Прагляд крыніцы для Жамойцкае староства

{{Адміністрацыйная адзінка 
|Назва                           = Жамойцкае староства
|Назва ў родным склоне           = Жамойцкага староства
|Арыгінальная назва              = 
|Герб                            = Arms of the Duchy of Samogitia.svg
|Сьцяг                           = 
|Краіна                          = [[Вялікае Княства Літоўскае]]<br />[[Карона Каралеўства Польскага|Каралеўства Польскае]]
|Гімн                            = 
|Статус                          = 
|Уваходзіць у                    = 
|Улучае                          = 
|Цэнтар                          = [[Варні]]
|БуйныГорад                      = 
|БуйныяГарады                    = 
|ДатаЎтварэньня                  = 
|Кіраўнік                        = [[Староста]]
 |Назва пасады кіраўніка         = Староста 
|Кіраўнік2                       = 
 |Назва пасады кіраўніка2        = 
|АфіцыйныяМовы                   =
|Насельніцтва                    = 
 |Год перапісу                   = 
 |Адсотак ад насельніцтва        = 
 |Месца паводле насельніцтва     = 
 |Шчыльнасьць                    = 
 |Месца паводле шчыльнасьці      = 
 |Нацыянальны склад              = жамойты
 |Канфэсійны склад               = язычнікі, каталікі
|Плошча                          = 23 000
 |Адсотак ад плошчы              = 
 |Месца паводле плошчы           = 
|Максымальная вышыня             = 
|Сярэдняя вышыня                 = 
|Мінімальная вышыня              = 
|Шырата                          = 
|Даўгата                         = 
|Мапа                            = 
 |Памер мапы                     = 
|Мапа адміністрацыйнай адзінкі   =
 |Памер мапы аа                  =  
|Часавы пас                      = 
|Скарачэньне                     = 
|Катэгорыя ў Commons             = 
|Парамэтар1                      = 1219—1795
|Назва парамэтру 1               = Час існаваньня
|Сайт                            = 
|Дадаткі                         =
|Колер фону парамэтраў           = {{Колер|ВКЛ}}
}}
'''Жамойцкае старо́ства''', пазьней '''Жму́дзкае старо́ства''' — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў 1409 і 1411—1793 гадох у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім, Рускім і Жамойцкім]] і [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. З 1441 году называлася адначасна '''Жамойцкім княствам''' (пазьней '''Жму́дзкім княствам'''), а [[Вялікія князі літоўскія|вялікі князь літоўскі і рускі]] дадаваў да свайго тытулу і тытул «князь жамойцкі»<ref name="Lietuva-1989">Жямайтское староство // Литва. Краткая энциклопедия. — Вильнюс, 1989. С. 257.</ref>. Пачаткова сталіцаю староства было [[мястэчка]] [[Крожы]] (валоданьне [[Кезгайлы|Кезгайлаў]]), з 1535 году — [[Кейданы]] (валоданьне [[Радзівілы|Радзівілаў]]), а з канца XVI ст. — [[Горад|места]] [[Расены|Расены (Расейны)]] (з [[Магдэбургскае права|Магдэбургскім правам]] самакіраваньня)<ref name="Lietuva-1989"/>. 

Не абыймала ўсёй гістарычнай [[Жамойць|Жамойці]] (як і [[Рускае ваяводзтва]] не займала ўсёй [[Русь|Русі]]), складала толькі частку [[Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]] [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]], а на паўднёвым захадзе межавала зь землямі [[Прускія летувісы|прускіх жамойтаў]] — [[Самбія|Самляндыяй]] (пазьней «[[Малая Летува|Малой Летувой]]»). Выразна адрозьнівалася ад іншых частак Вялікага Княства Літоўскага і Рускага спэцыфікай адміністрацыйнага і эканамічнага ладу. У найлепшыя часы ўлучала 11 местаў з самакіраваньнем паводле Магдэбурскага права<ref name="Lietuva-1989"/>.

== Гісторыя ==
Жамойцкае староства ахоплівала землі [[ВКЛ]] на захад ад ракі [[Нявежа (Летува)|Нявежы]] і было трывала створана, калі 1 лютага 1411 году паводле [[Першы Торунскі мір|Торуньскага міру]] большая частка [[Жамойць|Жамойці]] пажыцьцёва пераходзіла ад [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] ў валоданьне князя [[Ягайла|Ягайлы]] і вялікага князя літоўскага [[Вітаўт Кейстутавіч|Вітаўта]]. Старосты ў Жамойці прызначаліся вялікімі князямі літоўскімі і раней, калі землі Жамойці часова (з прычыны змаганьня з крыжакамі) пераходзілі пад іх уладу, але дакладна вядома, што з часоў Вітаўта прызначэньне старостаў стала рэгулярнай практыкай. Тады ж да Жамойці былі канчаткова далучаны спустошаныя [[Куршы|куршаўскія землі]] — [[Мегава]] (з [[Паланга]]й) і [[Цэкліс]], а таксама воласьць [[Панямунь (Летува)|Панямунь]] за Нёманам. З гэтага часу пачалося інтэнсіўнае засяленьне раней спустошаных памежных воласьцяў<ref name="Nasievic-2006">''[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч, В.]]'' [http://vln.by/node/29 Жамойць] // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}}</ref>.

У 1412 годзе [[Кезгайла Валімонтавіч]] (з блізкага кола Вітаўта) быў прызначаны на пасаду [[Старосты жамойцкія|жамойцкага старосты]], а Жамойць падзялілі на воласьці (цівунствы): [[Айрагола]], [[Бержаны]], [[Біржыняны]], [[Вейшвяны]], [[Відукле]], [[Вількія]], [[Вялёна]], [[Вялікія Дырваны]], [[Гондынге]], [[Жараны]],  [[Каркляны]], [[Каршова]], [[Кельмы]], Крожы, [[Малыя Дырваны]], [[Медынгяны]], [[Павандэны]], [[Паланга]], [[Патумшы]], [[Паюры]], [[Плоцеле]], Расены, [[Рэтаў]], [[Цельшы]], [[Тандзягола]], [[Ужвэнты]], [[Цьверы]], [[Шадаў]], [[Шаўлі]], [[Ясвойна]]. Плошча Жамойцкага староства складала каля 19 тыс. [[км²]]. Такі валасны падзел і вонкавыя межы заставаліся ў пазьнейшыя часы амаль нязьменнымі: адно воласьці (цівунствы) абьядноўваліся ў большыя адзінкі<ref name="Nasievic-2006"/>. Галоўнай задачай першых старостаў стала пашырэньне [[каталіцтва]] сярод мясцовага, амаль цалкам [[Паганства|паганскага]] насельніцтва. Звычайна ў ВКЛ староствы ў адміністрацыйных дачыненьнях знаходзіліся на адным ўзроўні з валасьцямі і ўваходзілі ў склад павету, аднак Жамойцкае староства афіцыйна мела ў дзяржаве статус [[ваяводзтва]]<ref name="Dziarnovic-2013">''[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч, А.]]'' [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=1797&Itemid=70 Жамойць і Літва] // [[Наша Ніва]]. 22 чэрвеня 2013 г.</ref>. У акце ад 1417 году аб заснаваньні ў Жамойці [[Жамойцкае біскупства|Медніцкага (Жамойцкага біскупства)]] вялікі князь Вітаўт выкарыстаў у дачыненьні да сябе тытул «вялікі князь літоўскі, рускі і жамойцкі»<ref>''Краўцэвіч, А.'' Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Rzeszów, 2000. С. 114.</ref>.

Сутычкі і спрэчкі за Жамойць працягнуліся да складньня 17 жніўня 1422 году [[Мельнскі мір|Мельнскага міра]], падпісанага з крыжакамі, паводле якога Жамойць назаўсёды пераходзіла ў вотчыннае валоданьне Ягайлы і Вітаўта і ніколі ўжо не была пад уладай крыжакоў<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния / сост. Д. Афанасьев. — Санкт-Петербург, 1861. С. 15.</ref>.

Па абраньні вялікім князем [[Казімер Ягелончык|Казімера]], у Жамойці пачалося [[Паўстаньне ў Жамойці (1440)|паўстаньне мясцовага баярства]] (1440 год), што было на баку іншага прэтэндэнта на сталец — [[Міхаіл Жыгімонтавіч|Міхаіла Жыгімонтавіча]]. Жамойцкім старостам быў абраны мясцовы баярын [[Контаўт]]. Каб улагодзіць баярства, вялікі князь выдаў прывілей (1441 год), паводле якога Жамойцкаму староству гарантаваўся асобны стан, у тым ліку асобнае права мясцоваму баярству самім абіраць кандыдатуру на пасаду старосты, які сваім станам быў роўны ваяводзе, а таксама мясцовых службоўцаў — цівуноў (кіраўнікоў валасьцей Жамойці)<ref name="Dziarnovic-2013"/>. Зацьвярджэньне выбранага баярствам кандыдата на пасаду старосты было правам вялікага князя літоўскага. Права вылучаць кандыдатуру на пасаду ваяводы (для далейшага зацьверджаньня вялікім князем) яшчэ мела толькі шляхта [[Полацкае ваяводзтва|Полацкага]] і [[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскага ваяводзтваў]], што захавалася аж да канца існаваньня Рэчы Паспалітай.

Контаўт (паводле выбару баяраў і зацьверджаньня вялікага князя) захаваў пасаду старосты і па паўстаньні. З гэтага часу (1441 год) поўная назва Вялікага Княства Літоўскага абавязкова зьмяшчала і назву «княства Жамойцкае», якое традыцыйна называлася зямлёй, але фактычна была паводле адміністрацыйнага статусу роўнай [[ваяводзтва|ваяводзтву]]. Князем Жамойці быў вялікі князь літоўскі і рускі, які пачаў дадаваць да свайго тытулу і тытул «князь жамойцкі».

22 жніўня 1492 году вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] выдаў [[Аляксандраў прывілей (1492)|земскі прывілей]], якім надзяляў баяраў Жамойці тымі ж самымі правамі, што ўжо мелі баяры іншых зямель ВКЛ, і пацьвярджаў стан Жамойці. Той жа стан быў пацьверджаны земскім прывілеем (1507 год) вялікага князя [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]]<ref name="Nasievic-2006"/>. У першым пункце граматы 1492 году вялікі князь Аляксандр усім насельнікам ВКЛ забараняў казаць, што жыхары Жамойці далучаны да ВКЛ сілай, а не паводле добрай волі (''«Найпервей, хочемъ, ижъ имъ [жыхарам Жамойці] жадны не маетъ мовити, альбо на очи истить, ижъ бы презъ мечъ, альбо черезъ оныи валки были звалчоные, але зъ доброю волею пристали»'')<ref>Жалованная грамота литовского великого князя Александра Казимировича жителям Жмудской земли. 15 августа 1492 г. // Акты относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею: в 5 т. — Т. 1. 1340—1506. — Санкт-Петербург : Тип. II Отделения Собственной Е. И. В. Канцелярии, 1846. — С. 120—122.</ref>.

Уціск ураднікаў староства, якія ўводзілі непамерныя аплаты за позвы і запісы ў актавыя кнігі, паборы, несправядлівы суд, а таксама скаргі насельніцтва на жамойцкага біскупа ў 1540-я гады зьвярнулі ўвагу вялікага князя літоўскага Жыгімонта Старога. Ён выдаў 1 траўня 1542 году прывілей, якім пацьвярджаў усе ранейшыя правы староства, але абавязваў старосту рабіць суд не самастойна, а разам зь цівуном і выбранымі старостам двума шляхціцамі. Новы вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] 7 жніўня 1545 г. таксама пацвердзіў ранейшыя прывілеі староства<ref>Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. С. 992.</ref>.

У 1566 годзе ў ВКЛ паводле ўніфікацыйнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы асноўнымі адзінкамі адміністрацыйна-тэрытарыяльнай структуры станавіліся ваяводзтвы і паветы (з сваімі соймікамі), аднак гэта не датычылася [[Жамойць|Жамойці]], дзе працягвала існаваць Жамойцкае староства. Староства працягвала складацца з 28 воласьцяў (ці інакш — цівунстваў), ня меўшых соймікавай і судовай кампетэнцыі, а выняткова вайсковыя. Фактычна Жамойцкае староства было паветам у ВКЛ, бо мела толькі адзін [[Ваяводзкі соймік|соймік]], аднак [[Старосты жамойцкія|жамойцкі староста]] меў кампэнтэнцыі ваяводы і таму быў сэнатарам і засядаў у [[Сэнат Рэчы Паспалітай|Сэнаце]]. Староства мела трох сэнатараў — [[біскупы жамойцкія|жамойцкі біскуп]], [[Старосты жамойцкія|жамойцкі староста]] і [[кашталяны жамойцкія|жамойцкі кашталян]]. Паводле адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы 1565—1566 гадоў Жамойцкае староства атрымала той жа склад земскіх ураднікаў, як і іншыя ваяводзтвы ВКЛ.

Земскія акты (г.зн. афіцыйнае справаводзтва), якія захаваліся толькі з сярэдзіны XVI ст., у Жамойцкім старостве пісаліся да 1640 году на [[старабеларуская мова|беларускай мове]], а потым — на [[польская мова|польскай мове]]<ref name="EP-1994">Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. С. 994.</ref>. Зь XVII ст. цівунствы Жамойцкага староства пачалі называцца ў афіцыйным справаводстве «трактамі» (на польскі манэр). У хуткім часе «тракты» Жамойцкага староства пачалі называцца і як «паветы»<ref name="EP-1994"/>.

Толькі нямногія прывілеяваныя месты ([[Ворні]], [[Кейданы]], [[Крацінга]], [[Шкуды]], [[Шадаў]], [[Шаўлі]] ды іншыя) мелі суды войтаўскі і ратушны (адпаведна ў крымінальных і грамадзянскім справах), але на жыцьцё такіх местаў значна ўпрывалі ўласнікі тых зямель, дзе яны знаходзіліся<ref>История Литовской ССР. — Вильнюс, 1978. С. 154.</ref><ref>''Gadon, M.'' Opisanie Powiatu Telszewskiego w Guberni Kowieńskiej w dawnem Xięstwie Żmujdzkiem położonego. — Wilno, 1846. S. 62.</ref>.

У 1764 годзе пастановай сойму шляхта кожнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі рэгіянальнага ўзроўню атрымлівала свой выгляд службовага мундзіра. Шляхта Жамойцкага староства мусіла апранацца ў чырвоны кунтуш зь сінімі вылогамі і белы жупан.

Паводле пастановы сойму ад 1764 году, 2 чэрвеня 1765 году Жамойцкае староства ў судовых дачыненьня было падзелена на два судовыя староствы, у якіх меліся свае земскі суд і гродзкі суд: Расейнская рэпартыцыя (13 трактаў) і Цельшаўская рэпартыцыя (15 трактаў)<ref name="EP-1994"/><ref name="Zakseuski-1994">''Закшэўскі, А.'' Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у І Рэчы Паспалітай // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3: Нацыянальная і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне. — {{Менск (Мінск)}}: Навука і тэхніка, 1994. С. 16—23.</ref><ref name="Gadon=1846-22">''Gadon, M.'' Opisanie Powiatu Telszewskiego w Guberni Kowieńskiej w dawnem Xięstwie Żmujdzkiem położonego. — Wilno, 1846. S. 22.</ref>. Таксама ў 1764 годзе ад Жамойці была павялічана колькасьць паслоў (да трох) на [[Сойм Рэчы Паспалітай|сойм]] і дэпутатаў (да чатырох) у [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Трыбунал ВКЛ]] (па два паслы на рускую і літоўскую сэсіі Трыбуналу). Паводле пастановы сойму, у 1776 годзе ад Жамойці яшчэ раз была падвоена колькасьць паслоў на сойм (г.зн. разам ад Жамойці з 1766 годзе — 6 паслоў на сойм)<ref name="Zakseuski-1994"/>. У 1776 годозе цэнтр Цельшаўскай судовай рэпартыцыі быў, паводле пастановы сойму, перанесены з Цельшаў у [[Шаўлі]]<ref name="Gadon=1846-22"/>. У 1790 годзе пастановай сойму да дзьвюх судовых рэпартыцыяў (Расейнскай і Шавельскай) у Жамойцкім старостве была створана яшчэ адна — Цельшаўская судовая рэпартыцыя<ref name="Gadon=1846-22"/>.

У 1793 годзе ў ходзе адміністрацыйна-тэрытарыяльных рэформаў, прынятых [[Чатырохгадовы сойм|Вялікім соймам]] (1788—1792), Жамойцкае староства было падзелена на тры паветы («зямлі») — [[Расейнскі павет|Расейнскі]], Цельшаўскі і Шавельскі. Усе гэтыя зьмены адбыліся ў адказ на патрабаваньні шляхты, якая хацела заняць больш [[земскія ўраднікі|земскіх урадаў]], дэпутацтваў і пасольстваў па тэрытарыяльных стратах у выніку [[першы падзел Рэчы Паспалітай|першага]] (1772 год) і [[другі падзел Рэчы Паспалітай|другога]] (1793 год) [[Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелаў Рэчы Паспалітай]]<ref name="Zakseuski-1994"/><ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния / сост. Д. Афанасьев. — Санкт-Петербург, 1861. С. 20—21.</ref>.

== Сьпісы галоўных ураднікаў ==
* [[Біскупы жамойцкія]]
* [[Старосты жамойцкія]]
* [[Кашталяны жамойцкія]]

== Глядзіце таксама ==
* [[Жамойты]]
* [[Жамойцкія паўстаньні]]
* [[Жамойцкае біскупства]]

== Крынціы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* [[Алег Іванавіч Дзярновіч|''Дзярновіч, А.'']] [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=1797&Itemid=70 Жамойць і Літва] // Наша ніва. — 22 чэрвеня 2013.
* [[Анджэй Закшэўскі|''Закшэўскі, А.'']] Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у I Рэчы Паспалітай // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3: Нацыянальная і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне. — {{Менск (Мінск)}}: Навука і тэхніка, 1994. — С. 16—23.
* ''[[Аляксандар Краўцэвіч|Краўцэвіч, А.]]'' Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Rzeszów, 2000. — 238 с.
* [[Вячаслаў Насевіч|''Насевіч, В.'']] [http://vln.by/node/29 Жамойць] {{Літаратура/ЭВКЛ|1}} — С. 624—625.
* ''Gadon, M.'' Opisanie Powiatu Telszewskiego w Guberni Kowieńskiej w dawnem Xięstwie Żmujdzkiem położonego. — Wilno : druk. S. Blumowicza, 1846. — 186 s.
* Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — Warszawa : S. Orgelbrand, 1868. — T. 28 (Wybrzeże-Żyżmory). — S. 973—997.
* Акты относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею: в 5 т. — Т. 1. 1340—1506. — Санкт-Петербург : Тип. II Отделения Собственной Е. И. В. Канцелярии, 1846. — 375 с.
* [[Эдвардас Гудавічус|''Гудавичюс, Э.'']] История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — Москва : Фонд им. И. Д. Сытина; Baltrus, 2005. — 680 с.
* Жямайтское староство // Литва. Краткая энциклопедия. — Вильнюс, 1989. — С. 257.
* История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — Вильнюс : Eugrimas, 2013. — 318 с.
* История Литовской ССР / А. Таутавичюс, Ю. Юргинис, М. Ючас и др.; Ред. колл. Б. Вайткявичюс (отв. ред.) [и др.]. — Вильнюс : Мокслас, 1978. — 676 с.
* Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния / сост. Д. Афанасьев. — Санкт-Петербург : Общественная польза, 1861. — 745 с.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://web.archive.org/web/20101111111512/http://starbel.narod.ru/20rec.htm Отъ великого князя Жыкгимонта старосте жомойтскому, пану Пойлымину (1432)]
* [https://web.archive.org/web/20101110234138/http://starbel.narod.ru/19bio.htm Отъ великого князя Жыкгимонта старосте жомойтъскому пану Монтовъту (1435)]
* [https://web.archive.org/web/20101114225824/http://starbel.narod.ru/d111.htm Отъ великого князя Казимера, королевича, старосте жомойтъскому, пану Контовту (1441)]

{{Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Вялікага Княства Літоўскага}}

[[Катэгорыя:Жамойцкае княства|*]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Жамойці]]