Прагляд крыніцы для ГУЛаг

[[Файл:Gulag Location Map.png|400пкс|міні|Інтэгральная мапа лягераў сыстэмы ГУЛаг, якія існавалі з 1923 па 1967 гады, на падставе зьвестак праваабарончага таварыства «[[Мэмарыял (арганізацыя)|Мэмарыял]]»]]
'''Галоўнае ўпраўленьне папраўча-працоўных лягераў, працоўных пасяленьняў і месцаў зьняволеньня''' ('''ГУЛаг''') — падразьдзяленьне [[НКУС]] СССР, [[МУС СССР]], [[Міністэрства юстыцыі СССР]], якое ажыцьцяўляла кіраўніцтва сыстэмай папраўча-працоўных лягераў у 1934—1960 гадах.

== Гісторыя ==
[[Файл:13-let-za-1 5-goda.jpg|220пкс|міні|Даведка аб датэрміновым вызваленьні зьняволенага Дзьмітраўляґа за ўдарную працу па будаўніцтве канала Масква — Волга]]
[[Файл:Gulag drivers licence.jpg|міні|220пкс|Вадзіцельскае пасьведчаньне, выдадзенае вязьню ГУЛага, студзень 1941]]

Сыстэма ГУЛаг была створаная па асабістым загадзе Сталіна<ref>[http://echo.msk.ru/programs/staliname/657435-echo/ # element-text Імем Сталіна: Гулаг на «Вялікіх будоўлях камунізму»]</ref> ад [[1929]] і атрымала далейшае разьвіцьцё з 1930 году. 25 красавіка 1930 загадам [[АДПУ]] № 130/63 у мэтах выкананьня пастановы [[СНК СССР]] «Палажэньне аб папраўча-працоўных лягерах» ад 7 красавіка 1930 было арґанізавана Ўпраўленьне лягерамі АДПУ (УЛАГ) (СУ СССР. 1930. № 22. С. 248). Зь лістапада 1930 стала зьяўляцца назва '''ГУЛаг''' ('''Галоўнае ўпраўленьне папраўча-працоўных лягераў АДПУ'''). 10 ліпеня 1934 быў створаны [[Народны камісарыят унутраных справаў СССР]], у склад якога ўвайшлі пяць галоўных упраўленьняў. Адным зь іх было '''Галоўнае ўпраўленьне лягераў''' (ГУЛаг). У [[1934]] годзе Ўнутранай ахове НКУС былі перападпарадкаваныя [[канвойныя войскі СССР]]. 27 кастрычніка 1934 у ГУЛаг перайшлі ўсе папраўча-працоўныя ўстановы Наркамату юстыцыі РСФСР.

4 студзеня 1936 быў сфармаваны Інжынэрна-будаўнічы аддзел НКУС, 15 студзеня 1936 — Упраўленьне асаблівага будаўніцтва, 3 сакавіка 1936 — Галоўнае ўпраўленьне будаўніцтва шашэйных дарог (ГУШОСДОР). У вядзеньні НКУС знаходзіліся такія прадпрыемствы, як Галоўнае ўпраўленьне па будаўніцтве горна-мэталургічных прадпрыемстваў, Галоўгідрабуд, Галоўпрамбуд, [[Дальбуд]] (Галоўнае ўпраўленьне будаўніцтва Далёкае Поўначы) і інш. Гуляг быў расфармаваны ў адпаведнасьці з загадам [[МУС СССР]] № 020 ад 25 студзеня 1960 паводле Пастановы [[Савет Міністраў СССР|Савету Міністраў СССР]] № 44-16 ад 13 студзеня 1960 і ў сувязі з Указам [[Прэзідыюм Вярхоўнага Савета СССР|Прэзідыюма Вярхоўнага Савета СССР]] ад 13 студзеня 1960 «Аб скасаваньні МУС СССР».

=== Пачатковы этап ===
Да стварэньня ГУЛаг у РСФСР кіраўніцтва большасьцю месцаў зьняволеньня было ўскладзена на аддзел выкананьня пакараньняў [[Народны камісарыят юстыцыі РСФСР|Народнага камісарыята юстыцыі РСФСР]] і [[Галоўнае ўпраўленьне прымусовае працы]] пры [[Народны камісарыят унутраных спраў РСФСР|Народным камісарыяце ўнутраных спраў РСФСР]]. Пасьля Кастрычніцкай рэвалюцыі да 1934 году агульныя турмы знаходзіліся ў падпарадкаваньні рэспубліканскіх народных камісарыятаў юстыцыі й уваходзілі ў сыстэму [[Галоўнае ўпраўленьне папраўча-працоўных устаноў|Галоўнага ўпраўленьня папраўча-працоўных устаноў]]. [[25 ліпеня]] [[1922]] [[СНК РСФСР|Савет народных камісараў]] прыняў пастанову аб засяроджваньні кіраўніцтва асноўнымі месцамі зьняволеньня (акрамя агульных турмаў) у адным ведамстве й крыху пазьней, у кастрычніку таго ж году, быў створаны адзіны орган ў сыстэме [[НКУС]] — Галоўнае ўпраўленьне месцамі зьняволеньня.

У 1934 у агульныя турмы былі перададзеныя ў Гулаг НКУС СССР, а ў верасьні 1938 — у складзе НКУС было створана самастойнае ''Галоўнае турэмнае кіраванне''.

=== Пэрыяд росквіту ===
24 красавіка 1930 па загадзе [[АДПУ]] было створанае Ўпраўленьне лягерамі. Першая згадка ўласна пра ГУЛаг (Галоўнае ўпраўленьне лягераў) можна знайсьці ў загадзе АДПУ ад 15 лютага 1931.

3 жніўня 1933 г. пастановай СНК СССР сьцьвярджаецца [[Папраўча-Працоўны Кодэкс Беларускай ССР (1933)|Папраўча-Працоўны Кодэкс Беларускай ССР]], прапісваць розныя аспэкты функцыянаваньня [[Папраўча-працоўны лягер|папраўча-працоўных лягераў]] (ППЛ). У прыватнасьці, кодэксам прадпісваецца выкарыстаньне працы зьняволеных{{Заўвага|Глядзіце арт. 70, «у месцах пазбаўлення волі арганізуюцца прадпрыемства індустрыяльнага тыпу …»}} і ўзаконьваньнем практыцы заліку двух дзён ўдарнай працы за тры дні тэрміну{{Заўвага|Артыкул 127: «Наглядальныя камісіі могуць заахвочваць асабліва прадуктыўную працу пазбаўленых свабоды, якія адбываюць спасылку з папраўча-працоўнымі працамі й выконваюць папраўча-працоўныя работы без пазбаўленьня волі, шляхам заліку двух дзён асабліва плённай працы за тры дні тэрміну».}}, шырока ўжывальная для матывацыі зьняволеных пры будаўніцтве [[Беламорска-Балтыйскі канал|Беламорканала]].

10 чэрвеня 1934 паводле Пастановы [[ЦВК СССР]] пры ўтварэньні новага саюзна-рэспубліканскага [[НКУС]] у яго складзе было створанае Галоўнае ўпраўленьне папраўча-працоўных лягераў і працоўных паселішчаў. У кастрычніку таго ж году гэтае кіраваньне было перайменавана ў Галоўнае ўпраўленьне лягераў, працапаселішчаў і месцаў зьняволеньня.

У далейшым гэтая ўправа яшчэ двойчы пераназывалася й у лютым 1941 атрымала замацаваную назву: [[Галоўнае ўпраўленьне папраўча-працоўных лагераў і калёніяў НКУС СССР]]. Пасьля заканчэньня [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]], у сувязі з рэарґанізацыяй [[наркамат]]аў у [[міністэрства|міністэрствы]], Галоўнае ўпраўленьне папраўча-працоўных лягераў і калёніяў у сакавіку 1946 ўвайшло ў склад [[МУС СССР]].

Пастановай Савета Міністраў СССР ад 21 лютага 1948 «Аб арґанізацыі лагераў і турмаў са строгім рэжымам для ўтрыманьня асабліва небясьпечных дзяржаўных злачынцаў [і аб накіраванні іх па адбыцьці пакараньня на пасяленне ў аддаленыя мясцовасьці СССР]» для «шпіёнаў, дыверсантаў, тэрарыстаў, трацкістаў, правых, меншавікоў, эсэраў, анархістаў, нацыяналістаў, белаэмігрантаў і ўдзельнікаў іншых антысавецкіх арґанізацый і супольнасьцяў» у сыстэме ГУЛага ствараліся [[асаблівыя лагеры]] ([[Стэплаг]], [[Мінлаг]], [[Дуброўлаг]], [[Азёрлаг]], [[Берлаг]]). Зьняволеныя ў іх мусілі былі насіць нумары на вопратцы.

=== Пэрыяд пасьля сьмерці [[Ёсіф Сталін|Сталіна]] ===
27 сакавіка 1953 году быў выдадзены загад [[Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР|Прэзідыуму Вярхоўнага Савета СССР]] пра [[амністыя|амністыі]] па якім на працягу наступных трох месяцаў выйшла на свабоду амаль палова зьняволеных лягераў (прыкладна 1200000 з 2500000 чалавек), чый тэрмін зьняволеньня быў меншы за пяць гад.

Чаканае, але не ажыцяўлённае вызваленьне «палітычных» прывяло да іх калектыўных выступаў ([[Варкуцінскае паўстаньне]], [[Нарыльскае паўстаньне]], [[Кенґірскае паўстаньне зьняволеных]]). Гэтыя падзеі паскорылі стварэньне камісій, якія мусілі былі праверыць справы «палітычных» зьняволеных. На працягу двух гадоў (з пачатку 1954 па пачатак 1956) колькасьць «палітычных» у ГУЛягу паменшылася з 467000 да 114000 чалавек, гэта значыць на семдзясят пяць працэнтаў. У пачатку 1956 году, упершыню за дваццаць гад, агульная колькасьць зьняволеных стала менш за мільён чалавек <ref>''Верт Н.'' [http://shalamov.ru/research/61/1. html ГУЛяг праз прызму архіваў]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

Ведамасная прыналежнасьць ГУЛяга пасьля 1934 зьмянялася ўсяго адзін раз — у сакавіку 1953 Гуляг быў перададзены ў вядзеньне [[Міністэрства юстыцыі СССР]], але ў студзені 1954 зноў вернуты ў МУС СССР.

Наступнай арґанізацыйнай зьменай сыстэмы выкананьня пакараньняў у [[СССР]] стала стварэньне ў кастрычніку 1956 Галоўнага ўпраўленьня папраўча-працоўных калёніяў, якое ў сакавіку 1959 было перайменаванае ў Галоўнае ўпраўленьне месцаў зьняволеньня.

Пры падзеле НКУС СССР на два самастойныя наркаматы — [[НКУС]] СССР і [[НКДзБ СССР]] — гэтае кіраваньне было пераназванае ў ''Турэмнае кіраваньне'' НКУС СССР. У [[1954]] па пастанове Савету Міністраў СССР Турэмнае кіраваньне было пераўтворанае ў ''Турэмны аддзел'' МУС СССР. У сакавіку [[1959]] у Турэмны аддзел быў рэарґанізаваны й уключаны ў сыстэму Галоўнага ўпраўленьня месцаў зьняволеньня МУС СССР.

== Структура ==
{{Глядзіце таксама|Сьпіс лягераў ГУЛагу}}
Сыстэма аб’ядноўвала 53 лягерных кіраваньня з тысячамі лягерных аддзяленьняў і пунктаў, 425 калёніяў, а таксама больш за 2000 спэцкамэндатуры <ref>[http://bibliotekar.ru/gulag/13.htm ГУЛяг. Гісторыя стварэньня]</ref>. Усяго звыш 30.000 месцаў зьняволеньня <ref>[http://www.memo.ru/history/nkvd/gulag/maps/ussri.htm Карта ГУЛяга]</ref><ref>[http://www.memo .ru / history / nkvd / gulag / maps / pre.htm Тлумачэнні да падзелу Мапа ГУЛяга]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
Гуляг ажыцьцяўляла кіраўніцтва сыстэмай ППЛ. Тэрытарыяльна лягеры падпарадкоўваліся лагупраўленьням, а арґанізацыйна — адмыслова створаным глаўкам ў адпаведных [[наркамат]]ах (лясной, нафтавай, машынабудаўнічай прамысловасьці й інш). У агульным выпадку, сыстэма падпарадкаваньня ППЛ была даволі заблытанай — у залежнасьці ад эканамічнай сытуацыі ў краіне й мэтаў урада асобным міністэрствам, глаўкаўы пэрыядычна ліквідаваліся, ствараліся зноў, перапарадкоўваліся іншым глаўкам, або пераўтварыліся ў асобныя глаўкі. У сваю чаргу лагупраўленьні разам зь лягерамі таксама ліквідаваліся, перапарадкоўваліся іншым глаўкам, ствараліся ізноў і г. д. Асабліва гэта было адчувальна падчас і пасьля [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]] — з пачаткам вайны практычна ўсе рэсурсы й працмоц ГУЛяга была кінутая на вытворчасьць і абслугоўваньне ваенных запатрабаваньняў — мэталурґія (сталь для тэхнікі). З заканчэньнем вайны, калі краіна ўжо больш мела патрэбу ў аднаўленьні, асноўныя магутнасьці ГУЛяга былі разгорнутыя вакол лесанарыхтовак (напр. шпалы), здабычы каштоўных мэталаў, распрацоўцы гідратэхнічных збудаваньняў (напр. адвод рэкаў, вытворчасьць каналаў) і гд.

'' Ніжэй прыведзены поўны сьпіс глаўкаў, што існавалі ў сыстэме ГУЛагу:''

* [[Выцягаргідрабуд]]
* [[Галоўнае ўпраўленьне аэрадромнага будаўніцтва|ГУАБ]]
* [[Галоўнае ўпраўленьне «Янісейбуд»|Янісейбуд]]
* [[Галоўнае ўпраўленьне лагераў азбеставай прамысловасьці|Главасбест]]
* [[Галоўнае ўпраўленьне лагераў гідратэхнічнага будаўніцтва|Глаўгідрабуд]]
* [[Галоўнае ўпраўленьне лагераў горна-металургічных прадпрыемстваў|ГУЛГМП]]
* [[Галоўнае ўпраўленьне лагераў чыгуначнага будаўніцтва|ГУЛЧС]]
* [[Галоўнае ўпраўленьне лагераў лясной прамысловасьці|ГУЛЛП]]
* [[Галоўнае ўпраўленьне лагераў па будаўніцтве нафтаперапрацоўчых заводаў і прадпрыемстваў|Глаўспэцнафтабуд]]
* [[Галоўнае ўпраўленьне лагераў прамысловага будаўніцтва|Глаўпрамбуд]]
* [[Галоўнае ўпраўленьне лагераў будаўніцтва Волга-Балтыйскага воднага шляху|Глаўгідраволгабалтбуд]]
* [[Галоўнае ўпраўленьне лагераў будаўніцтва Волга-Данскога злучальнага канала|Главгідраволгадонбуд]]
* [[Галоўнае ўпраўленьне сьлюдзяной прамысловасьці|Глаўсьлюда]]
* [[Галоўнае ўпраўленьне спэцыяльнага будаўніцтва МУС СССР|Глаўспэцбуд]]
* [[Галоўнае ўпраўленьне шашэйных дарог|ГУШАШДАР]]
* [[Куйбышаўгідрабуд]]
* [[Сярэдазгідрабуд]]
* [[Спэцыяльнае галоўнае ўпраўленьне|Глаўспэцкальмэт]]
* [[Сталінградгідрабуд]]
* [[Упраўленьне лагераў па будаўніцтве прадпрыемстваў чорнай металургіі|УЛБПЧМ]]
* [[Упраўленьне асаблівага будаўніцтва|Асоббуд]]
* [[Упраўленьне паліўнай прамысловасьці|УПП]]
* [[Шэкснагідрабуд]]
* [[Амурскае ўпраўленьне будаўніцтва БАМ]]
* [[Усходняе ўпраўленьне будаўніцтва й лагераў БАМ]]
* [[Упраўленьне чыгуначнага будаўніцтва й папраўча-працоўных лагераў|УЧС]]
* [[Заходняе ўпраўленьне будаўніцтва й лагераў БАМ]]
* [[Паўночнае ўпраўленьне лагераў чыгуначнага будаўніцтва]]
* [[Башкірскае кіраваньне лагераў па будаўніцтве нафтаперапрацоўчых заводаў і прадпрыемстваў|Башспэцнафтабуд]]
* [[Татарскае кіраваньне лагераў па будаўніцтве нафтаперапрацоўчых заводаў і прадпрыемстваў|Татспэцнафтабуд]]
* [[Упраўленьне будаўніцтва 500]]
* [[Волгачыгбуд]]

== Статыстыка ГУЛагу ==
Да канца 1980-х гадоў афіцыйная статыстыка па ГУЛягу была засакрэчаная, доступ дасьледчыкаў у архівы быў немагчымы, таму адзнакі былі заснаваныя альбо на словах былых зьняволеных ці членаў іх сем’яў, альбо на ўжываньні матэматыка-статыстычных мэтадаў.

Пасьля адкрыцьця архіваў сталі даступныя афіцыйныя лічбы, аднак статыстыка ГУЛяга адрозьніваецца непаўнатой, а зьвесткі з розных частак часта не стыкуюцца адзін з адным. Напрыклад, згодна з архівамі НКУС, лік зьняволеных турмаў, лягераў і калёніяў на канец 1936 быў 1 196 000 чалавек<ref name="Zemskov"/>. Аднак у даведцы, якую НКУС прадаставіў [[Цэнтральнае статыстычнае ўпраўленьне|ЦУНХУ]] для [[Перапіс насельніцтва СССР (1937)|перапісу насельніцтва 1937]] указаная значна больш высокая лічба ў 2,75 млн чалавек<ref>'' Conquest R .'' Stalin: Breaker of Nations. New York: Viking, 1991.</ref>.

Паводле афіцыйных зьвестак усяго ў сыстэме лягераў, турмаў і калёніяў АДПУ й НКУС у 1930—1956 адначасова ўтрымлівалася больш за 2,5 млн чалавек (максымум быў дасягнуты ў пачатку [[1950-я|1950-х]] у выніку пасьляваеннага ўзмацненьня крымінальнага заканадаўства<ref>'' Папоў В. П.'' Дзяржаўны тэрор у савецкай Расіі, 1923—1953 гг.: крыніцы й іх інтэрпрэтацыя / / Айчынныя архівы. 1992, № 2</ref> і сацыяльных наступстваў [[голад у СССР 1946—1947 гадоў|голаду 1946—1947]]<ref>'' Зіма В. Ф.'' [https://web.archive.org/web/20090427190640/http://publ.lib.ru/ARCHIVES/Z/ZIMA_V._F/_Zima_V._F..html Голад 1946-47 гадоў: паходжаньне й наступствы], 1996</ref>).

=== Нацыянальны склад зьняволеных ===
Склад зьняволеных на 1 студзеня 1939<ref name="Zemskov">''В. Н. Зямскоў.'' Гуляг (гісторыка-сацыялагічны аспект) [http://ecsocman.edu.ru/socis/msg/276748.html] [https://web.archive.org/web/20100203183647/http://www.ecsocman.edu.ru/socis/msg/276810.html] [http://www.hrono.ru/statii/2001/zemskov.php # 5]</ref>

Згодна з шэрагам дасьледаваньняў<ref name="Zemskov"/> на 1 студзеня 1939 году ў лягерах ГУЛагу нацыянальны склад зьняволеных быў разьмеркаваны наступным чынам:
* Расейцы — 830 491 (63,05%)
* Украінцы — 181 905 (13,81%)
* Беларусы — 44 785 (3,40%)
* Татары — 24 894 (1,89%)
* Узбэкі — 24 499 (1,86%)
* Габрэі — 19 758 (1,50%)
* Немцы — 18 572 (1,41%)
* Казахі — 17 123 (1,30%)
* Палякі — 16 860 (1,28%)
* Грузіны — 11 723 (0,89%)
* Армяне — 11 064 (0,84%)
* Туркмэны — 9352 (0,71%)
* Іншыя нацыянальнасьці — 8,06%.

Па зьвестках, прыведзеных у гэтай жа працы, на 1 студзеня 1951 году ў лягерах і калёніях колькасьць зьняволеных складала:
* Расейцы — 1 405 511 (805 995/599 516 — 55,59%)
* Украінцы — 506 221 (362 643/143 578 — 20,02%)
* Беларусы — 96 471 (63 863/32 608 — 3,82%)
* Татары — 56 928 (28 532/28 396 — 2,25%)
* Летувісы — 43 016 (35 773/7243 — 1,70%)
* Немцы — 32 269 (21 096/11 173 — 1,28%)
* Узбэкі — 30 029 (14 137/15 892 — 1,19%)
* Латышы — 28 520 (21 689/6831 — 1,13%)
* Армяне — 26 764 (12 029/14 735 — 1,06%)
* Казахі — 25 906 (12 554/13 352 — 1,03%)
* Габрэі — 25 425 (14 374/11 051 — 1,01%)
* Эстонцы — 24 618 (18 185/6433 — 0,97%)
* Азэрбайджанцы — 23 704 (6703/17 001 — 0,94%)
* Грузіны — 23 583 (6968/16 615 — 0,93%)
* Палякі — 23 527 (19 184/4343 — 0,93%)
* Румыны — 22 725 (16 008/6717 — 0,90%)
* Іншыя нацыянальнасьці — каля 5%.

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Артыкул| аўтар = Хведар Мачуліскі. | загаловак = ГУЛаг з вонку і з сярэдзіны. (Успаміны). Прадмова Сяргея Законьнікава. | спасылка  = | мова  = | выданьне  = [[Полымя (часопіс)|Полымя]] | тып = часопіс | год  = 1994 | том   = | нумар  = 5 (781) | старонкі  = 186—226 }}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons}}
* [https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00085006.2017.1384665 New directions in Gulag studies: a roundtable discussion]

{{Рэпрэсіі ў СССР}}
{{Парады артыкулу|пераклад|артаграфія}}

[[Катэгорыя:ГУЛаг| ]]
[[Катэгорыя:Камуністычныя рэпрэсіі]]