Прагляд крыніцы для Залатая Арда

{{Колішняя дзяржава
| Родны склон = Залатой Арды
}}
'''Залатая Арда''' ({{мова-kk|Алтын Орда (Жошы Ұлысы)}}, [[Татарская мова|па-татарску:]] Алтын Урда, Altın Urda; Җүчи олысы, Cüçi olısı) — дзяржава з цэнтрам у ніжнім Паволжы, заснаваная ў [[1243]] мангольскім ханам [[Батый|Батыем]] ([[1237]]—[[1255]]), унукам [[Чынгісхан]]а. Поўны сувэрэнітэт Арда атрымала пры [[Мэнгу-Цімур]]ы ў [[1266]], абасобіўшыся ад [[Вялікая Манголія|Вялікай Манголіі]] са сталіцай у [[Ханбалык]]у ([[1260]]—[[1368]]). Асноўную частку качавога насельніцтва Залатой Арды складалі [[полаўцы]] (кыпчакі). Аседлае насельніцтва — валжанскія [[булгары]], [[мордва]], [[марыйцы]], [[харэзмійцы]]. З [[1312]] — ісламская дзяржава. Зьнікла ў канцы [[16 стагодзьдзе|XVI стагодзьдзя]].

== Дзяржаўны лад ==
Улада ханаў Залатой Арды ахоплівала значную частку сучаснай [[Расея|Расеі]] (акрамя Ўсходняй Сыбіры, Далёкага Ўсходу і раёнаў Крайняй Поўначы), паўночны і заходні [[Казахстан]], усходнюю [[Украіна|Ўкраіну]], [[Малдова|Малдову]], частку [[Узбэкістан|Ўзбэкістану]] і [[Туркмэністан]]у. Чыноўнікі Арды зьбіралі даніну на рускіх землях, але пазьней гэта функцыя была перададзеная падуладным рускім князям. Дзеля ўтрыманьня рускіх тэрыторыяў у падпарадкаваньні, а таксама з мэтай рабунку татарскія атрады зьдзяйсьнялі частыя карныя паходы на [[Русь]]. Толькі ў другой палове [[XIII стагодзьдзе|XIII стагодзьдзя]] такіх паходаў было чатырнаццаць. Таксама Залатая Арда рабіла набегі на [[ВКЛ]], [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|каралеўства Польскае]], хваля набегаў нават дасягнула [[Вена|Вены]]. На поўдні Арда межавала з [[Чагатыйскі ўлус|Чагатыйскім улусам]].

Сталіцай пры Батыі стаў горад [[Сарай-Бату]]; у першай палове [[XIV стагодзьдзе|XIV стагодзьдзя]] сталіца перанесена ў [[Сарай-Берке]] (заснаваны ханам [[Берке]] (1255—1266)).

Залатая Арда была шматнацыянальнай і шматукладнай краінай. Буйнымі цэнтрамі гандлю, пераважна караваннага, былі: Сарай-Бату, Сарай-Берке, Ургенч, у крымскіх гарадах Судак, Кафа, Азак (Азоў) і інш.

На чале дзяржавы стаялі нашчадкі Чынгісхана — торэ. У асабліва важных выпадках палітычнага жыцьця зьбіраліся ўсенародныя сходы — курултаі. Дзяржаўнымі справамі займаўся першы міністар (беклярэ-бек — князь над князямі), якому падпарадкоўваліся ўсе міністры — везіры.

== Распад Залатой Арды ==
Ужо пры сваім утварэньні Арда падзялялася на ўлусы, прыналежныя 14 сынам Джучы: 13 братоў былі паўсамастойнымі валадарамі, падпарадкаванымі вярхоўнай уладзе Батыя. Пасьля забойства хана [[Джанібек]]а ў [[1357]] пачалася смута, што прывяла да пачатку распаду адзінай дзяржавы. З [[1357]] па [[1380]] на залатаардынскім стальцы пабывала болей чым 25 ханаў. у [[1360]]—[[1370-я]] фактычным правіцелем стаў цемнік [[Мамай]]. У пачатку 1369-х ад Арды адпаў [[Харэзм]], а ў [[1362]] вялікі князь літоўскі [[Альгерд]] захапіў землі ў басэйне ракі [[Дняпро]] ([[бітва на Сініх Водах]]), адасобілася [[Астрахань]]. Мамаю давялося сутыкнуцца з памацнелым саюзам рускіх князёў на чале з Масквою. Спроба Мамая аслабіць праціўніка вялікім зьнішчальным паходам прывяла да разгрому татар на [[Кулікоўская бітва|Кулікоўскім полі]] (1380). Пры хане [[Тахтамыш]]ы (1380—1395) смута прыпынілася, і цэнтральная ўлада стала кантраляваць асноўную частку Залатой Арды. Пасьля ўмацаваньня сваёй улады Тахтамыш разьбіў войска Мамая на рацэ Калцы, у 1382 пайшоў на Маскву, захапіў яе і спаліў. Пазьней Тахтамыш выступіў супраць [[Тамэрлан]]а. У выніку Тамерлан разьбіў войска Тахтамыша, захапіў і разбурыў паволскія гарады, у тым ліку Сарай-Берке, абрабаваў гарады [[Крым]]у. Такім чынам Залатой Ардзе быў нанесены сьмяротны ўдар, ад якога яна ўжо не паправілася. Вялікая Арда спыніла існаваньне ў [[16 стагодзьдзе|XVI стагодзьдзі]].

== Нашчадкі Залатой Арды ==
[[Крымскае ханства]], [[Казанскае ханства]], [[Астраханскае ханства]], [[Сыбірскае ханства]], і Нагайскія арды, што качавалі па тэрыторыі ад [[Дунай|Дунаю]] да [[Іртыш]]у, былі нашчадкамі Залатой Арды. Ажно да [[18 стагодзьдзе|18 стагодзьдзя]] працягваліся разбуральныя набегі крымскіх татар і нагаеў на памежныя тэрыторыі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] і [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]].

[[Катэгорыя:Гісторыя Сярэдняй Азіі]]
[[Катэгорыя:Былыя дзяржавы]]