Прагляд крыніцы для Гусіцкія войны

{{Вайна
|Назва                 = Гусіцкія войны
|Частка                = [[Эўрапейскія рэлігійныя войны]] і [[крыжовыя паходы]]
|Выява                 = Josef Mathauser - Jan Žižka s knězem Václavem Korandou roku 1420 hledí s Vítkova na Prahu.jpg
|Подпіс да выявы       = [[Ян Жыжка]] з гусіцкім сьвятаром глядзіць на [[Прага|Прагу]] пасьля [[Бітва на Віткавай гары|бітвы на Віткавай гары]]
|Дата                  = 30 ліпеня 1419 — 30 траўня 1434
|Месца                 = [[Цэнтральная Эўропа]], галоўным чынам [[Каралеўства Багеміі]]
|Прычына               = [[I праская дэфэнэстрацыя]], спаленьне [[Ян Гус|Яна Гуса]] ў 1415 року
|Вынік                 = перамога [[Утраквісты|ўмераных гусітаў]]<ref name="tUF">Reeves, Michael, and Mark Dever. The Unquenchable Flame: Discovering the Heart of the Reformation. Nashville, TN: B & H Academic, 2010. Print.</ref>
* Гусіцкая царква атрымала незалежнасьць ад папства<ref name="tUF" />
* [[Жыгімонт Люксэмбурскі]] стаў [[Валадары Чэхіі|каралём Чэхіі]]
|Тэрытарыяльныя зьмены = 

|Супернік1             = [[Гусіты]]<sup>(1419—1423)</sup>
* [[Табарыты]]
* [[Арэбіты]]<br /><sup>(1419—1424)</sup>
----
Радыкальныя гусіты<br /><sup>(1423—1434)</sup>
*  [[Табарыты]]
*  [[Арэбіты]]<br /><sup>(да 1424)</sup>
*  [[Сіроткі]]<br /><sup>(1424—1434)</sup>
----
[[Вялікае Княства Літоўскае]]<br /><br />'''З падтрымкай:'''<br />[[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Польскае Каралеўства]]
|Супернік2             = [[Сьвятая Рымская імпэрыя]]
* [[Каралеўства Багеміі|Чэскія каталікі]]
* [[Мараўскае маркграфства]]
* [[Сылескія княствы]]
* [[Майсенская марка]]
* [[Верхняя Лужыца]]
* [[Аўстрыйскае герцагства]]
* [[Баварскае герцагства]]
* [[Саксонія (курфюрства)|Саксонія]]
* [[Брандэнбург (маркграфства)|Брандэнбург]]
* [[Райнскі Палятынат]]
* [[Каралеўства Вугоршчына]]
----
* [[Папская дзяржава]]
* [[Мальтыйскі ордэн]]
* [[Тэўтонскі ордэн]]
* [[Каралеўства Ангельшчыны]]
* [[Сэрбская дэспатыя]]
----
* Памяркоўныя гусіты ([[утраквісты]])<sup>(1423—1434)</sup>

|Камандуючыя1          = {{Просты сьпіс|* [[Файл:Žižka Jan-Coat of Arms.png|20пкс]] '''[[Ян Жыжка]]'''
* [[Файл:Husitská korouhev.svg|22пкс]] '''[[Пракоп Вялікі]]''' {{ЗУБ}}
* [[Файл:Husitská korouhev.svg|22пкс]] [[Пракоп Малы]] {{ЗУБ}}
* [[Файл:Lichtenburg-Scheibler414ps.jpg|16пкс]] Гінэк Крушына зь Ліхтэнбургу
* [[Файл:Husitská korouhev.svg|22пкс]] [[Ян Чапэк з Сан]]
* [[Файл:Husitská korouhev.svg|22пкс]] [[Дывіш Боржэк]]<sup>(1420—1423)</sup>
* [[Файл:COA_Rohac_z_Dube.png|16пкс]] [[Ян Рогач з Дубы]]
*[[Багуслаў з Шванбэргу]]<sup>(1422—1425)</sup> {{ЗУБ}}
* [[Файл:Coat of Arms of the Polish Crown.svg|16пкс]] / [[Файл:Lob Погоня Сигизмунда Кейстутовича1.svg|16пкс]] '''[[Уладыслаў II Ягайла]]'''
* [[Файл:Lob Погоня Сигизмунда Кейстутовича1.svg|16пкс]] [[Жыгімонт Карыбутавіч]]
}}
|Камандуючыя2          = {{Просты сьпіс|* [[Файл:Arms of Sigismund, Holy Roman Emperor.svg|16пкс]] '''[[Жыгімонт Люксэмбурскі]]'''
* [[Файл:C o a Martino V.svg|16пкс]] '''Папа [[Марцін V]]'''
* [[Файл:Flag of Sigismund of Hungary.svg|26пкс]] [[Піпа Спана]]
*[[Багуслаў з Шванбэргу]]<sup>(1419—1422)</sup>
* [[Файл:Rosenberg-Wappen.png|16пкс]] [[Ульрых II фон Розэнбэрг]]
* [[Чэнек з Вартэмбэрку]]
* [[Файл:Znak_m%C4%9Bsta_Boskovice.svg|16пкс]] Ян Вшэмбэр з [[Боскавіцэ|Боскавіц]]
* [[Файл:COA Kravare.png|16пкс]] Генры з [[Краваржэ|Краваржаў]] і [[Плумлаў|Плумлава]] {{ЗУБ}}
* [[Файл:Silesia Inferior COA.svg|16пкс]] [[Ян I Жаганскі]]
* [[Файл:Wappen Landkreis Meissen.svg|16пкс]] [[Фрыдэрык I (курфюрст саксонскі)|Фрыдэрык I Саксонскі]]
* [[Файл:Blason Jean-Georges IV de Saxe.svg|16пкс]] [[Фрыдэрык II (курфюрст саксонскі)|Фрыдэрык II]]
* [[Файл:Brandenburg Wappen.svg|16пкс]] [[Фрыдэрык I (электар брандэнбурскі)|Фрыдэрык I Брандэнбурскі]]
* [[Файл:Arms of the Palatinate (Bavaria-Palatinate).svg|16пкс]] [[Ян Вітэльсбах (пфальцграф Нойбургу)|Ян Вітэльсбах]]
* [[Файл:Blason Ordre de Saint-Jean de Jérusalem.svg|16пкс]] [[Генрык з Градцу]]
* [[Файл:Wappen Erzbistum Trier.png|16пкс]][[Файл:Insignia Germany Order Teutonic.svg|16пкс]] [[Ота фон Цыгенгайн]]
* [[Файл:Arms of John Beaufort, 1st Earl of Somerset.svg|16пкс]] [[Генры Бафорт]]
----
* [[Файл:Husitská korouhev.svg|22пкс]] [[Дывіш Боржэк]]<sup>(1423—1434)</sup>
}}

|Сілы1                 = 
|Сілы2                 = 

|Страты1               = 
|Страты2               = 

|Агульныя страты       = 
|Дадаткі               = 
}}
{{Бітвы гусіцкіх войнаў}}
'''Гусі́цкія во́йны''', '''Чэскія войны''' або '''Гусіцкая рэвалюцыя''' — [[Рэлігійная вайна|рэлігійныя войны]] між [[Гусіты|гусітамі]] і [[Каталіцкая царква|каталіцкімі]] [[Люксэмбургі|Люксэмбургамі]] ў [[Каралеўства Багеміі|Чэскім каралеўстве]] ў пэрыяд ад 1419 да 1436. Распачатыя чэскімі гусітамі (галоўным чынам [[Табарыты|табарытамі]] і [[Сіроткі|сіроткамі]]) супраць [[Крыжовы паход|крыжовых паходаў]], арганізаваных [[імпэратар]]ам [[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонтам Люксэмбурскім]] пры падтрымцы [[папства]].

== Перадумовы ==
[[Файл:Jan Hus at the Stake.jpg|значак|зьлева|upright|Спаленьне [[Ян Гус|Яна Гуса]] на [[Канстанцкі сабор|Канстанцкім саборы]]. {{Не перакладзена|Енскі кодэкс||cs|Jenský kodex}}, XV стагодзьдзе]]
[[Файл:Jensky kodex satan prodava odpustky.jpg|значак|зьлева|upright=0.6|Д’ябал за продажам індульгенцыяў. Енскі кодэкс]]
З пачатку 1400-х рокаў чэскі сьвятар і мысьляр [[Ян Гус]] прыняў рэфарматарскія ідэі [[Джон Ўікліф|Джона Ўікліфа]] і пачаў абвінавачваць Каталіцкую царкву і Папу ў грахах. У адказ Гусавы ідэі былі абвешчаныя герэтычнымі. У 1411 року [[Антыпапа]] [[Ян XXIII (антыпапа)|Ян XXIII]] пачаў продаж [[індульгенцыя]]ў у Чэхіі, каб сабраць сродкі на «крыжовы паход» супраць караля Нэапалю [[Уладыслаў I (кароль Нэапалю)|Ўладыслава]], заступніка Папы [[Грыгорыюс XII (папа рымскі)|Рыгора XII]]. Гус асудзіў індульгенцыі, чым выклікаў новыя абвінавачваньні ў ерасі, аднак займеў новых прыхільнікаў сярод чэхаў.

У 1414 року [[кароль рымлянаў]] [[Жыгімонт (імпэратар Сьвятой Рымскай імпэрыі)|Жыгімонт Вугорскі]] склікаў [[Канстанцкі сабор]] дзеля сканчэньня [[Вялікая заходняя схізма|расколу ў каталіцтве]] ды вырашэньня іншых рознагалосьсяў. Гус быў таксама запрошаны на сабор з гарантыямі бясьпекі ад Жыгімонта, аднак быў там схоплены, катаваны і 6 ліпеня 1415 року спалены як герэтык. У адказ рыцары і шляхта [[Багемія|Багеміі]] і [[Маравія|Маравіі]], якія падтрымлівалі рэформу царквы, адаслалі 2 верасьня 1415 року сабору ў Канстанцы ''protestatio Bohemorum'', у якім асуджалі спаленьне Гуса самымі моцнымі фразамі. Гэта раззлавала Жыгімонта, і ён у адказ пагразіўся ўтапіць усіх ўікліфітаў ды гусітаў у Чэхіі.

У адказ па Багеміі пракацілася хваля забурэньняў, мноства ксяндзоў пазбавіліся сваіх парафіяў. Частка гусітаў на чале зь {{Не перакладзена|Мікулаш з Гусу|Мікулашам|cs|Mikuláš z Husi}} з {{Не перакладзена|Гус (замак)|Гусу|cs|Hus}} пакінулі Прагу і абаснаваліся непадалёк ад будучага места [[Табар (Чэхія)|Табару]].

Тым ня меней, у [[Прага|Празе]] хваляваньні працягваліся. 30 ліпеня 1419 року гусіцкая працэсія на чале з сьвятаром [[Ян Жэліўскі|Янам Жэліўскім]] уварвалася ў [[Навамеская ратуша (Прага)|Навамескую ратушу]] і [[Праскія дэфэнэстрацыі|выкінула з вакна]] каралеўскіх прадстаўнікоў, бурмістра і некаторых радцаў.

== Падзеі ==

=== Пачатак баявых дзеяньняў ===
16 жніўня 1419 року памёр [[Багемія (каралеўства)|чэскі]] [[Сьпіс кіраўнікоў Чэхіі|кароль]] [[Вацлаў IV]]. Пераемнікам на стальцы стаў ягоны брат [[Жыгімонт Люксэмбурскі]], аднак пасьлядоўнікі [[Ян Гус|Яна Гуса]] лічылі яго вінаватым у сьмерці [[Ян Гус|Яна Гуса]] ды не прызналі новага караля. У Празе і амаль па ўсёй Чэхіі выбухнулі паўстаньні. Мноства каталікоў, пераважна немцаў, былі выгнаныя з краіны. Вацлавава ўдава [[Сафія Баварская]] на правах рэгенткі сабрала войска з наймітаў і паспрабавала авалодаць Прагай. У выніку зацятых бітваў значная частка места была зруйнаваная ці пашкоджаная, а бакі 13 лістапада падпісалі замірэньне.

Шляхцічы, якія падтрымалі рэгентку, але прыхільныя да гусітаў, выказаліся весьці перамовы з Жыгімонтам, а месьцічы Прагі пагадзіліся вярнуць каралеўскім сілам замак [[Вышаград]]. Лідэр гусітаў [[Ян Жыжка]] не пагадзіўся з гэтым і сышоў з Прагі ў [[Пльзень]], а стуль у паўднёвую Багемію. 25 сакавіка 1420 року ў першай палявой бітве гусіцкіх войнаў ягоныя сілы разьбілі каталікоў [[Бітва пад Судамержам|пад Судамержам]].

Зь вясны месцам збору гусіцкіх сілаў стала заснаванае імі места [[Табар (Чэхія)|Табар]], названае ў гонар біблійскай гары [[Табор (гара)|Табор]]. Адсюль паходзіць і назва найбольш радыкальнай часткі гусітаў — [[Табарыты|табарытаў]] — якія, у адрозьненьне ад умераных [[Утраквісты|утраквістаў]], прызнавалі толькі два [[сакрамэнт]]ы — [[хрост]] ды [[Эўхарыстыя|эўхарыстыю]] — і адмаўлялі большасьць рытуалаў каталіцкага набажэнства. У Табары было створанае дэмакратычнае кіраваньне, абраныя чатыры ''гетманы'' (кіраўнікі), адным зь якіх быў Жыжка, уведзеная строгая вайсковая дысцыпліна.

== Першы антыгусіцкі крыжовы паход ==
[[Файл:Adolf Liebscher - Bitva na hoře Vítkově dne 14. července roku 1420.jpg|upright|значак|зьлева|[[Бітва на Віткавай Гары]]]]
[[Файл:Josef Mathauser - Jan Žižka s knězem Václavem Korandou roku 1420 hledí s Vítkova na Prahu.jpg|upright|значак|зьлева|[[Ян Жыжка]] з гусіцкім сьвятаром глядзяць на Прагу па бітве на Віткавай Гары]]
{{Асноўны артыкул|Першы крыжовы паход супраць гусітаў}}
[[Жыгімонт Люксэмбурскі|Жыгімонта Люксэмбурскага]] ў ягоных памкненьнях на чэскі сталец падтрымаў [[Папа]] [[Мартын V (папа рымскі)|Мартын V]], які 17 сакавіка 1420 року выдаў булу, якой склікаў {{Не перакладзена|Першы крыжовы паход супраць гусітаў|крыжовы паход|cs|První křížová výprava proti husitům}} «на зьнішчэньне [[Джон Ўікліф|ўікліфітаў]], гусітаў ды іншых [[Герэзія|герэтыкаў]] у Чэхіі». 30 чэрвеня Жыгімонт на чале вялізнага крыжацкага войска, сабранага з усяе Эўропы, прыбыў пад Прагу ды распачаў ейную аблогу.

У гэты час гусіты сфармулявалі фундамэнтальныя прынцыпы сваёй веры, вядомыя як «[[Чатыры праскія артыкулы]]». Сьцісла яны фармулюцца наступным чынам:
# Свабода пропаведзі і распаўсюду [[Біблія|Слова Божага]];
# Прыняцьце [[Эўхарыстыя|Эўхарыстыі]] {{Не перакладзена|Эўхарыстыя пад дзьвюмя постацямі|пад дзьвюмя постацямі|cs|Podobojí}} (хлеб і віно);
# Забарона сьвятарам кіраваць у сьвеце (і адпаведна забарона царкве валоданьня маёмасьцю);
# Пакараньні за [[Грэх|грахі]] для ўсіх незалежна ад [[Стан (сацыяльная група)|стану]].

[[Файл:Hugo Schüllinger - Zapálení Kutné Hory a útěk vojáků Zikmundových.jpg|upright|значак|зьлева|Уцёкі караля [[Жыгімонт (імпэратар Сьвятой Рымскай імпэрыі)|Жыгімонт]]а з [[Кутна Гора|Кутнай Горы]]]]
Жыгімонт адрынуў гэтыя нарожныя камяні гусіцкага багаслоўя і працягнуў аблогу. У ліпені 1420 року ягоныя сілы былі разьбітыя [[Бітва на Віткавай Гары|на Віткавай Гары]], пасьля чаго Жыгімонт адступіў ад Прагі, аднак трымаў замкі [[Вышаград]] і [[Градчаны]]. Пражане пачалі [[Бітва пад Вышаградам|аблогу Вышаграду]], і ў канцы кастрычніка 1420 року ў гарнізоне пачаўся голад. Жыгімонт паспрабаваў прарваць аблогу, аднак 1 лістапада пад [[Панкрац]]ам атрымаў адчувальную паразу. Пасьля гэтага Вышаград і Градчаны капітулявалі, і неўзабаве амаль уся Багемія перайшла пад уладу гусітаў.

== Другі антыгусіцкі крыжовы паход ==
{{Асноўны артыкул|Другі крыжовы паход супраць гусітаў}}
Цалкам скарыстацца перамогай гусітам зашкодзілі ўнутраныя раздраі. У Празе на свой бок ніжэйшыя клясы месьцічаў перацягваў дэмагогіяй сьвятар [[Ян Жэліўскі]]; у Табары Жыжка разграміў рэлігійны камуністычны рух [[Адаміты|адамітаў]].

Неўзабаве нямецкія князі пачалі {{Не перакладзена|Другі крыжовы паход супраць гусітаў|другі крыжовы паход на гусітаў|cs|Druhá křížová výprava proti husitům}}. У жніўні 1421 року вялікае нямецкае войска абклала места [[Жацец]]. Пасьля няўдалай спробы атакі крыжакі адступілі, спужаўшыся чуткі пра набліжэньне гусіцкіх сілаў. Жыгімонт прыйшоў у Багемію толькі напрыканцы 1421 року. Ён заваяваў [[Кутна Гора|Кутну Гору]], але быў напоўніцу разьбіты Янам Жыжкам [[Бітва пад Нямецкім Бродам|пад Нямецкім Бродам]] 6 студзеня 1422.

У міжваенны час у лягеры гусітаў зноў пачаліся рознагалосьсі. 9 сакавіка 1422 року праскія ўлады арыштавалі і абезгаловілі Яна Жэліўскага.

== Удзел літоўскага і польскага бакоў ==
[[Файл:Žygimont Karybutavič, Pahonia. Жыгімонт Карыбутавіч, Пагоня.jpg|значак|upright|[[Жыгімонт Карыбутавіч]]]]
Некалькі разоў гусітам аказвала дапамогу [[Карона Каралеўства Польскага|Польскае каралеўства]]. Ян Жыжка нават даслаў каралю [[Ягайла|Ўладыславу II Ягайлу]] прапанову прыняць чэскую карону, аднак той адмовіўся. Тады чэхі прапанавалі сталец ягонаму стрыечнаму брату [[Вітаўт]]у, [[Вялікі літоўскі князь|вялікаму князю літоўскаму]]. Вітаўт выказаў згоду пры ўмове, што гусіты ўзьяднаюцца з Каталіцкай царквой. У 1422 року Жыжка прыняў [[ВКЛ|літоўскага]] князя [[Жыгімонт Карыбутавіч|Жыгімонта Карыбутавіча]] (Ягайлавага пляменьніка) як рэгента Чэхіі замест Вітаўта.

Улада Жыгімонта была прызнаная ўтраквістамі, пражанамі і ўмеранымі табарытамі, аднак ён ну вярнуў гусітаў ва ўлоньне Каталіцкае царквы. Ён нават спрабаваў падпарадкаваць табарытаў і [[Арэбіты|арэбітаў]] гвалтоўным чынам. Пасьля падпісаньня [[Мельнскі мір|Мельнскага міру]] з Жыгімонтам Люксэмбурскім Вітаўт і Ягайла адклікалі Карыбутавіча ў ВКЛ пад націскам рымскага імпэратара і Папы.

Пасьля ад’езду Жыгімонта Карыбутавіча ў Чэхіі зноў пачалася грамадзянская вайна, у якой табарыты разьбілі сілы ўтраквістаў [[Чэнек з Вартэнбэргу|Чэнека з Вартэнбэргу]] [[Бітва пад Горжыцамі|пад Горжыцам]], пасьля чаго было падпісанае замірэньне.

== Трэці антыгусіцкі крыжовы паход ==
{{Асноўны артыкул|Трэці крыжовы паход супраць гусітаў}}
[[Файл:Jensky kodex Zizka.jpg|значак|upright|зьлева|[[Ян Жыжка]] на чале радыкальных гусітаў. Енскі кодэкс, XV стагодзьдзе]]
Тым часам Папа склікаў {{Не перакладзена|Трэці крыжовы паход супраць гусітаў|новы крыжовы паход|pl|III krucjata antyhusycka}}, які скончыўся поўным правалам. Палякі і літвіны, нягледзячы на намаганьні сваіх валадароў, не жадалі ваяваць супраць братоў-славянаў; нямецкія княствы ня здолелі спыніць міжусобіцы; а кароль [[Данія|Даніі]], які прыбыў з войскам у Нямеччыну, неўзабаве вярнуўся назад.

Тады гусіты пайшлі ў рэйд па [[Маравія|Маравіі]], дзе значная частка насельніцтва іх падтрымлівала. Аднак праз раздраі гусіцкія войскі неўзабаве вярнуліся ў Багемію. [[Градэц Кралавэ]], які знаходзіўся ў руках утраквістаў, падтрымаў дактрыну табарытаў і паклікаў Жыжку на дапамогу. Пасьля некалькіх здабытых Жыжкам у 1423—1424 роках перамогаў 13 верасьня 1424 між плынямі была падпісаная мірная дамова.

У 1424 року ў Чэхію насуперак Вітаўту зь Ягайлам вярнуўся Жыгімонт Карыбутавіч з 1500-ным войскам. Па сьмерці Жыжкі ў кастрычніку 1424 гусіцкія войскі ўзначаліў [[Пракоп Вялікі]].

== Чацьверты антыгусіцкі крыжовы паход ==
{{Асноўны артыкул|Чацьверты крыжовы паход супраць гусітаў}}
[[Файл:Jan Zizka Vitkov Prague CZ 007.jpg|значак|upright=0.7|Статуя Яна Жыжкі на [[Нацыянальны помнік у Віткаве|Віткавай гары]]]]
У 1426 на Чэхію зноў напалі. У чэрвені 1426 року гусіцкія войскі пад даводзтвам Пракопа Вялікага і Жыгімонта Карыбутавіча нанесьлі інтэрвэнтам буйную паразу [[Бітва пад Усьці-над-Лабэм|пад Усьці-над-Лабэм]].

Тым ня меней, антыгусіцкая кааліцыя спадзявалася, што сьмерць Жыжкі аслабіла сілы гусітаў. У 1427 року Папа Марцін V абвясьціў на іх {{Не перакладзена|Чацьверты крыжовы паход супраць гусітаў|новы крыжовы паход|pl|IV krucjata antyhusycka}} і паставіў легатам ангельскага кардынала [[Генры Бафорт]]а. Гусіты разьбілі аб’яднаныя сілы крыжакоў [[Бітва пад Тахавам|пад Тахавам]] і нават учынілі рэйды на тэрыторыю Нямеччыны, але не занялі якой-кольвек тэрыторыі.

У 1427 року Жыгімонта Карыбутавіча арыштавалі па падазрэньні ў спробе падбухторваньня да здачы войскаў Жыгімонту Вугорскаму. У 1428 року ён быў вызвалены і ўдзельнічаў у паходзе гусітаў на [[Сылезія|Сылезію]], але неўзабаве зьехаў у ВКЛ, бо Папа пагражаў крыжовым паходам супраць Польшчы.

== Пяты антыгусіцкі крыжовы паход ==
{{Асноўны артыкул|Пяты крыжовы паход супраць гусітаў}}
Амаль няспынныя перамогі гусітаў падарвалі веру каталіцкіх дзяржаваў у магчымасьць адолець іх сілавым шляхам. Да таго ж нямецкія князі асьцерагаліся, што дэмакратычныя ідэі гусіцкага руху могуць пранікнуць у іхнія ўладаньні. Міру жадалі і шматлікія гусіты, асабліва ўмераныя ўтраквісты. Плянавалася распачаць мірныя перамовы на сусьветным {{Не перакладзена|Базэльскі сабор|Базэльскім саборы|de|Konzil von Basel}}, які быў скліканы на 3 сакавіка 1431 року. [[Сьвяты Сталец|Папскі Сталец]] неахвотна пагадзіўся дапусьціць на яго «герэтыкаў», аднак гнеўна адрынуў прапанову запрасіць на яго таксама прадстаўнікоў [[Праваслаўе|Праваслаўнай царквы]] і ўсіх хрысьціянскіх дэнамінацыяў.

Перад пачаткам Базэльскага сабору Каталіцкая царква зрабіла яшчэ адну спробу падпарадкаваць гусітаў, абвясьціўшы {{Не перакладзена|Пяты крыжовы паход супраць гусітаў|пяты крыжовы паход|pl|V krucjata antyhusycka}}.

[[Файл:Bitva u Domažlic (Battle of Domažlice).jpg|значак|upright|Гусіты перасьледуюць нямецкіх жаўнераў па [[Бітва пад Дамажліцамі|бітве пад Дамажліцамі]].]]
1 жніўня 1431 вялікае крыжацкае войска пад даводзтвам брандэнбурскага курфюрста [[Фрыдрых I Брандэнбурскі|Фрыдрыха I]] і [[Папскі легат|папскага легата]] кардынала [[Джуліян Чэзарыні|Чэзарыні]] перайшло чэскую граніцу. 8 жніўня крыжакі пачалі аблогу [[Дамажліцэ|Дамажліцаў]]. 14 жніўня прыйшла гусіцкая адсеча Пракопа Вялікага, узмоцненая 6000 польскіх гусітаў, якія нанесьлі крыжакаў [[Бітва пад Дамажліцамі|сакрушальную паразу]].

== Параза радыкальных гусітаў ==
[[Файл:Josef Mathauser - Bitva u Lipan roku 1434.jpg|upright|значак|зьлева|[[Бітва пад Ліпанамі]].]]
15 кастрычніка 1431 року Базэльскі сабор выдаў фармальнае запрашэньне да гусітаў на ўдзел у перамовах. 4 студзеня 1433 року на сабор прыбыло гусіцкае пасольства з удзелам Пракопа Вялікага, [[Ян Рокіцана|Яна Рокіцаны]], біскупа {{Не перакладзена|Мікалай з Пельгрымава|Мікулаша з Пэлгржымава|cs|Mikuláš z Pelhřimova}}, «ангельскага гусіта» {{Не перакладзена|Пітэр Пэйн|Пітэра Пэйна|cs|Petr Payne}} ды іншых.

[[Утраквісты]] паразумеліся з каталікамі і ў 1434 року пачалі адкрыты канфлікт з табарытамі. 30 траўня першыя разьбілі табарытаў [[Бітва пад Ліпанамі|пад Ліпанамі]], прычым Пракоп Вялікі і [[Пракоп Малы]] палеглі ў бітве. Польскія гусіты былі канчаткова разьбітыя [[Уладыслаў III Варнэньчык|Ўладыславам III Варнэньчыкам]] у 1439 [[Бітва пад Гротнікамі|пад Гротнікамі]].

== Мірная дамова ==

== Вядзеньне вайны гусітамі ==

=== Тактыка ===
[[Файл:Wagenburg.jpg|значак|upright|зьлева|Гусіцкі [[вагенбург]]]]
{{Асноўны артыкул|Вагенбург}}
Новаўвядзеньнямі ў вайсковай навуцы стала масавае выкарыстаньне [[Гакаўніца|гакаўніц]] і тактыкі ўмацаванага {{Не перакладзена|Вагенбург|вазамі лягеру|pl|Szyk wozowy taborytów}}.

Рыхтуючыся да бітвы, гусіты расстаўлялі вакол свайго лягеру вазы ў форме квадрата ці кола, счапляючы іх між сабой ланцугамі, кутамі ўсутыч адзін да аднаго, крыж-накрыж, каб пры неабходнасьці запрэгчы ў іх коней. Вакол гэтай агароджы выкопвалі роў. Пры кожным возе ставіўся аддзел з 16—22 жаўнераў: 4—8 [[арбалет]]чыкаў, 2 [[Рушніца|рушнікаў]], 6—8 жаўнераў зь [[піка]]мі ці [[Баявы цэп|цапамі]] (адрозная гусіцкая зброя), 2 са шчытамі і 2 вазьніцаў.

Спачатку гусіцкае войска чакала за вазамі, абстрэльваючы ворага артылерыйскім вагнём, каб нанесьці як мага болей шкоды. Калі вораг пераходзіў у наступ, абаронцы лягеру пачыналі страляць у іх з рушніцаў і арбалетаў, цаляючы пераважна ў коней. Гэта пазбаўляла рыцараў перавагі, а многія зь іх гінулі пад капытамі.

Пасьля гэтага гусіты пераходзілі ў контратаку. Пяхота і кавалерыя вырывалася з-за вазоў, атачаючы ворага з флянгаў. Змушаны адбівацца ад флянгавых атакаў і абстрэлаў з-за вазоў, вораг апынаўся між двух вагнёў. Ён кідаўся ў адступленьне, пакідаючы на полі бітвы цяжкаўзброеных рыцараў, якія не маглі ўцячы самастойна. Гусіцкія войскі наносілі такім чынам ворагу значныя паразы, не беручы палонных.

=== Наезды на суседнія краі ===
[[Файл:Ussita pavese shield Prag Museum 1429.jpg|upright=0.6|значак|зьлева|Рэканструкцыя гусіцкай [[Павеза|павезы]] з арыгіналу]]
Між крыжовымі паходамі гусіты самі чынілі наезды на суседнія дзяржавы, называючы гэтыя выправы «прыгожымі рэйдамі» ({{Мова-cs|Spanilé jízdy|скарочана}}). Войскі [[Пракоп Вялікі|Пракопа Вялікага]] ўваходзілі ў [[Баварыя|Баварыю]], [[Майсэн]] і [[Лужыца|Лужыцу]], [[Брандэнбург]], на [[Славаччына|Славаччыну]] і [[Сылезія|Сылезію]]. Асноўнай задачай было застрашэньне тых дзяржаваў, якія падтрымалі [[крыжовыя паходы супраць гусітаў]], аднак звычайна гэта не спыняла супернікаў ад далейшых крыжовых паходаў.

Не зважаючы на [[Велюнскі эдыкт]], польскія дабраахвотнікі ваявалі на баку гусітаў. А пасьля падпісаньня пагадненьня з [[Карона Каралеўства Польскага|Польскай Каронай]] у 1433 року супольнае 7-тысячнае гусіцкае войска рушыла на землі [[Тэўтонскі ордэн|Крыжацкага ордэну]] (гл. [[Польска-тэўтонская вайна 1431—1435 гадоў]]), прайшоўшы праз [[Ноймарк|Новую Марку]] аж да ўзьбярэжжа [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]].

== Вынікі ==
У 1436 року канчатковыя ўмовы мірнага пагадненьня (г. зв. ''[[Праскія кампактаты]]'') ухваліў [[Базэльскі сабор]] (кароль прызнаваў аўтаномію чэскай Царквы, прынятая камунія пад дзьвюмя постацямі). У 1436 року Жыгімонт стал каралём Чэхіі. Гусіцкія войны паслабілі пазыцыі Каталіцкае царквы і нямецкіх [[Фэўдалізм|фэўдалаў]] у Чэхіі, падрыхтавалі глебу для ідэяў [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] ў Эўропе.

== У мастацтве ==
* У 1954—1956 роках чэскі рэжысэр [[Отакар Ваўра]] зьняў [[Трылёгія|кінатрылёгію]], складзеную зь фільмаў «Ян Гус» (1954), «Ян Жыжка» (1955) ды «Супраць усіх» (1956).
* Гусіцкія войны ляглі ў аснову сюжэту «[[Гусіцкая трылёгія|Гусіцкай трылёгіі]]» — сэрыі гістарычна-фэнтэзійных раманаў [[Анджэй Сапкоўскі|Анджэя Сапкоўскага]]: «[[Вежа блазнаў (раман)|Вежа блазнаў]]», «[[Божыя ваяры (раман)|Божыя ваяры]]» і «[[Сьвятло вечнае (раман)|Сьвятло вечнае]]».

== Глядзіце таксама ==
* [[Чэхаславацкая гусіцкая царква]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://husitstvi.cz/ Бачына пра гусіцкі рух] {{ref-cz}}

[[Катэгорыя:Гусіцкія войны| ]]