ''ноч''.
# Адсутнасьць эпэнтэтычнага ''l'' пасьля губных зычных ''p'', ''b'', ''m'', ''v'' на мяжы [[марфэма]]ў на месцы праславянскіх спалучэньняў губнога зычнага з ''j'', напрыклад, польск. ''ziemia'', чэск. ''země'', славацк. ''zem'', в.луж. і н.-луж. ''zemja'', параўн. зь беларускім ''зямля''. Гэтая рыса таксама характэрная для мовы продкаў баўгараў.
# Захаваньне і падаўжэньне кароткіх галосных на месцы праславянскага наваакутавага націску: польск. ''król'', чэск. ''král'', славацк. ''král’'', параўн. зь беларускім ''кароль''. Падаўжэньне кароткіх галосных у заходнеславянскіх мовах рэалізаванае непасьлядоўна.

Таксама заходнеславянскія мовы (за выняткам славацкае мовы і сярэднеславацкага дыялекту) характарызуюцца старажытнаю фанэтычнаю асаблівасьцю, якая паядноўвае іх з усходнеславянскімі, а менавіта зьмяненьнем пачатковых ''ort'', ''olt''. Калі пад акутавай інтанацыяй адбылося зьмяненьне ''rat'', ''lat'' (як у паўднёваславянскіх), то пад цыркумфлекснай адбыўся пераход у ''rot'', ''lot'' (разам з усходнеславянскімі).

Разам з агульнымі фанэтычнымі рысамі, што склаліся ў часе праславянскага пэрыяду, для моваў заходнеславянскае групы ўласьцівыя некаторыя агульныя зьмены, што ўзьніклі пазьней, у часе іх самастойнага разьвіцьця. Між тым, у шэрагу выпадкаў гэтыя зьмены не закранулі пэрыфэрыйныя раёны заходнеславянскага арэалу<ref name="skorvid"/>:

# Фармаваньне дынамічнага націску, замацаванага за вызначаным складам, на месцы вольнага націску, характэрнага для праславянскай мовы. Ініцыяльны націск (націск на першым складзе) адзначаецца ў лужыцкіх мовах, на большай частцы распаўсюджаньня чэскае й славацкае моваў, у паўднёвакашубскім дыялекце і гаворках крайняга поўдню арэалаў малапольскага і сылескіх дыялектаў польскай мовы. Параксытанічны націск (на перадапошнім складзе) характэрны для польскае мовы, паўночнамараўскіх дыялектаў чэскай мовы і ўсходнеславацкага дыялекту. У паўночна-заходніх пэрыфэрыйных рэгіёнах (паўночнакашубскі дыялект, палабская мова) захаваўся рухомы націск.
# На большай частцы заходнеславянскага арэалу (з адхіленьнямі ў сярэднеславацкім дыялекце, палабскай і верхнелужыцкай мовах) адбылося аднолькавае зьмяненьне рэдукаваных у моцнай пазыцыі (''ъ'', ''ь'' > ''e''): польск. ''sen'' < ''sъnъ'', чэск. ''den'', ''sen'' (параўн зь бел. ''сон'', ''дзень''), славацк. ''deň'' (але ''l’an'', ''dážd’''), в.-луж. dźeń (але kozoł, law, dešć), палаб. ''dan'', ''dåzd''.
# Сьцягненьне галосных пры выпадзеньні інтэрвакальнага ''j'': напрыклад, польск. ''pas'', ''bać się''; чэск. ''pás'', ''bát se''; славацк. ''pás'', ''bát’ sa''; в.-луж. ''pas'', ''bojeć so''; н.-луж. ''pas'', ''bojaś se'' ({{мова-be|пояс, баяцца}}).

== Унутраная дыфэрэнцыяцыя ==
Шэраг моўных рысаў супрацьпастаўляе паўночныя заходнеславянскія мовы (лехіцкія) паўднёвым (чэска-славацкія). Лужыцкія мовы, якія маюць асаблівасьці паўночных і паўднёвых заходнеславянскіх моваў, займаюць пераходную пазыцыю паміж імі. У лехіцкай падгрупе адзначаецца супрацьпастаўленьне заходніх кашубскай і палабскай моваў усходняй польскай.

Да моўных зьменаў, па-рознаму рэалізаваных у лехіцкай і чэска-славацкай падгрупах у праславянскую эпоху, альбо ў пэрыяд распаду або адразу пасьля распаду праславянскае супольнасьці, адносяць<ref name="skorvid"/><ref>{{Кніга|аўтар = Ананьева Н. Е.|частка = |загаловак = История и диалектология польского языка|арыгінал = |спасылка = http://danefae.org/djvu/#A|адказны = |выданьне = 3, выпр.|месца = М.|выдавецтва = Либроком|год = 2009|том = |старонкі = 20—24|старонак = |сэрыя = |isbn = 978-5-397-00628-6|наклад = }}</ref>:

* Зьмены ў групах ''tort'', ''tert'', ''tolt'', ''telt''. У мовах лехіцкае ды лужыцкае падгрупаў дадзеныя групы зьмяніліся на ''trot'', ''tret'', ''tlot'', ''tlet'': напрыклад, польск. ''złoto'', ''brzeg'', ''mleć'', в.-луж. ''złoto'', ''brjóh'', ''mlěć'' ({{мова-be|золата, бераг, малоць}}), у чэска-славацкіх на ''trat'', ''trět'', ''tlat'', ''tlět'' як у паўднёваславянскіх: напрыклад, чэск. ''zlato'', ''břeh'', ''mlít'', славацк. ''zlato'', ''breh'', ''mliet’''. Адсутнасьць мэтатэзы ў спалучэньні ''trot'' у кашубскай (напр., ''warta'') і палабскай (напр., ''vórtǎ'') зьяўляецца адной з адрозьненьняў між заходнімі і ўсходнімі лехіцкімі мовамі. Шырока прадстаўленыя ў кашубскай [[тапанімія|тапаніміцы]] немэтатэзаваныя спалучэньні ''tort'' на цяперашні час захоўваюцца ў асноўным у паўночнакашубскім дыялекце. Адзначалася адсутнасьць мэтатэзы ў дадзеным спалучэньні і ў сярэднебаўгарскіх помніках.
* Захваньне ў мовах лехіцкае падгрупы насавых галосных, што разьвіліся з праславянскіх ''ę'', ''ǫ'': напр., польск. ''ręka'' (але ''rączka''), ''ciężki'' (але ''ciąża''), пры гэтым польскія насавыя галосныя ў беларускай мове (шырэй — ва ўсходнеславянскіх мовах) звычайна адпавядаюць гуку ''я'' (радзей — ''у''). У чэска-славацкай і лужыцкай падгрупе праславянскія ''ę'', ''ǫ'' зьмяніліся ў ''u'', ''ä'', якія пазьней далі разнастайныя рэфлексы (чэск. ''ruka'', ''maso'', ''těžký''); славацк. ''ruka'', ''mäso'', ''t’ažký''; в.-луж. ''ruka'', ''mjaso'', ''ćežki'' ({{мова-be|рука, мяса, цяжкі}}).
* Зьмяненьне праславянскага ''ě'' у ніжні ''ä'' ў лехіцкіх мовах, які пазьней даў у польскай галосны гук ''a'' перад цьвёрдымі пярэднеязычнымі і ''e'' ў астатніх выпадках (напр., ''biały'', але ''bielić'', ''dzielić'', але ''dział''; {{мова-be|белы, дзяліць}}). У чэска-славацкіх і лужыцкіх мовах ''ě'' перайшоў у сярэдне-верхні ''ě'', які ў кароткіх складах чэскай і славацкай моваў разьвіўся ў ''e'', у доўгіх — у [[дыфтонг]] ''ie'' (які ў чэскай пазьней ператварыўся ў падоўжаны гук ''í''): чэск. ''dělit'' ''[d’elit]'', ''díl''; славацк. ''delit’'', ''diel'', в.-луж. ''dźělić'' ''[džeilič]'' ({{мова-be|дзяліць}}).

== Глядзіце таксама ==
* [[Паўночнаславянскія мовы]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* ''Ананьева Н. Е.'' История и диалектология польского языка. — 3-е изд., испр. — М.: Книжный дом «Либроком», 2009. — 304 с. — {{ISBN|978-5-397-00628-6}}
* ''Дуличенко А. Д.'' Кашубский язык // Языки мира: Славянские языки. — М.: «Academia»,, 2005. — С. 383—403. — {{ISBN|5-87444-216-2}}
* ''Ермакова М. И., Недолужко А. Ю.'' Серболужицкий язык // Языки мира: Славянские языки. — М.: «Academia», 2005. — С. 309—347. — {{ISBN|5-87444-216-2}}
* ''Скорвид С. С.'' Чешский язык // Языки мира: Славянские языки. — М.: «Academia», 2005. — 36 с. — {{ISBN|5-87444-216-2}}
* ''Смирнов Л. Н.'' Словацкий язык // Языки мира: Славянские языки. — М.: «Academia», 2005. — С. 274—309. — {{ISBN|5-87444-216-2}}
* ''Супрун А. Е.'' Полабский язык // Языки мира: Славянские языки. — М.: «Academia», 2005. — С. 404—417. — {{ISBN|5-87444-216-2}}
* ''Тихомирова Т. С.'' Польский язык // Языки мира: Славянские языки. — М.: «Academia», 2005. — 37 с. — {{ISBN|5-87444-216-2}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons}}
* [http://tapemark.narod.ru/les/164a.html Заходнеславянскія мовы. Лінгвістычны энцыкляпэдычны слоўнік]{{ref-ru}}

{{Славянскія мовы}}

[[Катэгорыя:Заходнеславянскія мовы| ]]